Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd - Slavica Wratislaviensia

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3159
Slavica Wratislaviensia CL
•
Wrocław 2009
DANUTA PYTEL-PANDEY
Uniwersytet Wrocławski
Dyrektywy języka rosyjskiego
i niemieckiego: prośba, żądanie, nakaz
Wypowiedzi o charakterze dyrektywnym, do których zalicza się: żądania,
prośby, rozkazy, nakazy, udzielanie wskazówek, instrukcje i ustanowienie normy,
należą we współczesnych językach do powszechnie używanych. Granice pomiędzy poszczególnymi typami aktów komunikacji są nierzadko dość płynne. Celem
niniejszych rozważań jest próba pragmalingwistycznego spojrzenia na prośby,
żądania i nakazy.
Z zaistnieniem aktu komunikacji zwanego prośbą, żądaniem lub nakazem/
rozkazem związany jest układ pomiędzy nadawcą i odbiorcą, tzn. potencjalne
prawo do wyprodukowania danego rodzaju aktu mowy przez mówiącego i reakcja słuchającego, co warunkuje ich socjalna charakterystyka i role, jakie pełnią
w społeczeństwie, mianowicie:
– status społeczny: wyższy – niższy
– pełniona funkcja: przełożony – podwładny, rodzice – dzieci
– wiek, płeć, poziom wykształcenia: starszy – młodszy, kobieta – mężczyzna.
Jednocześnie istotną rolę odgrywa sytuacja i miejsce, w którym akt komunikacji miałby się pojawić, a więc:
– sfera publiczna – instytucje użyteczności publicznej, np: urzędy, policja,
sądy, więzienia, wojsko, szkoła itd.
– sfera prywatna: rodzina, krąg przyjaciół, znajomych
– sytuacje nieformalne związane z przynależnością jednostki do jakiejś społeczności: środki komunikacji, sklepy, restauracje, teatr itd.
Nazwane sytuacje regulowane są zasadami etykiety językowej, której naruszenie niemal zawsze powoduje różnego typu reakcje: od zignorowania osoby
nadawcy, poprzez łagodne upomnienie, aż po sankcje prawne. Niebezpieczeństwo tych ostatnich jest najbardziej prawdopodobne we wszelkich instytucjach
(w szerokim rozumieniu tego słowa), gdyż komunikacja wewnątrz nich, zarówno
werbalna, jak i niewerbalna, regulowana jest przez normy w nich tylko panujące.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 227
2009-12-09 14:05:29
228
•  Danuta Pytel-Pandey
Określone formy językowe, które w nieformalnej komunikacji mogą być używane w sposób dowolny, dopuszczający różne ich modyfikacje, wewnątrz instytucji nabierają znaczenia formuł o charakterze idiomatycznym, niezmiennym.
Przykładem potwierdzającym tę zależność mogłoby być pytanie: Was wünschen
Sie? Zadane w konkretnych instytucjach nabiera różnego znaczenia i doprowadzi
do powstania zupełnie innych odpowiedzi, które będą prośbami lub żądaniami
skierowanymi do osoby nadawcy:
– w sklepie: Was wollen Sie kaufen? / Was soll ich Ihnen geben? – Geben
sie mir bitte…
– w restauracji: Was wollen Sie bestellen? / Was soll ich Ihnen bringen? –
Ich möchte… ich will…
– w księgarni: Welches Buch wollen / möchten Sie sehen? – Ich brauche…
– w samolocie: Was kann ich für Sie tun? – Ich möchte wissen, ob… / Ich
brauche… / Ich will…
W restauracji na pytanie kelnera możliwa jest odpowiedź: Danke nichts.
Wówczas jednak mogłoby pojawić się żądanie: Dann verlassen Sie, bitte, das
Restaurant! Taki przebieg aktów komunikacji językowej zwraca uwagę na ich
sekwencyjność:
PYTANIE – PROŚBA lub ŻĄDANIE – REAKCJA
albo
PROŚBA lub ŻĄDANIE – REAKCJA*1
Prośba lub żądanie o podjęcie/niepodjęcie jakiegoś działania ma na celu zobligowanie adresata do realizacji wyartykułowanego aktu mowy lub do obietnicy
jego realizacji w określonej albo nieokreślonej przyszłości, po wypełnieniu pewnych warunków lub bezwarunkowo.
Stosunkowo najprościej jest mówić o prośbie, gdyż prosić może każdy niezależnie od wspomnianych tu warunków, częściej jednak akty prośby kierowane
są z dołu do góry, tzn. od stojących niżej w hierarchii społecznej do tych stojących wyżej i są one wówczas zazwyczaj bardziej uprzejme niż te skierowane
w kierunku odwrotnym, np.
Podwładny – przełożony:
– Если вы кончили свою работу, то я бы попросила об одолжении,
Андрей Павлович. Не можете ли вы помочь мне решить одну задачу?
– Chef, darf ich Sie um Hilfe bitten?
Dzieci – rodzice:
– Мама! У Кати такой красивый свитер! Купи мне такой же, только
голубой! Купи, мамочка!
– Mutti, kauf mir, bitte, den blauen Pulli. Der gefällt mir sehr!
* Porównaj: D. Wunderlich, Studien zur Sprechakttheorie, Frankfurt am Main 1978, s. 86–88.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 228
2009-12-09 14:05:29
Dyrektywy języka rosyjskiego i niemieckiego
•
229
Młodszy – starszy:
– Тётя Вера, когда соберётесь к нам в следующий раз, возьмите с собой
Витю!
– Tante Daniela, wenn Sie uns nächstes Mal besuchen, nehmen Sie bitte,
Peter mit!
W prośbach skierowanych z góry do dołu stopień kategoryczności jest przeważnie znacznie wyższy, ponieważ akt komunikacji wzmacnia dystans dzielący
nadawcę i odbiorcę, spowodowany różnicą statusu społecznego, wieku i nierzadko także pewnym uzależnieniem odbiorcy od nadawcy. Ten układ spowoduje,
że reakcja nadawcy będzie zwykle szybsza i skrupulatniejsza, ale podobnie jak
w komunikacji z dołu do góry nie zawsze doprowadzi do oczekiwanego przez
nadawcę skutku. Z powodu wzrastającego poziomu kategoryczności granica pomiędzy prośbą a żądaniem staje się dość płynna, a w języku potocznym funkcjonuje nawet określenie tzw. prośby/propozycji nie do odrzucenia, którą należy
przyjmować jak żądanie albo wręcz nakaz. Leonid Biriulin nazywa je приказ
замаскиpованный под просьбу. W układzie przełożony – podwładny wzrasta
również oficjalność i pojawia się czynnik władzy, a z nim jednocześnie groźba
sankcji dla podwładnego w przypadku, gdy nadawca nie będzie usatysfakcjonowany reakcją odbiorcy. Można zaryzykować twierdzenie, że sposób reakcji odbiorcy mógłby stać się jednym z wyznaczników, czy konkretny akt komunikacji
jest prośbą, czy żądaniem/nakazem, gdyż prośba zakłada dowolność reakcji słuchającego, a nakaz nakłada obowiązek wykonania go.
Przełożony – podwładny:
– Анна Сергеевна, я прошу вас сделать это до понедельника.
– Frau Kutz, machen Sie das, bitte, bis Montag.
Rodzice – dzieci:
– Таня, собери на стол. Сейчас будем обедать. Мелкие тарелки поставь
на стол, положи ложки, вилки и ножи, а глубокие тарелки принеси
мне на кухню.
– Eva, hilf mir, bitte, in der Küche, bald essen wir zu Mittag.
Starszy – młodszy (zaprzyjaźniony dorosły – dziecko):
– Вова, будь добр, поставь вазу на место.
– Mein Kind, stell diese Vase auf den Schrank.
Żądania w przeciwieństwie do nakazów mogą być wysuwane przez nadawcę
podobnie jak prośby niezależnie od jego miejsca w hierarchii społecznej: z góry
na dół, z dołu do góry oraz wobec zajmujących równe miejsce, zarówno znajomych, jak i nieznajomych. W ramach przyjętych konwenansów stojący wyżej
w hierarchii społecznej ma prawo nakazywać, natomiast stojący niżej pod groźbą sankcji, także prawnej, powinien się podporządkować. Warunkiem zaistnienia aktu żądania jest naruszenie przez odbiorcę istniejącego porządku lub przypuszczenie kauzatora, że taki porządek mógł zostać przez niego naruszony, albo
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 229
2009-12-09 14:05:29
230
•  Danuta Pytel-Pandey
że zaistniały okoliczności burzące ogólnie przyjęte reguły współegzystowania
w społeczeństwie. Może ono także być próbą stworzenia nowego ładu i narzucenia odbiorcy/odbiorcom woli kauzatora. Przedstawiciele niektórych zawodów
niejako z urzędu, z racji zajmowanego stanowiska, mają prawo do stawiania żądań wobec innych członków społeczeństwa, np.:
– policjant ma prawo zażądać od obywatela przedstawienia dowodu tożsamości, a ten nie może mu odmówić, w przeciwnym razie zostanie zatrzymany,
– kontroler biletów w środkach komunikacji – okazania biletów do kontroli
przez pasażerów,
– nauczyciel – pokazania zadania domowego przez uczniów,
– pracodawca – wyjaśnienia przez pracownika nieobecności w pracy,
– kelner – zapłacenia za zamówione w restauracji dania,
– sprzedawca – zapłaty za kupiony towar,
– bibliotekarz – zachowania ciszy w czytelni itd.
Prawo do żądania od innych członków społeczeństwa przestrzegania panujących w nim reguł, prawnie zagwarantowanych pod groźbą poniesienia konsekwencji prawnych, przysługuje wszystkim żyjącym w określonej społeczności,
niezależnie od ich statusu społecznego, np.:
– od sąsiadów możemy żądać przestrzegania ciszy nocnej,
– od obcych, niewchodzenia bez przyzwolenia na teren naszej własności
prywatnej itd.
Akty żądania są ukierunkowane na:
1) zaspokojenie życzeń nadawcy:
– Я хочу, чтобы ты завтра закончил эту работу.
– Ich will, daß du bis Samstag fertig mit der Arbeit bist!
2) zaspokojenie potrzeb lub braków nadawcy:
– Купи мне хлеба, если ты пoйдёшь в магазин.
– Ich brauche neuen Wintermantel, kauf mir einen.
3) spełnienie preferencji nadawcy:
– Необходимо было бы провести этот эксперимент ещё раз.
– Es wäre wirklich gut, diese Reise erst im Januar zu machen.
4) zobligowanie odbiorcy do wykorzystania jego umiejętności, predyspozycji i możliwości:
– Володя! Тебе придётся написать отзыв об этой книге.
– Du kannst eigentlich diese Aufgabe selbst machen.
5) zobligowanie adresata do wykonania jego obowiązków:
– Саша, тебе надо готовить уроки.
– Max, du sollst jetzt deine Hausaufgaben machen.
Cechą charakterystyczną wielu żądań jest wzrastające nasilenie kategoryczności, jeśli odbiorca nie wypełni oczekiwania kauzatora. Sytuacja taka często ma
miejsce, np. w relacji rodzice – dzieci lub nauczyciel – uczniowie:
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 230
2009-12-09 14:05:29
Dyrektywy języka rosyjskiego i niemieckiego
•
231
– Ребята, не разговаривайте на уроке.
– Прошу вас не разговаривать!
– Тихо! Я требую полной тишины! Прекратите все разговоры!
– Kinder, seid ruhig, bitte.
– Seid endlich ruhig!
– Ruhe!
W przeciwieństwie do próśb i żądań wydawać nakazy – według przyjętych
we współczesnych społeczeństwach norm życia społecznego – mają prawo osoby
stojące wyżej w hierarchii społecznej z racji pełnionej funkcji lub zawodu:
– żołnierze wyżsi rangą wobec niższych rangą, np.
Смирно! Равняйсь!
Gerade stehen! Stillgestanden!
– sędziowie wobec oskarżonych
– przedstawiciele władzy administracyjnej wobec obywateli.
Niepodporządkowanie się im pociąga za sobą konsekwencje dyscyplinarne bądź
prawne. W porównaniu z prośbą i żądaniem nakaz ma najwyższy poziom kategoryczności, oficjalności i dystansu pomiędzy nadawcą i odbiorcą.
Literatura
Бирюлин Л., Семантика и прагматика русского императива, Helsinki 1994.
Формановская Н.И., Способы выражения просьбы в русском языке (прагматический подход),
Русский язык за рубежом, nr 6, Москва 1984, s. 67–72.
Храковский В.С., О правилах выбора вежливых императивных форм, Известия АН СССР,
Серия литературы и языка, t. 39, nr 3, Москва 1980.
Храковский В.С., Володин А.П., Семантика и типология императива. Русский императив,
Ленинград 1986.
Engel U., Tomiczek E., Abschwächung und Verstärkung als Kommunikationsstrategien am Beispiel
des Sprechakts: Auffordern im Deutschen und im Polnischen, Orbis Linguarum, Vol. 16, Wrocław 2000, s. 103–109.
Łuczków I., Wyrażanie imperatywności w języku rosyjskim i polskim, Slavica Wratislaviensia
XCVI, Wrocław 1997.
Rathmayr R., Ein нет ist noch lange kein нет: Ablehnen und Insistieren im Russischen, [w:] Slavistische Linguistik 1988. Referate des XIV. Konstanzer Slavistischen Arbeitstreffens Mainz 27.
– 30.09.1988, hrsg. von W. Girke, München 1988, s. 245–269.
Wunderlich D., Studien zur Sprechakttheorie, Frankfurt am Main 1978.
Wysoczański W., Sposoby wyrażania prośby w języku rosyjskim i polskim, Studia Linguistica XV,
Wrocław 1992, s. 63–79.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 231
2009-12-09 14:05:29
232
•  Danuta Pytel-Pandey
Directives speech acts in Russian and German languages:
request, demanding, order
Summary
The intention of this article is to present pragmalinguistic analysis of requests, demands and
orders in the contemporary Russian and German languages. Due to the fact that the border between
these speeches acts is quite difficult to grasp, author tried to describe it in this paper.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 232
2009-12-09 14:05:29