Mapa Kultury

Pobrano z portalu Mapa Kultury
17.01.2011
Trzęsacz. O walce człowieka z żywiołem... Historia pewnego kościoła.
____________________________
autor: daria mazur
Pozostałości kościoła gotyckiego w Trzęsaczu, zwanego też kościołem na klifie, świadczą o
bezskutecznych zmaganiach ludzi z potężnym żywiołem. Przez wieki kolejne pokolenia społeczności
trzęsackiej przyglądały się jak morze bezlitośnie, kawałek po kawałku, zabiera budowlę. Ruiny kościoła gotyckiego w Trzęsaczu Gotycka świątynia zwana zwyczajowo kościołem na klifie lub
też „Oblubienicą morza”, to miejsce wyjątkowe, świadczące o długiej historii regionu. Dramatyczne losy
budowli wpłynęły na powstanie licznych legend i podań, funkcjonujących do dziś jako ważne
świadectwo kultury trzęsackiej społeczności. Zagłębiając się w dzieje kościoła, wyruszamy w podróż
przez wieki, kiedy chrześcijaństwo przeplatało się z pogańskimi wierzeniami, kiedy człowiek, próbując
przezwyciężyć potęgę natury, musiał odejść pokonany. Ale czy aby na pewno? Obecnie, widząc
doskonałe zabezpieczenie klifu, wykonane dzięki zaangażowaniu wielu specjalistów i przy użyciu
najnowszych technologii oraz ogromnych pokładów finansowych, wiemy, że jesteśmy w stanie
powstrzymać gwałtowny żywioł. Fragment południowej ściany kościoła, który jako jedyny zdołano
uratować, to nie tylko świadectwo tradycji chrześcijańskich, ale także symbol ludzkiej determinacji. Kościół gotycki w Trzęsaczu został wybudowany prawdopodobnie w 1250 lub 1270 roku. Początkowo
jego postawienie uznawano za wynik misji chrystianizacyjnej, którą w 1124 roku odbył bamberski
biskup Otton. Na ziemiach Pomorza powstały wówczas 24 kościoły, brakuje jednak rzetelnych źródeł
potwierdzających wpływ wizyty duchownego na powstanie w sercu wsi Trzęsacz gotyckiej świątyni.
Według pastora Gardesa, wydawcy najstarszej kroniki parafii i kościoła, początkowo drewniana
budowla mogła być jedną z trzech pierwszych świątyń chrześcijańskich w regionie, wzniesionych na
skutek wizyty niemieckiego biskupa. Wiemy już, że drewniana konstrukcja kościoła z XIII wieku, została
zastąpiona solidniejszą, murowaną i wraz z wzrastającą liczbą wiernych od XV wieku ulegała ciągłej
rozbudowie. Niemożność określenia dokładnej daty powstania kościoła wynika z faktu, że pierwsze
udokumentowane wzmianki o Trzęsaczu jako wsi parafialnej oraz samym kościele pochodzą z 1331
roku. Według dostępnych źródeł kościół był pierwotnie usytuowany pośrodku wsi, na niewielkim
wzniesieniu w odległości około 1,5–1,8 km od brzegu morskiego. Morze, wdzierając się w głąb lądu, z
roku na rok coraz bardziej zagrażało świątyni. Na podstawie kronik przyjmuje się że w 1750 roku
znajdowała się ona 58 metrów od stromego klifu, w 1853 roku dystans wynosił już 12 metrów, a w 1868
roku kościół od wysokiego zbocza dzieliła odległość zaledwie 1 metra. Ofiarą niepowstrzymanego
żywiołu stał się także przykościelny cmentarz. Odcinek wybrzeża znajdujący się przy kościele został
przez mieszkańców nazwany „Tonią umarłych”, znajdowano tam bowiem szczątki ze zniszczonego
cmentarza. Tragiczna sytuacja wymagała podjęcia działań zmierzających do uratowania świątyni,
jednak wszelkie zabiegi mające na celu powstrzymanie osuwania się klifu okazały się mało efektywne.
Wówczas jeszcze nie dysponowano środkami mogącymi uratować budowlę. Przez wzgląd na
bezpieczeństwo wiernych kościół został ostatecznie zamknięty 2 sierpnia 1874 roku. Ostatnią mszę
odprawił pastor Wilhelm Mielke. Już w 1772 roku ówczesny pastor Johann Gottlieb Bahnemann i
prowizorzy, wiedząc, iż los kościoła jest przesądzony, zwrócili się do Fryderyka II Wielkiego o
pozwolenie na budowę nowej świątyni w miejscu znacznie oddalonym od morza. Minęło 107 lat, zanim
powrócono do działań mających na celu wzniesienie drugiego kościoła. Architektura
Pierwotnie kamienno-ceglany kościół z trzybocznym prezbiterium miał formę romańską. W XV wieku
znacznie go przebudowano, korzystając z fragmentów poprzedniej budowli, wskutek czego
charakterystyczny splot muru nabrał cech gotyckiego budownictwa sakralnego. Niewielki, jednonawowy
kościół orientowany, z pięcioboczną absydą zwróconą na wschód, był posadowiony na płytkich
strona 1 / 3
Pobrano z portalu Mapa Kultury
fundamentach z kamieni polnych. Wewnętrzne wymiary kościoła wynosiły 23,2 m długości, 8,55 m
szerokości nawy i 8 m gzymsu koronującego. Obrys zewnętrznych murów mierzył 74 m. Wstępnie
forma kościoła nawiązywała do tradycji cysterskich, cechujących się funkcjonalnością architektury
opartej w dużej mierze na prostych proporcjach liczbowych, oszczędnością dekoracji i używaniem
kamienia jako głównego budulca. Jedynym elementem ozdobnym był gzyms działowy ułożony z cegieł
w romboidalnym układzie, przebiegający przez całość elewacji z pominięciem fasady. Zachowana
podmurówka oraz sztaby wmurowane w zachodnią elewację zostały skonstruowane, aby w przyszłości
umożliwić dobudowanie wieży. Pierwsza koncepcja zakładająca wzniesienie kamiennej wieży została
porzucona i ustąpiła miejsca prostszemu rozwiązaniu, którym okazała się budowa wieży drewnianej.
Jej wykonawcą został mistrz ciesielski Martin Bellin, który w 1650 roku zbudował drewnianą, zwężającą
się ku górze wieżę pokrytą strzelistym hełmem, wzorowaną na wiejskich kościołach Pomorza
Zachodniego. Ta jednak po 8 latach od budowy, wskutek silnego sztormu, uległa zniszczeniu. Wieżę
jeszcze dwukrotnie odbudowywano, w 1658 roku i 1764 roku, jednak niszczyły ją gwałtowne sztormy i
wiatry, więc została ostatecznie rozebrana w 1818 roku. Z elementów wyposażenia do dnia
dzisiejszego zachowały się m.in. gotycki krucyfiks, gotycki tryptyk, umieszczony w 1905 roku w kościele
neogotyckim w Trzęsaczu, barokowy ołtarz protestancki oraz stalle eksponowane obecnie w
konkatedrze w Kamieniu Pomorskim. Pozostałe elementy wyposażenia są nam znane dzięki opisowi
inwentaryzacyjnemu z początku naszego stulecia, sporządzonemu przez Hugona Lemckego. Wczesnobarokowy ołtarz z 1673 Barokowy ołtarz autorstwa Joachima Sellina Wilińskiego, snycerza i
malarza, początkowo znajdował się w kościele gotyckim. Po jego ostatecznym zamknięciu trafił do
konkatedry w Kamieniu Pomorskim, gdzie był przechowywany do 2003 roku. Obecnie znajduje się w
Trzęsaczu w kościele neogotyckim. Ten niezwykły zabytkowy ołtarz jest oprawą dla wyrzeźbionej sceny
ukrzyżowania. W centrum kompozycji znajduje się ukrzyżowany Chrystus w sąsiedztwie łotrów. Pod
krzyżem znajdują się Matka Boska i św. Jan Ewangelista. Szczególnie ciekawymi elementami ołtarza
są postacie uwidocznione na płaskorzeźbie przedstawiającej Ostatnią Wieczerzę, odziane w stroje
szwedzkich dostojników. Legenda o Zielenicy Według starych podań niegdyś na trzęsackich plażach,
na wielkich głazach lubiła się wygrzewać Zielenica, bogini morska. Niekiedy można ją było ujrzeć, jak,
czesząc swe piękne, bujne włosy koloru bursztynu, śpiewała niezrozumiałe pieśni. Jej cudny, delikatny
głos niesiony przez fale docierał w najdalsze strony, niosąc spokój i ukojenie. Ciało Zielenicy było białe
niczym morska piana, a zamiast nóg miała długi rybi ogon, mieniący się kolorami tęczy. Pewnego dnia
przepiękna dziewczyna przez przypadek dostała się do sieci rybackiej. Kiedy rybacy powrócili z
połowów, usłyszeli rzewny płacz Zielenicy i postanowili ją wypuścić, czemu sprzeciwił się proboszcz
kościoła w Trzęsaczu, przekonując, że pogańską boginkę należy czym prędzej ochrzcić. Zielenica,
umieszczona w dużej dębowej kadzi wypełnionej wodą morską, została przeniesiona do miejscowego
kościoła, gdzie duchowny uczył ją modlitw, przykazań i pieśni chrześcijańskich, by w najbliższą
niedzielę była gotowa do chrztu. Zielenicy nadano imię Zofia. Zaraz po ceremonii Zielenica omdlała, co
zebrani wierni poczytywali za objaw wzruszenia spowodowanego przyjęciem nowej wiary. Tłum jednak
szybko spostrzegł, że dziewczyna, której odebrano wolność, umiera z tęsknoty za morzem. Wzruszeni
rybacy postanowili oddać jej ciało morzu, jednak uparty proboszcz stwierdził, że jako chrześcijanka
musi zostać pochowana na przykościelnym cmentarzu. W dniu pogrzebu, kiedy ciało biednej
dziewczyny było składane do ziemi, morze zahuczało groźnie, a w oddali usłyszano pioruny. Uparty
duchowny nie zgodził się jednak na przerwanie uroczystości pogrzebowej. Wkrótce rozpętał się sztorm,
fale wściekle uderzały o ląd, a silne wiatry bezlitośnie spustoszyły wieś. Król Bałtyk tak o to upomniał
się o swoją córkę. Od tego czasu rokrocznie morze wdzierało się coraz głębiej w ląd. W końcu dotarło
do cmentarza, wydzierając z jego ziemi nieszczęsne ciało Zielenicy i pozwalając jej po śmierci wrócić
do domu. Postacie ściśle związane z historią Trzęsacza Otton z Bambergu urodził się około 1060
roku, a zmarł w 1139 roku. Od 1102 roku biskup niemieckiego miasta Bamberg. Postać wybitna i
niezwykle ważna dla historii Pomorza Zachodniego, na które w 1124 roku wyruszył z misją
chrystianizacyjną. Dzięki jego staraniom na terenie Pomorza powstały liczne świątynie chrześcijańskie.
W 1189 roku Otton został kanonizowany. Dziś miejscami kultu związanego z Ottonem są studzienki w
strona 2 / 3
Pobrano z portalu Mapa Kultury
Pyrzycach i Cerkwicy. Jest on także patronem archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej. Martin Friedrich
Gardes w latach 1750–1765 pełnił funkcję proboszcza trzęsackiej parafii. Pochodził z Breitenwalde koło
Daber, gdzie jego ojciec też był proboszczem. Znany jest przede wszystkim jako wydawca najstarszej
kroniki parafii i kościoła w Trzęsaczu. Na podstawie jego zapisków możemy poznać wiele istotnych
faktów z życia mieszkańców parafii. W kronikach opisywał wszystkie szczególne wydarzenia, między
innymi niepokoje wojenne mające wówczas miejsce na Pomorzu (wojna siedmioletnia), uderzenie
pioruna w wieżę kościoła, przemoc, jakiej wrogie wojska dopuszczały się na miejscowych, ale także
codzienne, prozaiczne zdarzenia jak narodziny, chrzciny, śluby itp. Wilhelm Mielke, syn rolnika
urodzony w Waldahagen niedaleko Darłowa, od 1857 roku do 1888 roku piastował funkcję proboszcza
w Trzęsaczu. 2 sierpnia 1874 roku odprawił ostatnią mszę w trzęsackim kościele gotyckim, który z
powodu osuwania się klifu groził zawaleniem. Po zamknięciu świątyni odprawiał przemiennie msze w
izbie szkolnej w Trzęsaczu oraz w Śliwinie i Niechorzu. Dzięki jego szczególnemu zaangażowaniu w
1879 roku rozpoczęto budowę nowego kościoła neogotyckiego, którą ukończono 1880 roku. Mielke
uznawany jest za jego głównego budowniczego. Johannes Kummerow to postać znamienna. W 1888
roku, tuż po śmierci Wilhelma Mielkego, został pastorem trzęsackiej parafii, gdzie urząd sprawował bez
mała 48 lat. Zasłynął jako autor monografii parafii i kościoła znanej jako Pożółkłe strony. Do dziś,
czerpiąc ze spisanej przez niego kroniki, możemy poznać wiele ciekawych faktów dotyczących
Trzęsacza i miejscowości znajdujących się niegdyś w obrębie parafii. Charles Pattison to angielski
malarz maryjny, który osiadł na stałe na Wybrzeżu Rewalskim. W 1905 roku w czasie generalnej
wizytacji kurialnej podarował wiernym trzęsackiego kościoła obraz przedstawiający ruiny kościoła na
klifie atakowanego przez fale. Dzieło zostało zabrane podczas wysiedlenia Niemców przez organistę
Brauna. Obecnie można je podziwiać w kościele Pojednania w Travemünde. W 1914 roku Niemcy
obawiający się szpiegostwa zmusiły Charlesa Pattisona do opuszczenia Rewala, który przez 13 lat był
jego domem. Latem 1916 roku uzyskał pozwolenie na powrót. Lyonel Feininger urodził się w 1871
roku, a zmarł w 1956 roku. Był amerykańskim artystą abstrakcyjnym niemieckiego pochodzenia. Jego
malarstwo wykształciło się pod wpływem ekspresjonistów. Jego twórczość charakteryzuje się
pryzmatycznymi, przenikającymi się, uproszczonymi formami. Główne cechy jego dzieł stanowiły
delikatny, świetlisty koloryt oraz zgeometryzowane kompozycje. Najczęściej uwiecznianymi motywami
były widoki miast i morskie krajobrazy. Mając okazję odwiedzić Trzęsacz, zauroczony ruinami
gotyckiego kościoła stworzył szereg szkiców oraz obraz przedstawiający zniszczoną świątynię. Obraz
znajduje się w Nowy Jorku w Museum of Modern Art.
strona 3 / 3