2. Opinia NIMOZ na temat dyrektywy o ponownym

Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów
Opinia nt. propozycji zmiany Dyrektywy 2003/98/WE o ponownym wykorzystaniu
informacji sektora publicznego
Podzielmy stanowisko Komisji Europejskiej, że otwarcie danych publicznych jest niezwykle
ważne dla gospodarki europejskiej. Uzasadnione wydaje się wzmocnienie ochrony prawa
dostępu i ponownego wykorzystania informacji sektora publicznego.
Najważniejsze zmiany z punktu widzenia sektora muzealnego:

Wprowadzenie zasady, zgodnie z którą wszystkie informacje publiczne, które nie są
wyraźnie objęte jednym z wyłączeń, są dostępne do ponownego wykorzystania w celach
komercyjnych lub niekomercyjnych, nie pozostaje w sprzeczności z muzealną misją
udostępniania zbiorów. Jednak pod warunkiem zachowania prawa określania zasad
korzystania w celach komercyjnych i niekomercyjnych przez muzeum.

Rozszerzenie zakresu stosowania dyrektywy o biblioteki, archiwa, muzea oraz biblioteki
uniwersyteckie, powinien się odbywać - jak zastrzega „Komunikat Komisji…” - w sposób,
który pozwala ograniczyć możliwe skutki finansowe i nie nakłada znacznych obciążeń
administracyjnych na te instytucje.
Zastrzeżenie to jest szczególnie ważne dla muzeów. W wypadku wprowadzenia przez nową
dyrektywę dodatkowych zobowiązań wobec muzeów, należy wnioskować o wprowadzenie
długich okresów przejściowych, a jeśli nowe obowiązki wiązałyby się z nakładami
finansowymi, należałoby opracować system wsparcia finansowego dla muzeów, np. w
ramach Wieloletniego Programu Rządowego. Szczególnie, że w pakiecie środków
stanowiących część Europejskiej Agendy Cyfrowej „Komunikat Komisji…” deklaruje
mobilizację instrumentów finansowych w celu wspierania otwartych danych oraz działania
wdrażające, takie jak np. tworzenie europejskich portali danych.
Należy również rozważyć zalecenia nowej dyrektywy w kontekście planów digitalizacji
zbiorów muzealnych. Większość placówek jest w trakcie, często w początkowej fazie procesu
digitalizacji. Te, które korzystają ze środków przyznanych w ramach WPR Kultura + zgodnie z
założeniami WPR mają obowiązek udostępnić za pośrednictwem instrumentów
multimedialnych 100% zdigitalizowanego materiału. Równocześnie regulamin wymaga
udzielenia bardzo szerokiej licencji, obejmującej wszelkie pola eksploatacji, operatorowi
programu Narodowemu Instytutowi Audiowizualnemu, co pozbawia częściowo właścicieli
obiektów praw do dysponowania cyfrową dokumentacją swoich zasobów. W sytuacji
zaliczenia zdigitalizowanych zbiorów muzealnych do kategorii ISP pojawia się też problem
tzw. „utworów osieroconych” i obiektów objętych prawami autorskimi. KE zapewniła
wprawdzie, że Dyrektywa PSI nie narusza międzynarodowego prawa dotyczącego ochrony
własności intelektualnej, jednak brak jasnych regulacji prawnych w kwestii „utworów
osieroconych” i obiektów objętych prawami autorskimi, powoduje, że często całe zespoły
cennych obiektów są pomijane przy digitalizacji, z racji ich niejasnego statusu prawnego i
niemożności określenia czy muzeum może publikować ich wizerunki. Obowiązek otwartego
dostępu do danych publicznych bez rozwiązania tych kwestii może jeszcze pogorszyć
sytuację. Z zakresu problematyki praw autorskich w tym kontekście doprecyzowana
wymagają też pojęcia „dozwolonego użytku” i „domeny publicznej”. Działania legislacyjne
wydają się konieczne tym bardziej że „Komunikat Komisji...”, mówiąc o środkach, które mają
służyć przezwyciężeniu istniejących barier i fragmentacji w całej UE wymienia: dostosowanie
ram prawnych na potrzeby ponownego wykorzystywania danych.

Ustalenie kwoty, która może być pobierana za informacje sektora publicznego, na
poziomie nie wyższym niż wysokość kosztów krańcowych związanych z
rozpowszechnianiem informacji. W wyjątkowych przypadkach nadal możliwe jest
obciążenie wnioskodawcy pełnymi kosztami sporządzenia i rozpowszechnienia
informacji.
Dla muzeów kluczowa jest interpretacja określenia „w wyjątkowych wypadkach”. Jeżeli te
wyjątki będą określone odrębne przepisami, powinny umożliwiać muzeom pobierania opłat
za korzystanie z materiałów cyfrowych do celów komercyjnych. Wobec wymogu
częściowego samofinansowania przez placówki muzealne, a także bardzo wysokich nakładów
jakie ponoszą w związku z digitalizacja, udostępnianie za opłatą wizerunków cyfrowych
wysokiej jakości w celach komercyjnych, jest szansą na chociaż częściowe odzyskanie
wydatkowanych środków. Nieodpłatnie oferują zwyczajowo wizerunki o niższej jakości, i jest
to praktyka stosowana przez większość muzeów europejskich.
Wprawdzie na spotkaniu Grupy Roboczej Rady Unii Europejskiej ds. Telekomunikacji i
Społeczeństwa Informacyjnego, Komisja Europejska zadeklarowała że Dyrektywa nie
zabrania nakładania kosztów przewyższających koszty marginalne oraz że propozycja KE nie
zawiera również przepisów przejściowych w kwestii nakładania opłat. A wymieniając
najważniejsze zmiany w punkcie dotyczącym opłat określiła że, opłaty pobierane za ponowne
wykorzystywanie dokumentów powinny ograniczać się do kosztów krańcowych poniesionych
w związku z ich reprodukcją i rozpowszechnianiem, dodając iż nie odnosi się do instytucji
kulturowych, jednak należałoby tutaj dążyć do doprecyzowania uprawnień placówek
muzealnych umożliwiających decydowanie o warunkach komercyjnego i niekomercyjnego
udostępniania danych i ewentualnej możliwości pobierania opłat za oferowanie wysokiej
jakości odwzorowań do użytku komercyjnego. Powinien natomiast zostać wprowadzony
przepis o obowiązku zwolnienia z opłat za materiał do celów publikacji naukowej. Tylko w
razie konieczności wykonania specjalnie dokumentacji, zamawiający powinien ponieść
jedynie koszty wykonania.
Uwagi do pozostałych punktów:

Działania przestawiane w „Komunikacie Komisji….” jako służące przezwyciężaniu
istniejących barier koncentrują się na obszarach, w których funkcjonowanie rynku
wewnętrznego ma duże znaczenie oraz w przypadku których wspólne standardy i
rozwiązania przyczynią się do powstania nowych, lepszych usług i produktów
informacyjnych dla europejskich konsumentów. Proponowane rozwiązania opierają się
na krajowych systemach dostępu do informacji, bez wprowadzania zmian w tych
systemach.
Niestety w przypadku muzealnictwa do wspólnych standardów jest dość daleko. Nie istnieje
na razie również żaden krajowy system dostępu do informacji, ani muzealnej, ani też
naukowej. Trwają prace nad platformą Synat, jednak na jej uruchomienia chyba jeszcze
musimy poczekać. Cytowane wyżej założenie Komisji może opierać się na mylnych bądź zbyt
uproszczonych informacjach i w konsekwencji prowadzić do rozczarowania rezultatami
wdrażania dyrektywy, kiedy okaże się, że brakuje systemu, wykorzystanie którego założono.
Najbardziej spójny i zaawansowany system informacyjny mają biblioteki i archiwa, ale
stosowane tam rozwiązania nie są wprost przekładalne na potrzeby i możliwości muzeów, m.
in z powodu struktury organizacyjnej, więc nie należy spodziewać się tu szybkiej zmiany
jakościowej.

Punkt 1.3.5. „Dyrektywy…” Polityka w zakresie ISP a inicjatywa w sprawie otwartego
dostępu do informacji naukowej, mówi m. in. że: Celem Komisji w obszarze informacji
naukowej jest maksymalizacja korzyści związanych z technologiami informacyjnymi
(internet, sieci superkomputerów, eksploracja danych) pod kątem lepszego dostępu i
łatwiejszego ponownego wykorzystywania informacji naukowej. Celem polityki
„otwartego dostępu” jest udostępnienie czytelnikowi w sieci artykułów naukowych i
danych badawczych bez ograniczeń.
Cel ten jest bardzo istotny w kontekście muzealnictwa, gdyż wiele danych zawartych w
metadanych opisowych obiektów muzealnych ma charakter informacji naukowej. Łatwiejszy
dostęp do tych danych przełożyłby się na ułatwienie współpracy, także międzynarodowej,
większe możliwości badań komparatystycznych, oszczędność czasu i środków w docieraniu
do informacji. Jednolity system wyszukiwania i pozycjonowania obiektów dziedzictwa
kulturowego z różnych instytucji niewątpliwie przyczyniłby się do interdyscyplinarnego
wykorzystania informacji w rożnych kontekstach badawczych oraz przysłużyłby się promocji
zbiorów. Jednak unifikacja języka opisu i uzgodnienie wspólnego standardu metadanych w
przypadku muzealnictwa jest zadaniem niezwykle trudnym i wymagającym współpracy
ponad podziałami organizacyjnymi i strukturalnymi oraz wiąże się z nieuniknionymi
nakładami finansowymi. Dlatego należy uważnie śledzić realizację deklaracji zawartą w
podsumowaniu „Komunikatu Komisji…” że ze względu na specyfikę danych badawczych
Komisja szczegółowo określi w odrębnych dokumentach swoją strategię w zakresie danych
naukowych i badawczych oraz związanej z nimi infrastruktury.

Powyższe zagadnienia wiążą się też z problemem wprowadzenie wymogu publikacji
danych w formatach przeznaczonych do odczytu komputerowego oraz zapis o obowiązku
zapewnienia rozwiązań ułatwiających wielojęzyczne przeszukiwanie dokumentów (art.9).
„Komunikat Komisji…” ocenia że dostępność informacji w formacie nadającym się do
przetwarzania maszynowego, jak również cienka warstwa wspólnie uzgodnionych
metadanych mogłyby ułatwić tworzenie wzajemnych powiązań między danymi oraz
interoperacyjność. W polskich realiach muzea posługują się różnymi formatami zapisu
danych i ustalenie jednolitego formatu metadanych i wdrożenie go do zastosowania w
krótkiej perspektywie nie jest możliwe.

Punkt 1.3.6. „Dyrektywy…” Polityka w zakresie ISP a polityka w zakresie digitalizacji i
dziedzictwa kulturowego, określa że Digitalizacja zasobów kulturowych promuje dostęp
do kultury poprzez zapewnianie łatwiejszej, powszechnej dostępności europejskiego
dziedzictwa kulturowego przechowywanego przez europejskie instytucje kulturalne –
książek, map, materiałów dźwiękowych, filmów, rękopisów, obiektów muzealnych itp. –
dla celów zawodowych, naukowych i rozrywkowych.
Równocześnie po stronie osiągnięć „Komunikat Komisji…” notuje Politykę w zakresie
digitalizacji dziedzictwa kulturowego i rozwoju inicjatywy „Europeana” – europejskiej
biblioteki cyfrowej, muzeum i archiwum, mającej na celu zagwarantowanie możliwie
najszerszego wykorzystania cyfrowych materiałów z dziedziny kultury i powiązanych z nimi
metadanych.
W sektorze muzealnym nie notuje się aktualnie znaczącego zaawansowania w zakresie
przekazywania danych do Europeany. Brak jest wyraźnych wytycznych, jak również
instrumentów organizacyjnych i środków finansowych. Digitalizacja jest często w
początkowej fazie, muzea borykają się ze znaczącymi problemami finansowymi, w wielu
ośrodkach brakuje infrastruktury technicznej na poziomie europejskim. Przekazywanie
danych utrudnia też konieczność przyjęcia przez dostawców treści określonego standardu
metadanych. W efekcie agregowane dane o polskich obiektach muzealnych pochodzą z
placówek najbardziej zaawansowanych w dziedzinie digitalizacji, tworząc zbiór nie zawsze
reprezentatywny pod kątem najcenniejszych zabytków. Liczyć należy, że część zbiorów
zdigitalizowana w ramach WPR Kultura + znajdzie się w Europeanie, jednak pozyskanie
cyfrowej dokumentacji, a nawet udostępnienie jej na własnych stronach internetowych nie
jest jednoznaczne z agregacją zbiorów do Europeany. Dodatkowo, część dokumentacji
wizualnej na stronach Europeany oferowania jest w niskiej jakości, co nie spełnia oczekiwań
odbiorców. Dlatego udostępnianie zbiorów w Europeana powinno być tylko uzupełnieniem
rozwijania własnych stron prezentujących zasoby muzealne.

Jeszcze jednym niepokojącym punktem dyrektywy jest Wprowadzenie wymogu
niezależnego nadzoru nad wykonaniem Dyrektywy i wprowadzenie obowiązku rocznej
sprawozdawczości.
Z pewnością nałoży to dodatkowe obciążenia administracyjne. Trudno też wyobrazić sobie
jak w przypadku muzeów ta sprawozdawczość miałaby wyglądać. Obecny system
sprawozdawczości dotyczącej digitalizacji daje dość duże możliwości interpretacji. Trzeba by
dołożyć jeszcze jakieś ogólne parametry udostępniania danych. Pytanie czy istotna jest też
jakość tych danych czy po prostu wszystko co zostało wytworzone. Nie ma w tej chwili
obowiązku raportowania jak prowadzona jest ewidencja zbiorów, np. jakie słowniki, czy
standardy metadanych są wykorzystywane. Każde muzeum ustala własną strategię w tym
zakresie i rozpoznanie stanu faktycznego wymagałoby przeprowadzenia szerokich ankiet i
badań w skali całego kraju.
Przygotowała:
Anna Kuśmidrowicz-Król
Pełnomocnik Dyrektora ds. Digitalizacji
[email protected]
23.01.2012