Pobierz - mikroekonomia.net

Elżbieta Zalesko
ROZDZIAŁ 1
KAPITAŁ ZAGRANICZNY
A INNOWACYJNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW
Wprowadzenie
Postępująca integracja i globalizacja gospodarki powoduje wzrost konkurencji na rynku wewnętrznym i zagranicznym. Polskie przedsiębiorstwa, aby mogły jej sprostać muszą
oferować nowe i nowoczesne produkty i usługi, charakteryzujące się dobrą jakością oraz wysokim poziomem zaawansowania technicznego.
W opracowaniu podjęto problem innowacyjności polskiej gospodarki. W rankingu
Komisji Europejskiej, oceniającym innowacyjność krajowych gospodarek, w 2007 r. Polska
znalazła się na 32 miejscu, wśród 38 gospodarek. Wskaźnik innowacyjności - tworzony na
podstawie 25 kryteriów1 - w odniesieniu do polskiej gospodarki, w skali od 0 do 1, wyniósł
0,24. Polska wyprzedziła tylko takie kraje, jak: Węgry, Bułgarię, Łotwę, Rumunię i Turcję. W
latach 2003-2006 wskaźnik dla Polski wyniósł odpowiednio – 0,21, 0,21, 0,22, oraz 0,23,
podczas gdy dla UE-27 co roku wynosił on 0,45 (European Innovation Scoreboard 2007.
Comparative Analysis of Innovation Performance, 2008, p. 5, 51).
Można przypuszczać, że o pozycji Polski w rankingu Komisji Europejskiej decydował
stosunkowo niski poziom innowacyjności sektora przedsiębiorstw przemysłowych. Udział
podmiotów innowacyjnych w tej grupie przedsiębiorstw w latach 1998-2000 wyniósł 17,1%,
a w okresie od 2002 roku do 2004 r. – 26,6%. Średnia dla państw Unii Europejskiej kształtowała się natomiast na poziomie 51% w latach 1994-1996 (UE-15) i 41,5% w okresie 20022004 (UE – 27). Wyższym poziomem innowacyjności charakteryzują się firmy zaliczane do
grupy średnich i dużych (powyżej 49 zatrudnionych). Udział przedsiębiorstw innowacyjnych
w tej grupie podmiotów wynosił dla lat 1998-2000, 2002-2004 oraz 2003-2005 odpowiednio
33,1%, 45,6% oraz 41,5%, tzn. był wyższy niż dla przedsiębiorstw ogółem. Tendencję wzrostową obserwuje się także w przedsiębiorstwach sfery usługowej. Innowacyjność tej grupy
podmiotów wzrosła z poziomu 16% w okresie 1997-1999, do 22% w latach 2001-2003, jednak w porównaniu z krajami UE była niższa. W UE-15 wskaźnik innowacyjności kształtował
się w latach 1998-2000 na poziomie 36%, a w UE-27 w okresie od 2002 r. do 2004 r. wyniósł
37%. Z danych GUS wynika, że w latach 2004-2006 udział przedsiębiorstw, które wprowadziły nowe lub unowocześnione produkty lub procesy produkcyjne w przemyśle wyniósł
42,5%, a w sektorze usług 37,7% (Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, 20072013, 2007, s. 9-13).
Niski poziom innowacyjności polskich przedsiębiorstw jest spowodowany sytuacją finansową firm, tzn. brakiem własnych środków i ograniczonymi możliwościami dostępu do
1
Wskaźniki te podzielono na 5 kategorii wyznaczających różne wymiary poziomu innowacyjności w danym
kraju, należą do nich: warunki strukturalne decydujące o potencjale innowacyjnym (np. liczba absolwentów
szkół wyższych na 1000 osób w wieku 20-29 lat, liczba osób z wyższym wykształceniem), „warunki tworzenia
wiedzy” - poziom inwestycji w badania i rozwój, innowacyjność w małych i średnich przedsiębiorstwach (np.
wydatki na IT, obecność kapitału typu venture capital), działanie sektorów gospodarki związanych z nowymi
technologiami (np. procent zatrudnionych w tych branżach, eksport nowoczesnych technologii) oraz prawo własności intelektualnej (Szerzej: European Innovation Scoreboard 2007. Comparative Analysis of Innovation Performance, 2008, p. 6-9).
8
Elżbieta Zalesko
zewnętrznych źródeł finansowania, szczególnie typu venture capital. W związku z powyższym w pracy zostanie zweryfikowana hipoteza, że jednym z podstawowych warunków poprawy innowacyjności krajowych przedsiębiorstw jest napływ do Polski bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ).
BIZ2 są współcześnie jednym z najważniejszych kanałów międzynarodowego transferu nowoczesnej technologii. Korporacje transnarodowe, zakładając filię za granicą wyposażają ją, oprócz środków finansowych, w nowoczesną technologię, kadrę, doświadczenie oraz
wiedzę. Szczególną uwagę należy zwrócić na wpływ BIZ na zdolność podmiotów z udziałem
kapitału obcego do generowania innowacji produktowych, wprowadzania do produkcji nowych lub ulepszonych produktów w porównaniu z podmiotami krajowymi.
Poziom innowacyjności polskiej gospodarki
Wyczerpują się dotychczasowe możliwości wzrostu gospodarczego Polski, takie jak:
relatywnie niskie koszty pracy, dostępność tanich surowców, korzystne położenie geograficzne czy akcesję do UE. W związku z tym należy poszukiwać nowych źródeł przewagi konkurencyjnej. Tendencje rozwojowe krajów wysoko rozwiniętych pokazują, że trwały rozwój w
perspektywie krótko- i średnioterminowej może zapewnić budowanie przewagi opartej na
wiedzy i innowacjach. Innowacyjność staje się jedną z głównych determinant konkurencyjności gospodarki (Gulda, Lubos, 2008).
Pojęcia innowacji jako pierwszy użył J. A. Schumpeter, przez którą rozumiał on:
wprowadzenie do produkcji nowych produktów oraz wzbogacenie istniejących produktów o
nową jakość; wprowadzenie nowych albo udoskonalonych metod i technologii produkcji;
wejście na nowe rynki zbytu, zastosowanie nowych metod sprzedaży dóbr, sposobów dystrybucji lub zaopatrzenia; zastosowanie do produkcji nowych surowców lub półfabrykatów, lub
wprowadzenie nowej organizacji produkcji (Schumpeter, 1960, s. 17).3
Innowacje mogą być dzielone na (Oslo Manual, 2005, p. 47-54, Avermaete, Viaene,
Morgan, Crawford, 2003, p. 8-17):
• Innowacje produktowe - związane są z ulepszeniem oferowanych wcześniej
produktów lub usług w odniesieniu do ich charakterystyk lub przeznaczenia, albo z wprowadzeniem przez przedsiębiorstwo nowych towarów lub usług. Ulepszenie może dotyczyć charakterystyk technicznych, komponentów, materiałów,
wbudowanego oprogramowania, bardziej przyjaznej obsługi przez użytkowników, czy też innych cech funkcjonalnych.
• Innowacje procesowe - to wprowadzenie do praktyki w przedsiębiorstwie nowych lub istotnie ulepszonych metod produkcji lub dostaw.
• Innowacje marketingowe - polegające na zastosowaniu nowej metody marketin2
BIZ dotyczą przepływów finansowych obejmujących: zakup netto (wartość zakupu pomniejszona o sprzedaż)
udziałów, pożyczek i instrumentów dłużnych (np. obligacji), instrumentów rynku pieniężnego oraz pochodnych
instrumentów finansowych, dokonywanych przez podmioty danego kraju w przedsiębiorstwach zagranicznych;
udział w reinwestowanych zyskach przedsiębiorstwa inwestowania zagranicznego; wartość netto pożyczek
udzielonych przez inwestora bezpośredniego wewnątrz formy (OECD Benchmark Definition of Foreign Direct
Investment. Third Edition, OECD, 1999).
3
Natomiast w Oslo Manual, który stanowi powszechnie przyjęty międzynarodowy standard metodologiczny
stosowany aktualnie we wszystkich krajach prowadzących badania statystyczne innowacji, pod pojęciem, których rozumie się wprowadzenie do praktyki w przedsiębiorstwie nowego bądź znacząco udoskonalonego rozwiązania w odniesieniu do produktu, usługi, procesu, marketingu, czy organizacji. Istotą tego procesu jest wdrożenie nowości do praktyki gospodarczej, tzn. zaoferowanie nowego produktu na rynku lub zastosowanie nowego
procesu, nowatorskich metod marketingowych albo nowej organizacji w bieżącym funkcjonowaniu przedsiębiorstwa (Oslo Manual, 2005, p. 47-54).
9
Kapitał zagraniczny a innowacyjność przedsiębiorstw
gowej, na którą mogą składać się zmiany w wyglądzie produktu, jego opakowaniu, promocji, pozycjonowaniu, w polityce cenowej lub modelu biznesowym,
wynikającym z przyjęcia nowej strategii marketingowej firmy.
• Innowacje organizacyjne – wiążące się z zastosowaniem nowej metody organizacji działalności gospodarczej w przedsiębiorstwie, nowej organizacji miejsc
pracy, czy też relacji zewnętrznych.
Innowacje produkcyjne dotyczą przede wszystkim produktów, usług i pomysłów.
Zmiany mogą pojawiać się w technologii produkcji, czy infrastrukturze – są to innowacje
procesowe, lub w eksploatacji nowych obszarów terytorialnych i penetracji nowych segmentów rynku, jeśli firma wprowadza innowacje marketingowe. Natomiast zmiany organizacyjne
dotyczą takich dziedzin, jak: marketing, administracja, zarządzanie, polityka kadrowa oraz
zaopatrzenie i sprzedaż. Innowacje mogą zatem pojawiać się w kilku obszarach, które przedstawiono na Rysunku 1.
W wąskim ujęciu innowacja jest wynalazkiem, który znajduje określone wykorzystanie. W szerokim ujęciu może być ona utożsamiana z procesem zarządzania, obejmującym
takie czynności, które prowadzą do tworzenia, rozwijania i wprowadzania nowych wartości w
produktach lub nowych połączeń środków i zasobów, które są nowością dla tworzącego lub
wprowadzającego podmiotu gospodarczego. W takim podejściu innowacje stanowić będą
również procesy przenoszenia tych wartości na istniejących bądź nowych partnerów rynkowych (Niedzielski, Rychlik, 2006, s. 21).
Rysunek 1. Obszary innowacji
Innowacja produktowa
Innowacja procesowa
dobro
technologia
usługa
infrastruktura
pomysł
Innowacja organizacyjna
marketing
zaopatrzenie i
sprzedaż
administracja
zarządzanie
Innowacja marketingowa
eksploatacja nowych obszarów
terytorialnych
penetracja nowych
segmentów rynku
polityka kadrowa
Źródło: Niedzielski, Rychlik, (2006), s. 34
Wprowadzenie nowości może być wynikiem własnej działalności badawczo-
10
Elżbieta Zalesko
rozwojowej przedsiębiorstwa, współpracy z innymi firmami i instytucjami. Mogą być one
także efektem zakupu wiedzy w postaci niematerialnej lub materialnej. W pierwszym przypadku przedsiębiorstwo może nabyć patenty, know-how, oprogramowanie, usługi o charakterze technicznym, marketingowym, szkoleniowym, organizacyjnym, i inne, natomiast w drugim przypadku będą to maszyny i urządzenia o podwyższonych parametrach (Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, 2007-2013, 2007, s. 9).
W latach 1995-2006 zaobserwowano pozytywne zmiany w strukturze produkcji w
Polsce. Jak wynika z Tabeli 1 w analizowanym okresie wzrósł udział: produktów wysokiej
techniki z 3,3% w 1995 roku do 5,6% w 2000 roku, średnio-wysokiej techniki odpowiednio z
24,4% do 34%, a średnio-niskiej techniki z 13,8% do 21,3%. Zmalała natomiast produkcja
wyrobów niskiej techniki z 58,5% do 39,1%. Od 2001 r. obserwowano wahania udziału produktów wysokiej i średnio wysokiej techniki, w efekcie ich udział w produkcji w 2006 r.
ukształtował się odpowiednio na poziomie 4,9% i 26,7% produkcji sprzedanej. W całym analizowanym okresie rósł udział dóbr średnio-wysokiej techniki. W 2000 roku ich udział w produkcji był najwyższy i wyniósł 34%, a w kolejnych latach zaczął maleć, osiągając w 2006 r.
udział 26,7% produkcji sprzedanej ogółem. W latach 1995-2006 zwiększało się znaczenie
produktów średnio-niskiej techniki, natomiast malał udział dóbr niskiej techniki w produkcji
sprzedanej ogółem (z ok. 70% w 1995 r. do ok. 30% w 2006 r.). Biorąc pod uwagę strukturę
własnościową można zauważyć, że jest to w dużej mierze zasługą przedsiębiorstw niebędących własnością państwa. Wyższą innowacyjnością charakteryzowały się przedsiębiorstwa
prywatne, zwłaszcza te, w których udziałowcem były podmioty zagraniczne. W tych ostatnich
nastąpił blisko dwukrotny wzrost produktów wysokiej techniki, do 50% wzrosła produkcja
wyrobów średnio-wysokiej techniki, a zmalała produktów niskiej techniki z 67,9% w 1995
roku do 27,0% w roku 2000. W przedsiębiorstwach państwowych w tym samym czasie zachodziły zmiany w przeciwnym kierunku: wzrastał udział produkcji niskiej techniki, w 1999
roku osiągając 70,3% produkcji ogółem, a nie zmieniał się udział lub nawet zmniejszał się w
pozostałych grupach, czyli wysokiej, średnio wysokiej oraz średnio niskiej techniki. Lata
2001-2006 przyniosły zmianę tej tendencji: spadł udział produktów wysokiej i średnio wysokiej techniki, zarówno ogółem w całej gospodarce, jak i w podmiotach z udziałem kapitału
zagranicznego. Pomimo to, przedsiębiorstwa będące własnością inwestorów zagranicznych
nadal posiadały korzystniejszą strukturę produkcji z punktu widzenia zaawansowania technologicznego niż podmioty sektora publicznego (Tabela 1).
Tabela 1. Struktura produkcji sprzedanej w Polsce w latach 1995-2006 wg zaawansowania
technologicznego
Wyszczególnienie
1995
1998
Ogółem
Wysoka technika
Średnio-wysoka technika
Średnio-niska technika
Niska technika
100,0
3,3
24,4
100,0
3,9
25,2
13,8
58,5
14,5
56,3
Ogółem
Wysoka technika
Średnio-wysoka technika
Średnio-niska technika
Niska technika
100,0
2,8
25,2
100,0
2,8
19,0
14,1
57,8
9,1
69,1
1999
100,0
4,1
25,8
2000
Ogółem
100,0
5,6
34,0
2001 2002
W odsetkach
2003
2004
2005
2006
100,0
4,8
22,6
100,0
5,4
21,2
100,0
5,1
23,4
100,0
4,5
25,6
100,0
4,5
26,1
100,0
4,9
26,7
15,2
21,3
30,8
54,9
39,1
41,9
Sektor publiczny
100,0
100,0 100,0
3,2
3,9
4,2
16,8
25,5
21,3
29,8
43,6
30,1
41,5
31,3
38,6
32,1
37,3
32,5
35,9
100,0
3,6
21,3
100,0
3,2
22,9
100,0
3,2
23,7
100,0
3,4
26,7
100,0
3,6
25,6
50,4
24,7
55,2
18,7
56,8
16,3
54,2
15,7
59,5
11,3
9,7
70,3
9,2
61,4
47,7
26,8
11
Kapitał zagraniczny a innowacyjność przedsiębiorstw
Ogółem
Wysoka technika
Średnio-wysoka technika
Średnio-niska technika
Niska technika
100,0
4,2
23,1
100,0
4,4
27,9
13,3
59,4
16,5
51,2
Ogółem
Wysoka technika
Średnio-wysoka technika
Średnio-niska technika
Niska technika
100,0
5,6
16,2
10,3
67,9
Sektor prywatny
100,0
100,0 100,0
4,4
6,3
4,9
29,2
37,2
22,8
17,3
23,3
27,5
49,1
33,3
44,8
w tym własność zagraniczna
100,0
100,0
100,0 100,0
9,0
7,5
9,9
6,2
32,1
33,2
50,0
36,5
13,3
45,6
14,0
45,3
13,2
27,0
16,6
40,7
100,0
5,6
21,2
100,0
5,3
23,4
100,0
4,7
25,8
100,0
4,6
26,0
100,0
5,0
26,8
26,8
46,4
26,7
44,5
28,3
41,2
30,0
39,4
30,0
38,2
100,0
9,3
35,8
100,0
7,8
38,9
100,0
6,5
42,5
100,0
5,8
43,0
100,0
7,1
42,8
18,0
36,9
19,2
34,1
19,2
31,8
19,6
31,6
20,8
29,3
Źródło: opracowano na podstawie: Nauka i technika w 2000 roku, (2002), s. 154-155; Nauka
i technika w 2002 roku, (2004), s. 162; Nauka i technika w 2006 roku, (2007), s. 212.
Jak wynika z Tabeli 2 w latach 1997-2005 nastąpiły również zmiany w strukturze produkcji sprzedanej przemysłu. Wzrósł udział wyrobów nowych i zmodernizowanych w produkcji sprzedanej przemysłu ogółem z 20,1% w 1997 r. do ok. 22% w 2005 r., natomiast w
przypadku sekcji Przetwórstwo przemysłowe z ok. 21% do ponad 25%. Poziom innowacyjności polskich przedsiębiorstw uzależniony był od ich wielkości. Największą innowacyjnością charakteryzowała się grupa wielkich przedsiębiorstw, zatrudniających ponad 2000 osób,
a najniższą małe podmioty gospodarcze. Najczęściej wprowadzane były innowacje produktowe (w latach 1994-96 niemal co trzecie udoskonalenie dotyczyło produktu, a w latach 199798 co czwarte). Na kolejnych miejscach znalazły się innowacje procesowe (odpowiednio 25%
i 14,2%) oraz innowacje organizacyjne (24% w pierwszym okresie i 13,3% w drugim). Biorąc
pod uwagę rozmiary zatrudnienia można zauważyć, że ten czynnik ma również wpływ na
rodzaj wprowadzanych innowacji. W przedsiębiorstwach małych dominowały zmiany organizacyjne, zwłaszcza w okresie lat 1997-98 (Weresa, 2002, s. 117).
Tabela 2. Produkcja sprzedana wyrobów nowych i zmodernizowanych w przemyśle w latach
1995-2005 (ceny bieżące)
Wyszczególnienie
Ogółem
W tym przetwórstwo przemysłowe
1997
1999
2001
2002
2004
2005
Wyroby, których produkcję uruchomiono w latach
1995199719992000200220031997
1999
2001
2002
2004
2005
W % produkcji sprzedanej wyrobów
20,1
21,3
18,0
16,7
20,9
21,8
20,9
24,7
20,8
19,1
23,8
25,1
Źródło: opracowano na podstawie: Nauka i technika w 2000 r. (2002), s. 117; Nauka i technika w 2002 r., (2004), s. 113; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2006, (2007), s. 427-428.
Podsumowując, należy zwrócić uwagę, że Polska charakteryzuje się niskim poziomem
innowacyjności w porównaniu z innymi krajami UE. Jednak z analizy danych statystycznych
wynika, że w latach 1995-2006 obserwowano w kraju wzrost udziału produktów nowych i
zmodernizowanych w produkcji sprzedanej ogółem. Szczególnie korzystne zmiany zachodziły w strukturze produkcji przedsiębiorstw z wyłącznym udziałem kapitału zagranicznego
oraz z kapitałem mieszanym, co może świadczyć o wyższym poziomie innowacyjności tej
grupy podmiotów.
12
Elżbieta Zalesko
Innowacyjność przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego
Większość koncepcji teoretycznych wyjaśniających zjawisko napływu inwestycji zagranicznych w formie bezpośredniej zakłada, że inwestor dysponuje przewagą w sferze technologii wytwarzania, marketingu i organizacji pracy. Może być ona wykorzystywana również
bezpośrednio - stymulując kreowanie innowacji w firmach z udziałem kapitału zagranicznego
działających w kraju inwestycji. W procesie tworzenia nowych rozwiązań w firmach narodowych wykorzystywane mogą być wyniki działalności B+R prowadzonej w firmie macierzystej (nieznane na rynku lokalnym). Nie oznacza to, że nie dokonuje on wydatków na te cele, a
wręcz przeciwnie. Przedsiębiorstwa sektora prywatnego w Polsce ponosiły wyższe nakłady
na działalność innowacyjną, niż sektora publicznego. Wydatki przedsiębiorstw będących własnością zagraniczną i mieszaną w 2000 roku wyniosły 68,97% wydatków sektora prywatnego
oraz 46,31% wydatków ogółem, w 2002 r. było to odpowiednio ok. 80% i 65,3%, a w 2006 r.
65,43% i 57,44%. W strukturze wydatków znaczną część stanowił zakup maszyn i urządzeń,
w tym z importu. Ponadto firmy inwestowały w działalność B+R, zakup gotowej technologii,
szkolenia personelu i marketing (Tabela 3).
W związku z tym, że inwestor dysponuje większym potencjałem technologicznym w
określonej dziedzinie, wynikającym z akumulacji technologii dokonanej w okresach wcześniejszych, innowacje kreowane w filiach mogą być unikatowe na skalę światową (Weresa,
2002, s. 40).
Tabela 3. Nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle wg rodzajów działalności innowacyjnej oraz sektorów i form własności (ceny bieżące)
Wyszczególnienie
Ogółem
Działalność
B+R
Zakup
gotowej
technologii
w postaci
dokumentacji i praw
W tym
Nakłady inwestycyjne na:
Maszyny i W tym z Budynki i
urządzenia
importu
budowle
techniczne
Szkolenie
personelu
związane z
działalnością
innowacyjną
Marketing
dotyczący
nowych i
zmodernizowanych
wyrobów
W milionach złotych
Ogółem
1997
1999
2000
2002
2006
Sektor
publiczny
a
b
c
a
Sektor
prywatny
b
Własność
krajowa
b
Własność
zagraniczna
Własność
mieszana
a
c
a
c
a
b
c
a
b
c
10975,9
15250,1
12234,7
13848,1
16558,1
4020,1
2534,1
2021,6
8214,6
11314
14536,5
2548,8
2267,0
5025,9
2361,4
5479,7
4864,7
3304,4
3567,4
4646,0
1413,0
2828,7
1570,0
1287,0
1516,7
576,1
404,2
274,6
993,9
882,7
1242,1
307,3
292,1
379,7
187,8
264,5
347,5
498,8
326,2
514,9
604,0
349,0
296,9
413,5
337,6
143,0
125,1
202,9
153,9
288,3
832,4
49,9
23,9
301,9
41,9
68,3
183,3
62,1
196,1
347,2
5729,7
7654,7
6601,8
8692,1
9743,3
1933,5
1387,5
1132,0
4668,3
7304,6
8611,2
1384,6
1286,9
3096,5
1450,4
4140,9
3084,9
1833,3
1876,9
2429,9
.
3448,8
3131,9
4494,4
4175
570,2
240,1
269,2
2561,7
4254,3
3905,8
590,1
463,8
1001,2
892,7
2940,8
1413,8
1078,9
849,6
1490,8
1940,1
1923,6
2742,0
2778,7
3781,5
1123,3
488,8
71,7
1618,7
2289,8
409,8
449,8
512,4
77,8
486,2
869,5
164,1
682,7
907,9
167,8
81,8
158,8
135,3
26,7
41,6
5,2
2,6
6,3
130,1
24,0
35,3
108,6
4,0
14,4
12,0
14,3
14,0
9,5
5,7
6,9
446,6
493,6
392,7
208,7
294,6
61,6
17,0
14,1
331,1
191,8
457,5
115,1
56,4
171,2
108,4
38,9
167,0
107,6
96,5
119,2
2000 r.; b 2002 r. c2006 r.
Źródło: opracowano na podstawie: Nauka i technika w 2000 r., (2001), s. 116; Nauka i technika w 2002 r., (2004), s. 109; Nauka i technika w 2006 r., (2007), s. 162
13
Kapitał zagraniczny a innowacyjność przedsiębiorstw
Ankieta przeprowadzona przez M. Weresę w przedsiębiorstwach działających na polskim rynku wykazała, że powiązania gospodarcze z zagranicą stanowią poważny bodziec
pobudzający innowacyjność przedsiębiorstw. Rola tego czynnika odnosi się do tworzenia nowych oraz do imitacji już istniejących rozwiązań. Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w większej części (87,9%) niż krajowe (15,2%) korzystają z zewnętrznych źródeł innowacji. (Tabela 4)
Tabela 4. Krajowe i zagraniczne źródła innowacji
Wyszczególnienie
Firmy z kapitałem zagranicznym
Firmy z kapitałem polskim
Ogółem
Źródła polskie
Źródła zagraniczne
12,1%
84,8%
50,8%
87,9%
15,2%
49,2%
Źródło: Weresa, Wpływ handlu zagranicznego i…, op. cit., s. 115
Z badania przeprowadzonego przez Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym wynika, że wprowadzane na początku lat 90. wraz z napływem inwestycji
bezpośrednich technologie reprezentowały stosunkowo wysoki poziom (Bąk, Kulawczuk,
1998, s. 62-63). W ocenie 85% menedżerów spółek z udziałem zagranicznym stan wyposażenia przedsiębiorstw był porównywalny z sytuacją w podmiotach zagranicznych. Zaobserwowano też zjawisko pobudzania inicjatyw wynalazczych prowadzących do udoskonaleń stosowanych technologii. W 1995 roku przeciętnie każde przedsiębiorstwo z udziałem zagranicznym wdrożyło ponad pięć takich udoskonaleń. Wysoki poziom wyposażenia technologicznego sprzyjał poprawie jakości produkowanych wyrobów. Zgodnie z opinią objętych badaniem
przedsiębiorstw, w 37% spółek jakość produkcji odpowiadała poziomowi światowemu, w
58% - europejskiemu, a tylko w 5% - krajowemu (Weresa, 2002, s. 41-42). Natomiast w badaniu dokonanym przez R. Wolniaka, prawie 53% przedsiębiorstw uznało poziom zastosowanych przez nie technologii za znacznie lepszy, ponad 29% za nieco lepszy, około 12% za porównywalny, a 6% za nieco gorszy w porównaniu z najważniejszymi konkurentami w Polsce
(Wolniak, 1999, s. 126-127).
Jak wynika z badań przeprowadzonych przez S. Luc do głównych rodzajów innowacji
wprowadzanych przez zagranicznych właścicieli można było zaliczyć: uruchomienie nowego
asortymentu produkcji (w 75% badanych firm, z tego jeden asortyment w 50% wychodzący
poza tradycyjny profil działalności przed prywatyzacją); zwiększenie udziału produkcji opartej na wzornictwie zagranicznym (z 33,3% firm do 58,8%) oraz rozszerzenie zakresu produkcji wykorzystującej zachodnie technologie (z 36% do 64,7% spółek) (Luc, 2000, s. 105).
Także z badań przeprowadzonych przez M. A. Weresę wynika, że w latach 1995-2000
relatywnie większą innowacyjnością charakteryzowały się przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego (46% badanych) niż firmy polskie (40% badanej grupy). Podmioty z kapitałem zagranicznym częściej niż krajowe wprowadzały innowacje technologiczne i organizacyjne, natomiast przedsiębiorstwa polskie relatywnie częściej wprowadzały zmiany w sposobach sprzedaży. W obu grupach największy odsetek udoskonaleń dotyczył produktu (Weresa, 2002, s. 118-119).
Nowe technologie i sposoby organizacji w przedsiębiorstwach pozwalały wdrożyć
systemy jakości. Zdaniem W. Karaszewskiego istnieje związek między udziałem kapitału
zagranicznego w kapitale zakładowym (akcyjnym) a zakresem podejmowanych działań dla
zapewnienia jakości. Uzyskane wyniki wskazują, że w porównaniu ze spółkami o dominującym udziale inwestora polskiego, przedsiębiorstwa z większościowym kapitałem zagranicznym znacznie częściej potwierdzały zgodność swych systemów zapewnienia jakości z normami ISO serii 9000 oraz 14000. W większym zakresie podejmowały też implementację za-
14
Elżbieta Zalesko
sad zarządzania przez jakość oraz wprowadzały zakładowe systemy zapewnienia jakości.
Dzięki nowoczesnym technikom zarządzania oraz najnowszym technologiom, wiele krajowych podmiotów zajmowało wiodącą pozycję rynkową, wytwarzało produkty o standardach
unijnych i z powodzeniem rywalizowało z zagranicznymi producentami (przykładem mogą
być cukrownie w Ostrowitem i Unisławiu, które - dzięki inwestycjom British Sugar - jako
jedne z nielicznych wytwarzały cukier odpowiadający unijnym standardom) (Michałków,
2003, s. 176). Przedsiębiorstwa kontrolowane przez polski kapitał były bardziej aktywne jedynie w uczestnictwie w krajowych konkursach promujących jakość. Około dwukrotnie
mniej podmiotów z większościowym udziałem zagranicznym, w porównaniu z liczbą spółek
kontrolowanych przez krajowych inwestorów, wykazywało zainteresowanie polskimi i zagranicznymi konkursami promującymi jakość. Być może było to wynikiem zbyt słabej reklamy tego typu przedsięwzięć w Polsce lub skutkiem przeświadczenia, iż zagraniczna marka produktów daje dostatecznie dużą przewagę na polskim rynku i w związku z tym niedoceniania wpływu krajowych i zagranicznych wyróżnień na wizerunek przedsiębiorstwa w
Polsce (Karaszewski, 2001, s. 235-237).
We współczesnej gospodarce światowej obserwuje się zmiany strukturalne polegające
na wzroście znaczenia usług, co jest związane ze zmianą struktury działowej PKB.4 W Polsce
także można zauważyć podobną tendencję. Aby ocenić skalę tego zjawiska w badaniach pod
kierunkiem J. Kotowicz-Jawor analizowano, czy podmioty z kapitałem zagranicznym przyczyniają się do rozwoju nowych rodzajów usług oraz wzrostu ich znaczenia w gospodarce.
Badano, jak proces „serwicyzacji” przebiegał w polskich warunkach. Ankietowane podmioty
pytano, czy wprowadziły one nowe formy usług dla klienta. Okazało się, że 32,1% badanych
wprowadziło takie usługi, a ich rodzaje prezentuje Tabela 6. Proces ten nie jest jednak tak
dynamiczny, jak w krajach wysoko rozwiniętych, gdyż ponad 67% inwestorów ich nie
wprowadziło. Pozytywnym zjawiskiem jest pojawianie się usług typowych dla rozwiniętych
gospodarek rynkowych, np. oferowanie klientom szczególnych usług pod ich potrzeby (Raport z badań empirycznych nt. „Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na zmiany
strukturalne w przedsiębiorstwie”, 2001, s. 33-34).
Tabela 6. Nowe usługi dla klienta
Nowe usługi
Oferowanie odbiorcom szczególnych wyrobów pod ich potrzeby
Doradztwo
Marketingowe
Uszlachetnianie czynne (w tym przypadku usługa z zakresu szycia - zestawienie poszczególnych części,
szycie, farbowanie)
Usługi dostawcze
%
10,7
3,6
3,6
3,6
3,6
Źródło: Raport z badań empirycznych nt. „Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych
na zmiany strukturalne w przedsiębiorstwie”, (2001), s. 34
4
Zdaniem J. H. Dunninga w gospodarkach wysoko rozwiniętych proces „serwicyzacji” wywołany jest na skutek: 1) wzrostu wydajności, który pozwala wytwarzać większą ilość wyrobów przy mniejszych nakładach,
szczególnie nakładach pracy, 2) preferencji konsumentów, wraz ze wzrostem dochodów zmniejsza się udział
wydatków na dobra trwałego użytku i wzrasta udział wydatków na usługi, takie jak: ochrona zdrowia, podróże
zagraniczne i restauracje, 3) zmiany klasyfikacji z działalności produkcyjnej na usługi, co wynika z faktu, że
część usług była wykonywana przez przedsiębiorstwo produkcyjne, a teraz usługi te są zakupywane od niezależnych firm (np. usługi marketingowe, księgowe, sprzątania), 4) rzeczywistego wzrostu znaczenia usług związanych z produkcją - projektowania i marketingu, 5) wzrostu znaczenia usług informatycznych. (Dunning, 1999, s.
77)
Kapitał zagraniczny a innowacyjność przedsiębiorstw
15
Nowe wyroby wprowadzane przez przedsiębiorstwa na rynek po raz pierwszy, w tym
produkty najnowszej generacji, pojawiały się w produkcji zakładów usytuowanych w Polsce
raczej rzadko. Wyjątkiem mogą być fabryki najnowszych modeli silników wysokoprężnych
Isuzu w Tychach i Volkswagena w Polkowicach Dolnych. Alstom Power Generators (dawny
ABB Dolmel) we Wrocławiu wyspecjalizował się w wytwarzaniu jednostkowych, prototypowych generatorów. Philips wprowadził w Pile masową produkcję najnowszych źródeł
światła. Fabryki farmaceutyczne z inwestorami zagranicznymi nie ustępują już zakładom z
Europy Zachodniej pod względem technicznym i kultury produkcji. Podjęcie przez Plivę z
Krakowa wytwarzania nowoczesnego antybiotyku (opatentowanego wspólnie z Pfizerem)
jest zjawiskiem wyjątkowym. Wiąże się z tym szersza kwestia funkcji, jakie przypisywane są
polskim zakładom w ramach całego koncernu. Przykładami uzyskania przez przedsiębiorstwa
w Polsce roli głównego lub jednego z atutowych producentów wybranych wyrobów firmy na
rynek europejski lub globalny są wcześniej wymienione wytwórnie silników, fabryki samochodów w Gliwicach i Tychach, będące pierwszym i jedynym miejscem produkcji modeli
Opel Agila i Fiat Seicento, oraz rozbudowa fabryki we Wrocławiu jako największej wytwórni autobusów Volvo w Europie. ABB Elta w Łodzi miała status europejskiego centrum koncernu w zakresie produkcji transformatorów rozdzielczych, warszawski ABB Zwar - przekładników napięciowych, zakład SKF w Poznaniu - niektórych asortymentów łożysk cylindrycznych i stożkowych, a wytwórnia Philipsa w Kwidzynie - głowic do telewizorów. Zakład
w Pile był nie tylko największą w dziale oświetleniowym holenderskiego koncernu, ale równocześnie główną fabryką oraz ośrodkiem badań i rozwoju energooszczędnych świetlówek
kompaktowych Philipsa w Europie. Pełnił też rolę centrum logistyki na Europę Środkową i
Wschodnią. Stanowić to może krok w kierunku osiągnięcia przez część polskich spółek statusu strategicznych liderów, tj. firm odpowiedzialnych za ponadnarodowy rozwój, produkcję
i marketing pewnych wyrobów. W literaturze podkreśla się, że status taki nie pojawia się w
momencie wejścia zagranicznego inwestora, lecz zdobywany jest z czasem przez zakłady,
których początkowe funkcje były dużo prostsze. Tego rodzaju rola pociąga za sobą szczególny awans technologiczny (Domański, 2001, s. 440-441).
Podsumowanie
Liczne badania przeprowadzone m.in. przez M. A. Weresę, S. Luc, W. Karaszewskiego, czy R. Domańskiego potwierdzają tezę, że firmy z udziałem kapitału zagranicznego stają
się katalizatorem procesów wzrostu innowacyjności polskiej gospodarki. Transfer technologii
i innowacje wiążące się z wejściem kapitału zagranicznego przyczyniają się w sposób bezpośredni i pośredni do pozytywnych zmian w strukturze produkcji sprzedanej w Polsce. Zdają
się to potwierdzać także rankingi sporządzane przez różnego rodzaju organizacje, np. w 2005
r. wśród 100 najbardziej innowacyjnych firm w Polsce znalazło się 18 inwestorów zagranicznych
W związku z tym stymulowanie napływu BIZ do obszarów innowacyjnych, charakteryzujących się dużym potencjałem rozwojowym i eksportowym jest jednym z istotniejszych
wyzwań prowadzonej polityki gospodarczej oraz jednym z najważniejszych czynników
wpływających na innowacyjność i podnoszenie konkurencyjności sektora przedsiębiorstw.
(Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, 2007-2013, 2007, s. 18).
BIBLIOGRAFIA:
1. Avermaete T., Viaene J., Morgan E. J., Crawford N., (2003), Determinant of Innovation
in Small Food Firms, European Journal of Innovation Management, vol. 6, issue 1.
2. Domański R., 2001, Kapitał zagraniczny w przemyśle Polski. Prawidłowości rozmiesz-
16
Elżbieta Zalesko
czenia, uwarunkowania i skutki, UJ, Kraków.
3. Dunning J. H., (1999), Governments, Globalization and International Business, Oxford
University Press, Oxford.
4. European Innovation Scoreboard 2007. Comparative Analysis of Innovation Performance,
Pro Inno Europe, Inno Metrics, February 2008.
5. Gulda K., Lubos B., (2008), Innowacyjność w strategii gospodarczej rządu, Nowe Życie
Gospodarcze, nr 4.
6. Karaszewski W., (2001), Przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce w
latach 1990-1999, UMK, Toruń.
7. Kolasa M., (2008), Bariery innowacji i absorpcji technologii w świetle nowej ekonomii
rozwoju, Ekonomista, nr 1.
8. Luc S., (2000), Zagraniczne inwestycje bezpośrednie a przekształcenia strukturalne w
przemyśle polskim, SGH, Warszawa.
9. Markusen R., Venables A. J., (1997), Foreign Direct Investment as a Catalyst for Industrial Development, NBER Working Paper, No. 6241, Cambridge.
10. Michałków I., (2003), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w dobie globalizacji, WSE, Warszawa.
11. Nauka i technika w 2000 roku, (2002), GUS, Warszawa.
12. Nauka i technika w 2002 roku, (2004), GUS, Warszawa.
13. Nauka i technika w 2006 roku, (2007), GUS, Warszawa.
14. Niedzielski P., Rychlik K., (2006), Innowacje i kreatywność, Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
15. OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment. Third Edition, OECD, 1999.
16. Oslo Manual, Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, (2005), Third
Edition, A joint publication of OECD and Eurostat.
17. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, 2007-2013, Narodowe Strategiczne Ramy
Odniesienia 2007-2013, (2007.10.01), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa.
18. Raport z badań empirycznych nt. „Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na
zmiany strukturalne w przedsiębiorstwie”, (2001), Gospodarka Narodowa, nr 5-6.
19. Rocznik Statystyczny Przemysłu 2006, (2007), GUS, Warszawa.
20. Rymarczyk J., (2004), Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa.
21. Schumpeter J. A., (1960), Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa.
22. Umiński S., (2002), Znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich dla transferu
technologii do Polski, Wydawnictwo UG, Gdańsk.
23. Weresa M. A., (2002), Wpływ handlu zagranicznego i inwestycji bezpośrednich na innowacyjność polskiej gospodarki, SGH, Warszawa.