Metodologiczne problemy poznania ekonomicznego

Grażyna Musiał
Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego
w Katowicach
Metodologiczne problemy
poznania ekonomicznego
Nauka nie polega na gromadzeniu informacji
choćby ciekawych i pożytecznych, ale na rozwiązywaniu zagadnień.
*
Stanisław Kamiński
(…) teorii nie można zmontować z wyników
obserwacji, lecz można ją jedynie wymyśleć.
**
Albert Einstein
1. Wprowadzenie
Uzasadniając wybór tematu niniejszego tekstu należy powiedzieć, że praktyka uniwersytecka (akademicka) ukazuje dotkliwy brak metodologicznych opracowań z zakresu niektórych dziedzin naukowych. Dotyczy to również metodologii nauk ekonomicznych (lub krócej: metodologii ekonomii). Sytuacja ta może
świadczyć o niedocenianiu wagi metodologii i jej roli w intelektualnym rozwoju
człowieka wykształconego i, niewykluczone, przyszłego twórcy. Z określenia
przedmiotu i charakteru metodologii wynika, że nauka ta nie daje odpowiedzi
wprost na temat rzeczywistości. Przedmiotem metodologii nie jest rzeczywistość
(w jakimkolwiek rozumieniu, np. społeczna, ekonomiczna), lecz jej odbicie
w ludzkim umyśle. Rzeczywistością zajmują się poszczególni uczeni, kierunki
i nurty badawcze. Przedmiot metodologii jest szerszy niż przedmiot samej eko*
S. Kamiński, Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Pisma wybrane, t. 4, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1992.
**
Albert Einstein w liście do Karla Raimunda Poppera z 1935 r. K.R. Popper, Logika odkrycia naukowego, wyd. 2 popr., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
48
Grażyna Musiał
nomii. Wynika to stąd, że metodologia jest nauką drugiego stopnia, jest metanauką, ponieważ nie zajmuje się samą rzeczywistością, lecz pewnym sposobem
jej pojmowania. Ten jej charakter daje jej szczególnie szerokie możliwości poznawcze. Zamierzeniem realizowanym w niniejszym opracowaniu jest, aby zapełnić częściowo tę lukę.
Historyczny rozwój refleksji nad wiedzą ekonomiczną i poznaniem naukowym pokazuje, że są one uwikłane w działania praktyczne z jednej strony i kontekst społeczno-kulturowy z drugiej. Oznacza to, że treść wiedzy, zawartość teorii naukowych i metody badawcze podlegają historycznym przekształceniom.
W metodologii od czasu, gdy Imre Lakatos1 ogłosił pogląd o podziale historii
nauki na historię wewnętrzną i historię zewnętrzną, szczególnie wiele mówi się
o internalistycznym i eksternalistycznym modelu rozwoju nauki. Retrospektywnie rzecz ujmując, uwagi o znaczeniu wewnętrznego rozwoju nauki i zewnętrznych uwarunkowaniach w ekonomii są zawarte w dziele Alfreda Marshalla
Zasady ekonomiki, w którym pisał: „Celem ekonomiki jest więc przede wszystkim zdobywanie wiedzy dla niej samej, oświetlanie spraw życia praktycznego
stoi dopiero na drugim miejscu”2. A. Marshall dostrzegł potrzebę badań nad
ekonomią jako nauką, nad nią samą, w książce, która ukazała się w 1890 r. Miał
on niewątpliwie na uwadze wyjaśniającą sprawność teorii przedmiotowej, którą
rozwijał, i troskę o wypracowanie składników jej bazy pojęciowej.
Celem rozważań w niniejszym opracowaniu są kwestie ogólnometodologiczne w nawiązaniu do swoistości poznania ekonomicznego. Porządek zagadnień tu podnoszonych jest następujący:
– przedmiot i problematyka metodologii nauki,
– założeniowość, czynności badawcze oraz wartości poznania naukowego,
– właściwości kontinuum poznania naukowego,
– tradycje badawcze w środowisku poznańskich metodologów.
2. Przedmiot i problematyka metodologii nauki
Najbardziej ogólne określenie metodologii głosi, że jest to nauka, która dokonuje refleksji nad zabiegami poznawczymi stosowanymi przy uprawianiu
nauk i nad warunkami ich poprawności, zawiera dociekania prowadzące do rozstrzygnięć wedle określonych procedur3.
1
Historię wewnętrzną definiuje on jako historię intelektualną, a historię zewnętrzną jako
historię społeczną. I. Lakatos, Pisma z filozofii nauk empirycznych, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1995, s. 170–171.
2
A. Marshall, Zasady ekonomiki, t. 1, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa 1925, s. 36.
3
Termin „metoda” (methodus) poprzedzały w kulturze łacińskiej takie terminy, jak: via, ars,
ratio, disciplina, regula, kompendium, habitus, scientia.
Metodologiczne problemy poznania ekonomicznego
49
W nauce nowożytnej termin „metodologia nauk” pochodzi od Immanuela
Kanta. Wprowadził on termin „metodologia transcendentalna” (transcendere –
przekraczać) dla określenia takiego podejścia do poznawania świata, które przekracza granicę naocznego doświadczenia. „Transcendentalnym nazywam wszelkie poznanie – pisał I. Kant – które zajmuje się w ogóle nie tyle przedmiotami,
ile naszym sposobem poznawania przedmiotów, o ile sposób ten ma być a priori
możliwy”4. I. Kant rozumie kategorię a priori w sposób absolutystyczny. Kwalifikuje on zdania aprioryczne jako niezależne od jakiegokolwiek doświadczenia.
W innym miejscu swego dzieła charakteryzując metodologię, I. Kant oznajmiał:
„Przez metodologię transcendentalną rozumiem więc określenie formalnych warunków całkowitego systemu czystego rozumu”5. Metodologia transcendentalna
Kanta określa formalne warunki prawomocności wiedzy, która zależy od struktury ludzkiego rozumu.
We współczesnej nauce rozwój poglądów na temat zakresu metodologii
ogólnej znaczony jest dokonaniami takich uczonych, jak: Kazimierz Ajdukiewicz, Tadeusz Kotarbiński, Maria i Stanisław Ossowscy, Jerzy Kmita czy Jan
Such. Pierwsi z wymienionych tworzyli trzon szkoły lwowsko-warszawskiej,
dwaj ostatni poznańskiej szkoły metodologicznej.
Kazimierz Ajdukiewicz uważał, że metodologia zajmuje się rekonstrukcją
i kodyfikacją stosowanych sposobów postępowania naukowego oraz ich uzasadniania ze względu na stawiany w nauce cel. Biorąc pod uwagę czynności poznawcze twierdził, że metodologia zajmuje się trzema następującymi zadaniami.
Należą do nich „1) wyróżnienie typów czynności wykonywanych przy uprawianiu nauk oraz ich analiza, doprowadzająca do definicji zdających sprawę z tego,
na czym czynności te polegają, 2) opis procedury naukowej (w ogólnych zarysach) stosowanej w różnych naukach, 3) dopatrzenie się zadań, do których wykonania, świadomie lub nieświadomie, zdążają uczeni specjaliści różnych nauk,
i oparta na tym kodyfikacja norm poprawnego postępowania w naukach”6. Tę
część metodologii zdającej sprawę z czynności poznawczych wykonywanych
przez uczonych nazwał K. Ajdukiewicz metodologią pragmatyczną (od greckiego pragma, co znaczy „czyn”). Metodologię pragmatyczną, z uwagi na to, że
dotyczy postępowania człowieka, zaliczył do nauk humanistycznych. Ponieważ
metodologia pragmatyczna nie obejmuje całokształtu zagadnień metodologicznych, przeto pozostałą jej część, związaną z postaciami systemów dedukcyj4
I. Kant, Krytyka czystego rozumu, Z serii: Biblioteka Europejska, Wydawnictwo Antyk, Kęty
2001, s. 68.
5
Ibidem, s. 537. I. Kant stworzył odrębną naukę, która występuje pod nazwą „krytyka czystego rozumu”. Jego dzieło pod tym samym tytułem obejmuje transcendentalną naukę o elementach
i, właśnie, metodologię transcendentalną. I. Kant jest ponadto autorem traktatów Krytyka praktycznego rozumu z 1788 r. oraz Krytyka władzy sądzenia z 1791 r.
6
K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, wyd. 3, PWN, Warszawa 1975, s. 175.
50
Grażyna Musiał
nych, a w szczególności aksjomatycznych, nazwał metodologią apragmatyczną.
Pod wpływem inspiracji płynącej z dzieł Tadeusza Kotarbińskiego, w dojrzałym
okresie swej twórczości naukowej, K. Ajdukiewicz uznał, że metodologia jest
także częścią prakseologii. Problematyka metodologiczna dotyczy m.in. takich
kwestii, jak zagadnienie racjonalności zawodnych sposobów wnioskowania,
a więc takich, w wypadku których konkluzja nie wynika logicznie z przesłanek.
Pojęcie racjonalności pojmował jako specyficzny termin prakseologii.
Tadeusz Kotarbiński wysunął propozycję, aby prakseologię określać mianem
metodologii ogólnej. Metodologię nauk proponował traktować jako jeden z najważniejszych działów tak pojętej metodologii ogólnej, czyli prakseologii7. Wypowiadając się na temat relacji metodologii do metanauki autor twierdził, że metodologia traktuje o czynnościach badawczych w uprawianych naukach i o sensie
twierdzeń w tych naukach. Metanauka zaś jest tą dziedziną poszukiwań naukowych, gdzie faktyczność twierdzeń nie jest ważna. Istotne jest coś innego. Chodzi o zależności w dziedzinie twierdzeń potencjalnych. Aby uprawiać metanaukę
danej nauki, trzeba posiadać podwójną przynajmniej kompetencję. Może ją
uprawiać ktoś, kto łączy w sobie wysoki poziom kultury logicznej z gruntowną
znajomością owej nauki8.
Maria i Stanisław Ossowscy twierdzili, że przedmiot metodologii obejmuje
swym zakresem problematykę sposobów uzasadniania różnego rodzaju zdań
występujących w nauce, pojęcia stosowane w nauce, jak pojęcie prawa naukowego, hipotezy, teorii, obejmuje też rolę fikcji występujących w poznawaniu
naukowym. Ossowscy używali pojęć: metodologia nauk i filozofia nauki. W ich
rozumieniu termin „metodologia” jest podrzędny względem terminu „filozofia
nauki”9. Trzeba dodać, że nie jest to praktyka powszechnie występująca. Niekiedy używa się tych terminów zamiennie, a niekiedy – występuje to w piśmiennictwie anglosaskim – używa się wyłącznie terminu „filozofia nauki” (philosophy
of science). Jerzy Kmita zainicjował koncepcję metodologii nauk, którą nazwał
epistemologią historyczną. W jej ramach dążył do scalenia wszystkich zagadnień
naukoznawczych w ramach jednolitej teorii10. Jan Such ujmuje szeroko przedmiot metodologii. Uważa on, że metody badawcze stanowią część dociekań problematyki badawczej metodologii. Obok czynnościowo pojętych metod nauko7
T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie. Dzieła wszystkie, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 2000, s. 57.
8
T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, wyd. 3, PWN,
Warszawa 1986, s. 410.
9
M. Ossowska, S. Ossowski, Nauka o nauce, „Nauka Polska. Jej potrzeby, organizacja i rozwój”, Rocznik Kasy im. Józefa Mianowskiego, Fundacja Popierania Nauki, Warszawa 1992,
nr 1 (26), s. 13–21.
10
J. Kmita, Z problemów epistemologii historycznej, PWN, Warszawa 1980, s. 32 (wersja
angielska: Problems in Historical Epistemology, D. Reidel–PWN, Dordrecht–Boston–Lancaster–
Tokyo–Warszawa 1988).
Metodologiczne problemy poznania ekonomicznego
51
wych, należy objąć refleksją metodologiczną także wytwory pracy uczonych,
takie jak: pojęcia, twierdzenia, teorie, modele rozwoju nauki. Decydując się na
takie a nie inne określenie przedmiotu, J. Such kieruje się założeniem, że trafna
charakterystyka metod stosowanych w naukach empirycznych pozwala wypracować trafną charakterystykę tych nauk11.
W przedstawionych koncepcjach metodologii nauk wspólne jest przeświadczenie, że metodologia zajmuje się badaniem rodzajów i struktur czynności naukotwórczych oraz budową i sposobami uzasadniania teorii naukowych wspólnych poszczególnym typom nauk (empirycznych, dedukcyjnych,
humanistycznych). Wyróżniającą właściwością metodologii jest właściwość języka w niej stosowanego.
Każda nauka zawdzięcza swoją tożsamość przedmiotowi badań, metodzie
oraz językowi, jakimi się posługuje. Metoda i język są ze sobą ściśle związane,
stąd często charakterystykę danej nauki zaczyna się od charakterystyki jej języka. Metodologia nauk ma za przedmiot swoich badań poszczególne nauki. Jest
ona w pewnym sensie nauką spoglądającą jak gdyby z wyższego piętra na inne
nauki. Język, o którym mówi się w danej teorii, nazywa się językiem przedmiotowym, który oznacza się symbolem L. W metodologii mamy do czynienia
z metajęzykiem, który oznacza się symbolem L`. Relacja między tymi językami
jest taka, że wszystkie reguły składniowe i semantyczne języka przedmiotowego
(L) są wyrażone w metajęzyku (L`) względem danego języka przedmiotowego.
Jerzy Giedymin i Jerzy Kmita wyjaśniają, że: „Metajęzykiem określonego języka L nazywamy taki język L` zinterpretowany semantycznie, w którym występują nazwy wszystkich wyrażeń języka L, a także przekłady wszystkich wyrażeń
języka L na język L`”12.
Wprowadzone przez J. Giedymina i J. Kmitę rozróżnienie języka przedmiotowego i metajęzyka porządkuje refleksję teoretyczną. Stosowanie tego rozróżnienia daje się odczytać z przebiegu wielu debat, w których przyjmuje się występowanie poziomu przedmiotowego wyznaczonego przez praktyki samych
uczonych i metapoziomu, na którym umocowane są ustalenia filozofii nauki nad
(tą czy inną, szczegółową) nauką13.
Omówione wyżej poglądy na temat istoty procedur poznawczych były poglądami samych metodologów. Posłużono się dokładnie przez nich ustaloną
terminologią. Przejdźmy do poglądów naukowców na kwestie metodologiczne.
11
J. Such, W poszukiwaniu wiedzy pewnej [w:] Poszukiwanie pewności i jego postmodernistyczna dyskwalifikacja, pod red. J. Sucha, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii, Poznań 1992, s. 139–147.
12
J. Giedymin, J. Kmita, Wykłady z logiki formalnej, teorii komunikacji i metodologii nauk,
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1966, s. 69.
13
Zob. Nauka a problem racjonalności, blok tematyczny pod red. nauk. A. Motyckiej, Dyskusje i polemiki, „Zagadnienia naukoznawstwa”, Warszawa 2008, t. 44, z. 3–4, s. 345–362.
52
Grażyna Musiał
Zagadnienia metodologiczne w dziedzinie ekonomii jako nauce podnoszą
w sposób pogłębiony Mark Blaug i Sheila C. Dow. Analizują oni teorię ekonomii i dokonują oceny osobliwości przedmiotowych i metodologicznych tej dziedziny wiedzy. Pierwszy z autorów, znany polskiemu czytelnikowi jako autor
książki pt. Metodologia ekonomii czy jednej z wcześniejszych prac pt. Teoria
ekonomii. Ujęcie retrospektywne, utrzymuje w kwestii rozumienia metodologii,
że dotyczy ona badania tak idei, jak i całych teorii oraz podstawowych zasad
myślenia w danej dziedzinie wiedzy, w tym przypadku w ekonomii. Mówi on co
następuje: „metodologię ekonomii należy rozumieć, po prostu, jako filozofię
nauki zastosowaną do ekonomii”14. Bliżej doprecyzowując określenie przedmiotu metodologii twierdzi, że stanowi ona studium związku koncepcji teoretycznych i uzasadnionych wniosków na temat realnego świata15. Z powyższego widać, że metodologia w ujęciu M. Blauga jest przedstawiana jako dziedzina
wiedzy, która zmierza do opanowania struktur poznawczych w nauce. Sheila
C. Dow – wymieniona wcześniej – twierdzi, że metodologia jest tą dziedziną
nauki, która dotyczy podstaw poznania ekonomicznego. Uważa ona – podobnie
zresztą jak M. Blaug – że tradycyjnie metodologia czerpie wprost z filozofii
nauki; stosuje tę filozofię do ekonomii. Widzi przedmiot metodologii w perspektywie postępu poznawczego w ekonomii i warunków jego zachodzenia w tej
dziedzinie nauki16.
Powyższy przegląd stanowisk w kwestii przedmiotowego zakresu metodologii stanowi próbę wprowadzenia pewnego porządku w myśleniu o podstawach
poznania ekonomicznego i pokazania zastosowanego typu argumentacji. Przytoczone koncepcje precyzujące status metodologii (z wyłączeniem dwóch ostatnich) sytuują podmiot poznania i kategorie poznania (myślenie, rozumowanie,
wnioskowanie) wyłącznie w obrębie filozofii. Dwie ostatnie koncepcje łączą na
jednym poziomie rozważania filozoficzne, które odznaczają się swoistą formą
intelektualnego dyskursu, z badaniem naukowym. Adaptują do nauki rozważania
w takiej postaci, w jakiej są zastane w filozofii. Ustanawiają filozofię na tym
samym planie, co nauki szczegółowe.
3. Założeniowość, czynności badawcze i wartości poznania
naukowego
U podstaw każdej pracy naukowej leży przekonanie, że świat jest bytem
uporządkowanym i poznawalnym. Przez uporządkowanie rozumie się prawi14
M. Blaug, Metodologia ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 13.
Ibidem, s. 19.
16
S.C. Dow, Economic Methodology: An Inquiry, Oxford University Press, Oxford 2002.
15
Metodologiczne problemy poznania ekonomicznego
53
dłowości odwzorowywane przez prawa nauki. Rozpatrując koncepcje wiedzy
przez pryzmat założeniowości wiedzy, dzieli się je na dwa typy. Pierwszy typ
stanowią bezzałożeniowe koncepcje wiedzy, a drugi założeniowe koncepcje
wiedzy. Do bezzałożeniowego typu koncepcji zalicza się nie tylko naturalistyczne koncepcje wiedzy, jak pozytywizm, ale również antynaturalistyczne.
W metodologii pojęcia naturalizmu i antynaturalizmu służą do opisu bytu
i jego struktury, a także do namysłu nad możliwością opisu rzeczywistości odznaczającej się swoistą strukturą. Ten pierwszy zakres odniesienia dotyczy
płaszczyzny ontologicznej, drugi metodologicznej. Skupiając się tylko na płaszczyźnie metodologicznej, należy powiedzieć, że naturalizm metodologiczny jest
poglądem, według którego metody badawcze są takie same we wszystkich naukach, przy czym są one wzorowane na metodach wywodzących się z nauk
przyrodniczych, z nauk o naturze, stąd też nazwa poglądu. Antynaturalizm metodologiczny jest poglądem odzwierciedlającym zasadniczą swoistość (odrębność) metod nauk humanistycznych (społecznych)17. Antynaturalistyczne koncepcje wiedzy traktują wiedzę jako płynącą wprost z doświadczenia, a więc
ateoretycznie; chociaż samo doświadczenie rozumiane jest tu różnie. Cechą charakterystyczną pozytywistycznej tendencji w nauce jest ścisłe trzymanie się tego,
co obserwowalne. Do założeniowych typów koncepcji wiedzy zalicza się koncepcje naturalistyczne (np. hipotetyzm), jak też antynaturalistyczne (np. ujęcie
Maxa Webera), w których przyjmuje się, że poznanie naukowe wymaga jakichś
uprzednich konwencji czy założeń teoretycznych.
Każde poznanie dochodzi do skutku dzięki pewnemu procesowi psychicznemu. Wiedza jest rezultatem tego procesu. Proces ten nie jest stanem, lecz
czynnością podmiotu. Metodologię interesują zarówno czynności wykonywane
przez podmiot poznający, jak i wytwory jego czynności. Do podstawowych typów
czynności zajmujących uwagę metodologów należą: definiowanie terminów, formułowanie i sprawdzanie hipotez, opis, wyjaśnianie, rozumienie i uzasadnianie.
Wymienione typy czynności poznawczych odznaczają się właściwościami, które
trzeba pokrótce omówić.
Definiowanie (od łac. definitio – określenie) oznacza charakterystykę przedmiotu przez wskazanie jego rodzaju i cechy wyróżniającej go spośród innych
przedmiotów. Wyróżnia się wiele odmian definicji. Do najczęściej stosowanych
definicji zalicza się: definicje sprawozdawcze, projektujące, regulujące i perswazyjne. O ile trzy pierwsze z wymiennych odmian są podporządkowane realizacji celu wewnętrznego nauki, który upatruje się w klasyfikacji i opisie zjawisk,
ich wyjaśnianiu i przewidywaniu, o tyle sytuacja jest odmienna w przypadku
definicji i argumentacji perswazyjnych. Zmieniają one zastany zakres (lub ładu17
Metodologicznie pojęte naturalizm i antynaturalizm są poglądami wprowadzonymi z inspiracji Karla Raimunda Poppera.
54
Grażyna Musiał
nek emocjonalny) terminów przez nie definiowanych. Termin definiowany zostaje wyposażony w nowy zakres znaczeniowy18.
Hipoteza (od gr. hypóthesis – przypuszczenie) oznacza domysł, przypuszczenie. Dane zdanie uważane jest za hipotezę, gdyż nie zostało stwierdzone
w sposób stanowczy, lecz tylko kandyduje do akceptacji w zależności od jakichś
dodatkowych danych. Czynnikiem rozstrzygającym jest postawa zajmowana
przez podmiot wobec danego zdania. Proponując jakieś zdanie jako hipotezę pod
rozważenie, czyni się przypuszczenie, że być może jest ono prawdziwe, a fałszywa negacja. Niejasny jest związek pomiędzy hipotezą a działaniem. Jeżeli
hipotezy mają stanowić podstawę działania, jeśli mają one czynić decyzje bardziej racjonalnymi, to nie wiadomo, dlaczego proponowany sposób selekcji
i sprawdzania hipotez miałby sprzyjać pełnieniu przez nie takiej funkcji.
Opis, wyjaśnianie i rozumienie należą do operacji wiedzotwórczych ściśle ze
sobą powiązanych. Aby oddzielnie je scharakteryzować, należy odwołać się do
bardziej szczegółowych zasad i standardów. I tak opis (obserwacja) to procedura
poznania empirycznego. Obserwacja jest zmysłową czynnością poznawczą bez
idei wyjściowej oraz idei docelowej. Obserwator zaś to ten, kto stwierdza czyste
fakty, jest niezależny od wpływu idei, zajmuje bierną postawę wobec podmiotu
poznawczego. O ile opis odpowiada na pytanie „jak jest?”, o tyle wyjaśnianie
odpowiada na pytanie „dlaczego tak jest?”. Metodologowie mówią o wyjaśnianiu zdań stwierdzających fakty, zdarzenia, jak też prawidłowości. Ta operacja
wiedzotwórcza nakierowana jest na unaocznienie logicznych związków, jakie
zachodzą lub powinny zachodzić między tym, co wyjaśnia, a tym, co wyjaśnione. Można wyróżnić następujące typy wyjaśniania: wyjaśnianie przyczynowe,
funkcjonalne, genetyczne (funkcjonalno-genetyczne) i racjonalno-podmiotowe19.
I wreszcie czynność nastawiona na interpretację; sprowadza się ona zdaniem
Hansa-Georga Gadamera – twórcy hermeneutyki – „do czynienia zrozumiałym
tego, co inni w mowie i tekście mieli na myśli”20. Sama hermeneutyka jest nauką
o sztuce rozumienia i interpretacji. Hermeneutyka jako procedura poznawcza
jest nieustającą interpretacją. Interpretowanie rozumiane po Gadamerowsku
rozwija implikacje sensu tekstu twórcy, wyraża je językowo, zmierza do odkrycia idei zawartej w tekście. Interpretacja jest więc w pewnej relacji do prawdy
zawartej w tekście, którą to prawdę stara się odsłonić. H.G. Gadamer podkreśla,
że „rozumienie nigdy nie jest subiektywnym odniesieniem do jakiegoś danego
18
A. Motycka, O potrzebie definicji. Za i przeciw [w:] Rozprawy i szkice z filozofii i metodologii nauk, pod red. J. Sucha, E. Pakszys, I. Czerwonogóry, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Poznań 1992, s. 186–198.
19
W płaszczyźnie podmiotowej mówi się o wyjaśnianiu, a w płaszczyźnie przedmiotowej
o determinacji.
20
H.G. Gadamer, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, Inter Esse, Kraków
1993, s. 189.
Metodologiczne problemy poznania ekonomicznego
55
«przedmiotu»”21. A więc interpretacja nie nosi cechy subiektywności. Sumując
poczynione uwagi o interpretacji, można powiedzieć, że interpretacja jest dziełem
nowym w stosunku do danego tekstu, jednakże nie ma własnego bytu poza nim.
Uzasadnienie jest złożoną procedurą i stanowi główny problem metodologii
nauk. Do odmian uzasadniania zalicza się: dowodzenie oraz sprawdzanie empiryczne. Dowodzenie występuje w naukach formalnych i ma charakter dedukcyjny. Sprawdzanie empiryczne ma charakter redukcyjny. Wyróżnia się dwa rodzaje
sprawdzania empirycznego: sprawdzanie pozytywne (np. weryfikacja) i negatywne (np. falsyfikacja).
Patrząc na naukę z metodologicznej perspektywy, oprócz wyżej wymienionych czynności badawczych, mówi się o wytworach tych czynności. Są nimi:
pojęcia, definicje, twierdzenia, prawa naukowe, teorie, modele. Te dwa ujęcia
w ramach perspektywy metodologicznej mają charakter komplementarny. Same
wytwory pracy uczonych można analizować od strony ich konkretnej treści, tj.
według dyscyplin przedmiotowych, jak też mogą one być przedmiotem zainteresowania z uwagi na swe własności ogólnoformalne. Do tego problemu trzeba
będzie powrócić. A teraz o wartościach poznania naukowego. Wartości, które
nauka powinna realizować, są według Thomasa Samuela Kuhna następujące:
1) dokładność, 2) spójność, 3) ogólność, 4) prostota, 5) owocność22.
Dokładność jako wartość poznania naukowego oznacza, że teoria jest zgodna ze znanymi wynikami eksperymentów. Spójność jako wartość poznania naukowego oznacza, że po pierwsze teoria jest spójna wewnętrznie, a po drugie
jest również spójna z innymi teoriami, stosowanymi w odniesieniu do pokrewnych aspektów badanej materii, np. społecznej. Ogólność teorii oznacza, że teoria powinna mieć ponadjednostkową moc wyjaśniającą, uwzględniać prawa
i subteorie, do których wyjaśniania ona się odnosi. Prostota jako wartość poznania naukowego oznacza usystematyzowanie twierdzeń za pomocą relacji wynikania. Usystematyzowanie to wprowadza porządek do zjawisk, są one ze sobą
powiązane i zrozumiałe jest ich miejsce w obrębie badanej całości. Owocność
jako wartość poznania naukowego oznacza, że nauka powinna charakteryzować
się wysoką mocą heurystyczną. Od teorii oczekuje się, że przyniesie ona nowe
odkrycia, ujawni nowe zjawiska lub nieznane dotąd relacje między faktami już
znanymi. T.S. Kuhn twierdził: „Jeśli nie wydłużamy zbytnio listy uznawanych
wartości (wspomniałem o pięciu, z których nie wszystkie są wzajemnie niezależne) i jeśli ich określenie pozostaje nieostre, to takie wartości, jak dokładność,
ogólność i owocność, są stałymi wyróżnikami nauki. Nie trzeba jednak zbyt
wielkiej wiedzy historycznej, by zauważyć, że stosowanie tych wartości,
21
Ibidem, s. 26.
T.S. Kuhn, Obiektywność, sądy wartościujące i wybór teorii [w:] T.S. Kuhn, Dwa bieguny.
Tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych, PIW, Warszawa 1985, s. 442–461.
22
56
Grażyna Musiał
a zwłaszcza względna waga do nich przywiązywana zmieniały się zarówno
w czasie, jak w zależności od dziedziny ich zastosowania”23. Wymienione wyżej
przez T.S. Kuhna wartości nauki można również traktować jako cechy charakteryzujące dobrą teorię. Zwraca uwagę jego stwierdzenie odnośnie do takiej wartości nauki, jak owocność. Słusznie uważa on, że jest to wartość podstawowa
w pracy naukowej, której sensem są nowe odkrycia, ale czytelnik odczuwa pewien dyskomfort w związku z dalszą uwagą, że owocność interpretowana jak
wyżej to „wymóg mniej powszechnie formułowany”24. Czytelnikowi trudno pogodzić się z tym stwierdzeniem, gdyż dążenie do odkryć powinno być uświadomionym celem społeczności uczonych. Dla ścisłości trzeba podać i inne wartości, które respektują metodolodzy. Wśród nich wymieńmy np. intersubiektywną
komunikowalność i intersubiektywną sprawdzalność. Intersubiektywna komunikowalność oznacza, że nauka (wiedza naukowa) może być zrozumiana przez
każdy podmiot poznający o odpowiednich kwalifikacjach. Intersubiektywna
sprawdzalność oznacza, że nauka może być poddana procedurom kontrolnym
przez normalny podmiot, taki mianowicie, który dysponuje odpowiednimi kwalifikacjami oraz środkami poznawczymi.
4. Właściwości kontinuum poznania naukowego
Jak wcześniej ustalono, na naukę pojmowaną jako wytwory pracy uczonych
składają się: założenia, definicje, twierdzenia, teorie naukowe, modele teoretyczne. Teorie ekonomiczne dotyczą wielu aspektów rzeczywistości i rozwijają
się wielowątkowo. Twierdzenia poszczególnych teorii naukowych powinny być
powiązane z korpusem uznanej wiedzy naukowej, a przynajmniej nie być z nimi
sprzeczne. Teoria nie może zaistnieć bez odwołania się do faktów, ale jednocześnie nie może tylko na nich bazować. To przejście od faktów do teorii, jak też od
teorii do faktów ujmuje możliwą dwutorowość rozwoju ekonomii jako dziedziny
nauki i swoistość metody badawczej. Badania wiedzotwórcze mogą zmierzać od
faktów do teorii, jak też może być odwrotnie. Proces badawczy daje się przedstawić w wymiarze naukowego kontinuum25, które ilustruje rys. 1.
Na przedstawionym na poniższym rysunku kontinuum oznaczono wytwory
różnych form aktywności badawczej. Czytając od lewej do prawej są nimi: dane
23
Ibidem, s. 460.
Ibidem, s. 442.
25
Sam termin „kontinuum” pochodzi z matematyki, gdzie mowa jest o continuum geometrycznym. Jest ono bytem pierwotnym. Przysługują mu takie cechy, jak ciągłość i spoistość. Zob.
W. Wójcik, Nowożytne wizje nauki uniwersalnej a powstanie teorii kontinuów, Wydawnictwo
Instytutu Historii Nauk, Polska Akademia Nauk, Warszawa 2000, s. 39.
24
Metodologiczne problemy poznania ekonomicznego
57
Rys. 1. Kontinuum poznania naukowego
Źródło: opracowanie własne.
doświadczenia, założenia, definicje, klasyfikacje, prawa, koncepcje i modele
teoretyczne. Różne inne odmiany aktywności naukowej mogą być umieszczone
na kontinuum, zgodnie z orientacjami ideowymi, nurtami i kierunkami badań
preferowanych przez uczonych. Poszczególne punkty na linii ukazują, że te formy aktywności są wzajemnie zależne i odnoszą się do siebie. Na kontinuum zaznaczono po jednej ze stron część empiryczną opartą na faktach, a po drugiej
część abstrakcyjną, teoretyczną. Jest więc to, co konkretne, i to, co ogólne.
Przejście od tego, co konkretne, do tego, co ogólne, abstrakcyjne, pokazuje drogę kompromisu w badaniach. Chodzi o powiązane i wieloaspektowe działania
podejmowane przez uczonych w obrębie jednej problematyki społecznej (w tym
ekonomicznej). Muszą być rozwijane zarówno definicje pojęć, klasyfikacje,
prawa i twierdzenia, zdania obserwacyjne, jak i orientacje ideowe oraz modele,
które łącznie odgrywają rolę drogowskazów dla aktywności badaczy. Pominięcie
niektórych części składowych kontinuum świadczyłoby o zawężeniu przestrzeni
oddziaływań istniejącej niezależnie od poznających świat ludzi 26. Rezultaty
przeprowadzonej dotychczas analizy implikują pewne rozstrzygnięcia w sprawach dotyczących podziału nauk na określone typy. Odwołując się do przedstawionego na rys. 1 kontinuum poznania naukowego i możliwej dwutorowości
prowadzenia badań, należy odwołać się do klasycznego już rozróżnienia dwóch
26
Przez przestrzeń oddziaływania rozumie się zbiór relacji między elementami przestrzeni
ontologicznej i jest przez tę ostatnią określana. Jeśli, załóżmy, cechą koncepcji ontologicznej jest
indywidualizm, to w przestrzeni ontologicznej będą się znajdować indywidualne zdarzenia, fakty,
działania. Tak jest w poglądach np. przedstawicieli idiografizmu przedmiotowego, jak również
w poglądach behawiorystycznych. W związku z tym w wymienionych przestrzeniach oddziaływań
nie ma prawidłowości. Są w nich jedynie, w najlepszym wypadku, relacje przyczynowe pomiędzy
poszczególnymi indywidualnymi faktami (np. ekonomicznymi). Jest to główna cecha charakteryzująca indywidualistyczną wizję przestrzeni oddziaływań.
58
Grażyna Musiał
stanowisk teoretycznych z punktu widzenia postaw i celów poznawczych. Jedno
stanowisko koncentrujące się na jednostkowych zdarzeniach, na opisie faktów,
które mają charakter swoisty i niepowtarzalny, nazywa się idiografizmem (od gr.
idios – szczególny, swoisty i graphein – pisać). Nauki idiograficzne ucieleśniają
ten typ postawy poznawczej, który zmierza do uchwycenia tego, co niepowtarzalne i określone czasowo. Fakty mają charakter jednostkowy i związki przyczynowo-skutkowe zachodzące pomiędzy nimi mają również ten sam jednostkowy charakter. Drugie stanowisko to stanowisko nomotetyczne. Dotyczy ono
badań zjawisk powtarzających się i ustalania ich cech ogólnych. Nauki nomotetyczne (od gr. nomos – prawo, thetos – ustanowiony) odkrywają prawa uniwersalne. Dane empiryczne służą jedynie jako materiał konfirmujący bądź falsyfikujący prawa naukowe. Myślenie naukowe w jednym przypadku idiograficzne,
w drugim nomotetyczne, kojarzone jest z nazwiskiem Wilhelma Windelbanda
i jego poglądem, przedstawionym w znanym wykładzie rektorskim pt. Geschichte
und Naturwissenschaft wygłoszonym w 1894 r., na kwestię, na czym polegają
faktycznie występujące odrębności poszczególnych grup nauk27. We współczesnych rozważaniach nad metodologicznym statusem nauki ekonomii oraz typami
wyjaśnień stosowanych w tej dziedzinie wiedzy kontrowersje na osi idiograficzny model poznania versus nomotetyczny (choć bardziej prawidłowo brzmiałoby:
nomologiczny, gdyż nauka nie ustanawia praw, lecz je odkrywa) wciąż dają znać
o sobie. Piszę o tym dokładniej w innym miejscu28. I jeszcze sprawa rozumienia
punktu wyjścia, czyli danych doświadczenia. Precyzyjnie kwestię tę przedstawia
Jan Such. Autor ten pisze: „Fakty zaś naukowe – zarówno teoretyczne, jak doświadczalne – to pewne twory «mieszane» o naturze przedmiotowo-podmiotowej, po części empirycznej po części językowej, wyrażane w zdaniach postaci:
«jest tak, że …», dotyczące zjawisk obserwowalnych lub teoretycznych stanów
rzeczy. To, co uważamy za fakt naukowy, zależy nie tylko od natury badanych
zjawisk, lecz również od wiedzy nagromadzonej w danej dziedzinie, od aparatury pojęciowej oraz stosowanego języka. Uczeni patrzący na te same zjawiska
mogą «dostrzegać» różne fakty, w zależności od paradygmatu, jakiemu hołdują,
oraz siatki pojęciowej, jaką stosują”29. Z powyższego cytatu wynika, że J. Such
uważa, iż bez teoretycznego rozumowania nie ma poważnych i oryginalnych
27
W. Windelband, Historia a nauki przyrodnicze [w:] Poznanie. Antologia tekstów filozoficznych, pod red. Z. Cackowskiego, M. Hetmańskiego, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków
1992, s. 170–175.
28
G. Musiał, Pojęcie prawa nauki i status praw ekonomii [w:] Między przyrodoznawstwem,
matematyką a humanistyką, pod red. E. Piotrowskiej, M. Szcześniak, J. Wiśniewskiego, Z serii:
Pisma Filozoficzne, t. 75, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2000, s. 295.
29
J. Such, Problemy weryfikacji wiedzy. Studium metodologiczne, PWN, Warszawa 1975,
s. 223–224.
Metodologiczne problemy poznania ekonomicznego
59
obserwacji. Nie ma u niego mowy o „czystych” faktach, „gołych” faktach. Są
fakty naukowe.
Przyszłe teorie ekonomiczne powinny zaproponować nową konceptualizację
świata społecznego i nową kategoryzację zjawisk, a wyzbyć się prezentyzmu
opartego na sczytywaniu nowych danych statystycznych. Omawiany w tym
punkcie niniejszego tekstu schemat może uzmysłowić niektóre problemy poznania naukowego na drodze do tego celu.
5. Tradycje badawcze w środowisku poznańskich
metodologów*
W Poznaniu na przełomie lat 60. i 70. ubiegłego wieku powstał aktywny
ośrodek metodologiczny, który z uwagi na dorobek naukowy zyskał w środowisku akademickim wkrótce miano poznańskiej szkoły metodologicznej. Pojawiły
się wartościowe prace Leszka Nowaka, Jerzego Kmity, Jana Sucha i Jerzego
Topolskiego, którzy stworzyli zasadniczy trzon tej szkoły naukowej 30. Podejście
badawcze zastosowane przez poznańskich metodologów wywoływało zainteresowanie ze względu na nowatorstwo i oryginalność. Zresztą do dzisiaj poznańska szkoła metodologiczna zachowuje żywy związek z myślą euroamerykańską,
podejmuje jej problemy, wiele z nich rozstrzyga na gruncie własnych, oryginalnych koncepcji przedmiotowych.
W dorobku poznańskiej szkoły metodologicznej wyodrębniło się wyraźnie
kilka nurtów badawczych, które przedstawia w formie graficznej rys. 2. Omówmy pokrótce ten rysunek. Idealizacyjna teoria nauki jest doniosła dla praktyki
poznawczej. Teoria ta zmierza do wykazania, że wiedza pojęciowo wyartykułowana i racjonalnie uzasadniona podlega normie i dyrektywie idealizacji i stopniowo uwzględnionej konkretyzacji. Podstawową tezą ontologiczną idealizacyjnej teorii nauk empirycznych jest teza o istotnościowym zhierarchizowaniu
rzeczywistości głosząca, że zjawiska podlegają zróżnicowanemu oddziaływaniu
czynników głównych i ubocznych. W toku badań należy znaleźć czynnik odnośnej determinacji, a następnie po uzyskaniu określonych danych empirycznych
odtwarzać zhierarchizowany układ preferencyjny wzbogacony o szczegóły, aż
*
Metodologia rozwijana jest w strukturach uniwersyteckich, w strukturach PAN, również –
choć rzadziej – w innych placówkach naukowo-dydaktycznych. Autorka wykładała przedmiot
„metodologia nauk ekonomicznych” na Studium Doktoranckim przy Akademii Ekonomicznej im
K. Adamieckiego w Katowicach w latach 1994–2007.
30
Tradycję badawczą, w środowisku poznańskim, współtworzy dorobek Jerzego Giedymina
i wcześniej Adama Wiegnera, który kierował katedrą logiki (1956–1959) po K. Ajdukiewiczu.
60
Grażyna Musiał
Rys. 2. Dorobek poznańskiej szkoły metodologicznej
Źródło: opracowanie własne.
do uzyskania stopnia faktualnego, przy którym teoretyczny opis dziedziny
przedmiotowej pokrywa się z jej empiryczną charakterystyką. Procedura poznania zhierarchizowanego układu polega na tym, że formułuje się prawa idealizacyjne, uwzględniające konieczne związki między czynnikami głównymi, następnie, włączając uprzednio uchylone, czynniki uboczne, formułuje prawa
faktualne. Prawa idealizacyjne opisują prawidłowości, które są zależnością danej
wielkości od czynników głównych dla niej, tj. tych, których wpływ na badaną
wielkość jest najważniejszy. Idealizacyjna teoria nauki pozwala na rekonstrukcje
struktur różnych teorii naukowych, ustalenie związków między teoriami naukowymi (czyli relacji korespondencji między teoriami), dostarcza też narzędzi do
badania i odkrywania coraz to nowych aspektów samej nauki. Naczelna idea tej
teorii została rozciągnięta na wszystkie rodzaje wiedzy i zweryfikowana przez
przedstawicieli dyscyplin przyrodniczych, socjologicznych i ekonomicznych31.
31
L. Nowak, Idealizacyjna koncepcja nauki. Przegląd zastosowań i rozwinięć, pod red.
R. Egierta, A. Klawitera, P. Przybysza, Z serii: Poznańskie Studia z Filozofii Humanistyki, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1996, s. 11–74;
I. Nowak, Zmienność i stałość w nauce. Przyczynek do metodologii międzyteoretycznych związków
diachronicznych, Wydawnictwo Nakom, Poznań 1991; Teoria ekonomiczna. (Metodologia i rekonstrukcja), pod red. P. Buczkowskiego, L. Nowaka, AE w Poznaniu, Zeszyty Naukowe – Seria I,
nr 76, Poznań 1978, s. 63–73.
Metodologiczne problemy poznania ekonomicznego
61
Epistemologia historyczna przekształciła się później w kulturoznawczą koncepcję nauki. Cechą specyficzną epistemologicznego przedstawienia rozwoju
poznania naukowego jest to, że charakteryzuje go ono jako ciąg zmian. Są one
kwalifikowane epistemologicznie, a to oznacza, że docieka się czynników, które
są przyczynami tych zmian, oraz prawidłowości warunkujących zachodzenie
tych zmian. Praktyka naukowa regulowana jest w trybie społeczno-kulturowym
przez cele oraz sposób realizacji tych celów, tj. czynności, jakie trzeba podjąć,
aby osiągnąć cel. Cele nauki w sensie Kmity to przekonania normatywne, sposoby zaś realizacji tych celów to przekonania dyrektywalne. Epistemologia historyczna jest zorientowana antyindywidualistycznie, pozostaje w opozycji do
indywidualizmu metodologicznego. Determinantą rozwoju poznania naukowego
jest obiektywne zapotrzebowanie praktyki społecznej. Nauka systematyzuje
i kodyfikuje doświadczenia różnych typów praktyki społecznej. Epistemologia
historyczna traktuje naukę jako jedną z dziedzin kultury32. Do kulturoznawczej
koncepcji nawiązywało wielu przedstawicieli także innych dyscyplin wiedzy.
Niektórzy z nich uczestniczyli w programie „Współczesna filozofia nauki” koordynowanym przez Jerzego Kmitę33.
Filozofia nauki. Trzeci nurt zaznaczony na rys. 2 dotyczy działalności publikacyjnej Jana Sucha34, który wcześniej określano jako metodologia ogólna,
obecnie jako filozofia nauki. Koncentrując się na dialektyce ontologii i epistemologii, poszukiwano jej uprawomocnienia w naukach empirycznych. Rozpoznano stosowane w tej grupie dyscyplin naukowych procedury badawcze i zaproponowano pewne własne, bardziej efektywne poznawczo ich odpowiedniki.
Ten nurt nawiązuje do światowych osiągnięć w zakresie metodologii ogólnej.
Osiągnięto godne uwagi wyniki. Przeprowadzono krańcowo dokładne analizy
procedur badawczych stosowanych w tym obszarze nauki. Podjęto problemy
jedności przedmiotowej, intelektualnej i językowej wiedzy czy tak kontrowersyjną kwestię, jak hierarchia gatunków wiedzy.
Nurt epistemologii integralnej. Cechą charakterystyczną poznańskiej szkoły
metodologicznej jest historyczny punkt widzenia przyjmowany w badaniach
przez twórców tej szkoły: Jerzego Giedymina, Jerzego Kmitę i Jerzego Topolskiego, nie dotyczy podejścia idealizacyjnego wysuniętego przez Leszka Nowa32
J. Kmita, Z problemów epistemologii…; J. Kmita, Kultura i poznanie, PWN, Warszawa 1985.
W ramach problemu koordynowanego przez Jerzego Kmitę „Współczesna filozofia nauki”
(RPBP III 23A) rozwijał kulturoznawczą koncepcję nauki na gruncie ekonomii Zygmunt Leśkiewicz, profesor Uniwersytetu Szczecińskiego (zob. Z. Leśkiewicz, I. Leśkiewicz, Zarys metodologii
ekonomii, Uniwersytet Szczeciński, cz. 1 – Szczecin 1998, cz. 2 i 3 – Szczecin 1999. Informację
o udziale Z. Leśkiewicza w programie koordynowanym przez J. Kmitę podaję za biogramem opracowanym przez Tadeusza Wierzbickiego: Zygmunt Leśkiewicz (1943–1999) [w:] Byli z nami.
Wspomnienia i biogramy, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006, s. 81.
34
J. Such, Problemy weryfikacji wiedzy…, s. 405; J. Such, Czy istnieje experimentum crucis?
Problemy sprawdzania praw i teorii naukowych, PWN, Warszawa 1975, s. 563.
33
62
Grażyna Musiał
ka. W swych badaniach szeroko rozumianej historii Jerzy Topolski35 zajmował
stanowisko określane mianem epistemologii integralnej. Nazwę tę tłumaczy korzystanie przez J. Topolskiego z analiz epistemologii historycznej J. Kmity, nawiązywanie do idealizacyjnej koncepcji nauki, ale nie tylko to. Okolicznością
przesądzającą trafność określenia stanowiska J. Topolskiego mianem epistemologii integralnej jest prowadzenie przez niego badań nad źródłami historycznymi
z punktu widzenia filozofii analitycznej, następnie zaś, pod wpływem nowych
nurtów metodologicznych, głównie postmodernizmu, skierowanie uwagi na problemy narracji historycznej oraz mechanizmów jej powstawania. Wcześniej źródła historyczne (fakty) traktowano jako depozytariuszy prawdy w wyjaśnianiu
przeszłości. Później zarysowała się skłonność do eksponowania tez konstruktywizmu konceptualnego, zgodnie z którym twierdzi się, że metodolodzy historii
raczej konstruują przeszłość, aniżeli ją opisują. Przemodelowaniu praktyki eksplanacyjnej towarzyszyła zmiana roli narzędzi poznawania świata.
Refleksje dotyczące dziedzin nauki i sposobów jej uprawiania poza tradycją
szkoły poznańskiej wskazują na pewne z nią punkty styczne. Oto Edward Łukawer36, wnikając w dzieje myśli ekonomicznej, zmierzał do zrekonstruowania
swoiście marksistowskich norm i reguł nauki ekonomii w zastosowaniu do badanego zagadnienia wzrostu gospodarczego. Konfrontował metodę genetyczną
z metodą teleologiczną, uzyskując w pierwszym przypadku opis ciągu genetycznego, a w drugim określenie norm i wartości przyczyn wzrostu w gospodarce.
Inny punkt styczny przejawia się w stylu twórczości, o którym trudno, choć krótko, nie napomknąć. Poznańczycy podtrzymując tradycje filozofii analitycznej,
z natury rzeczy przedstawiają wytwory swych przemyśleń w sposób jasny, precyzyjny i dokładny. Edward Łukawer dbał w swych pracach o literacki wdzięk.
Wracając do problemu poznańskiej szkoły metodologicznej, należy odnieść
się jeszcze do zaznaczającego się już wyraźnie nurtu, o rosnącym dorobku, który
można określić kognitywistyką. Sympozjum kognitywne, które odbyło się
w 1996 r. nt. „Świadomość a percepcja”, zapoczątkowało działalność na tym
polu37. Termin cognitive sciences przyjęto tłumaczyć jako nauki o poznaniu
i komunikacji. Ogólnie rzecz biorąc, obszar zainteresowań kognitywistyki pokrywa się z obszarem zainteresowań epistemologii. Badacze stanęli wobec pytań
35
J. Topolski, Metodologia historii, wyd. 3, PWN, Warszawa 1984; J. Topolski, Teoria wiedzy
historycznej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1983.
36
E. Łukawer, Zagadnienia równowagi a problematyka wzrostu. (Jak to się na przestrzeni lat
kształtowało!) [w:] Twórczość naukowa Michała Kaleckiego i jej znaczenie w teorii ekonomii, pod
red. G. Musiał, Prace Naukowe, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2006, s. 136–137.
37
Umysł a rzeczywistość, Z serii: Poznańskie Studia z Filozofii Humanistyki, t. 5(18), Zysk
i S-ka, Poznań 1999, s. 135–339; Subiektywność a świadomość, Z serii: Studia z Kognitywistyki
i Filozofii Umysłu, Zysk i S-ka, Poznań 2003, nr 1; Mózg i jego umysły, Z serii: Studia z Kognitywistyki i Filozofii Umysłu, Zysk i S-ka, Poznań 2005, nr 2.
Metodologiczne problemy poznania ekonomicznego
63
typu: czy i na ile jest to nowy projekt badania poznania? czy ten nowy projekt
będzie wymagał zrewidowania dotychczasowych podejść w kwestii poznania?
Objaśnienie powstania kognitywistyki było następujące: „kognitywistyka pojawiła się dlatego, iż problem poznania okazał się jeszcze bardziej złożony niż do
tej pory sądzono, i poradzenie sobie z jego zawiłościami wymagało nowego podziału pracy badawczej. W efekcie pojawiła się kolejna dyscyplina zajmująca się
poznaniem. Tym, co różni kognitywistykę od filozofii i psychologii, jest jej multidyscyplinarność. Nie należy jej mylić z interdyscyplinarnością. (…) Kognitywistykę uprawiają m.in. neurobiolodzy, psycholodzy, językoznawcy, informatycy
(…) jest tam miejsce także i dla filozofa”38. Badania prowadzone przez filozofów w obrębie kognitywistyki, wywodzące się z filozofii umysłu, są skoncentrowane na kwestiach świadomości, percepcji, roli czynnika subiektywnego
w procesach poznawczych. Zaraz potem pojawił się problem, czy można utożsamiać umysł z mózgiem, ten zaś z komputerem. Problem ten przyjęto nazywać
mocną metaforą komputerową. Badacze zainteresowani tą problematyką będą
musieli zmierzyć się z tą metaforą wobec faktu, którego przecież nie można pominąć, że ludzkie funkcjonowanie w świecie jest kulturowo uregulowane, że
świat człowieka to świat społeczno-kulturowy. Tak czy inaczej cognitive sciences cieszą się zainteresowaniem uczonych, o czym można się było przekonać
podczas XI Międzynarodowego Kongresu Logiki, Metodologii i Filozofii Nauki,
który odbył się w Krakowie w dniach 20–26 sierpnia 1999 r., gdzie autorytetami
w tej dziedzinie byli Patricia Smith Churchland i Paul M. Churchland. Wygłosili
oni wykład: Ten core problems in neuroscience, który wzbudził bardzo duże zainteresowanie39. Dziedzinę kognitywistyki twórczo rozwijał Herbert Alexander
Simon40 – laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1978 r. W omawianym nurcie osadzona też była problematyka konferencji o metodach w ekonomii, która odbyła się w Madrycie we wrześniu 2008 r., gdzie jeden z dwóch paneli dotyczył neuroekonomii.
W dotychczasowym rozwoju nurtu kognitywistycznego w ramach poznańskiej szkoły metodologicznej podejmowano liczne przedsięwzięcia zmierzające
do wypracowania odpowiedniego aparatu pojęciowego, w którym można byłoby
mówić o ludzkim poznaniu. Chodzi o przezwyciężenie stanu, gdy brak jednolitego aparatu pojęciowego sprawia, że rezultaty badań w poszczególnych na38
W. Dziarnowska, A. Klawiter, Wprowadzenie [w:] Subiektywność a świadomość, pod red.
W. Dziarnowskiej, A. Klawitera, Z serii: Studia z Kognitywistyki i Filozofii Umysłu, Zysk i S-ka,
Poznań 2003, nr 1, s. 12–13.
39
Zob. również P. Smith Churchland, Neurophilosophy: Toward a Unified Science of the
Mind-brain, MIT Press, Cambridge, Mass 1986; P.M. Churchland, A Neurocomputational Perspective: The Nature of Mind and the Structure of Science, MIT Press, Cambridge, Mass 1989.
40
H.A. Simon, Models of Discovery: And Other Topics in the Methods of Science, Boston
Studies in the Philosophy of Science, Hardcover, Dordrecht–Boston 1977.
64
Grażyna Musiał
ukach kognitywnych są wzajemnie nieprzekładalne. Nie ulega wątpliwości, że
kognitywistyczne podejście do badania procesów poznawczych wydatnie wzbogaca tradycje badawcze w środowisku poznańskich metodologów.
Tradycje badawcze poznańskiej szkoły metodologicznej legitymizuje jej dorobek publikacyjny. Na liście serii wydawniczych tej szkoły znajdują się następujące serie: Studia Metodologiczne – serię tę redagowali Jerzy Kmita, Leszek
Nowak, Jan Such, Jerzy Topolski, Krystyna Zamiara; Poznańskie Studia z Filozofii Nauki – redaktorem naczelnym był Leszek Nowak, a okresowo Jerzy Brzeziński i Leszek Nowak; Poznańskie Studia z Filozofii Humanistyki – redaktorzy
naczelni: Jan Brzeziński i Leszek Nowak; Studia z Kognitywistyki i Filozofii
Umysłu – redaktor naczelny Andrzej Klawiter; COOPERA – Międzynarodowe
Badania Filozoficzne – redakcja Ewa Nowak-Juchacz; Problemy/Dyskusje –
redaktor Piotr Orlik; Pisma Filozoficzne – przewodniczący Kolegium Wydawniczego Tadeusz Buksiński. Ukazuje się również wersja anglojęzyczna Poznańskich Studiów z Filozofii i Humanistyki – Poznań Studies in the Philosophy of
the Sciences and the Humanities, redaktor naczelny Leszek Nowak.
Powyższe rozważania warto uzupełnić kilkoma dodatkowymi elementami,
uściślającymi zakres znaczeniowy takich pojęć, jak metodologia i metodyka,
aczkolwiek wcześniej podano szereg uwag bezpośrednio dotyczących tych kwestii. W chwili obecnej wystarczy odnotować, że w świadomości uczonych utrwaliło się przekonanie, iż oprócz ogólnej metodologii nauki wyróżnia się metodologie szczegółowe, utożsamiane z metodykami badań poszczególnych nauk.
W ich ramach poddawane są analizie struktury logiczne poszczególnych dyscyplin naukowych, badane konkretne metody stosowane w tych dyscyplinach
i formułowane w tym względzie określone wskazówki badawcze. Każda dostatecznie rozwinięta dyscyplina naukowa zawiera jako swój składnik pewien taki
dział metodologii szczegółowej. Metody badawcze mają zagwarantować intersubiektywny dostęp do społecznej rzeczywistości. Różnica między metodologią
a metodyką wyraża się w tym, że metodologia zajmuje się badaniem związków
pomiędzy określonym zespołem metod a specyficznym podejściem teoretycznym, jakim jest np. instrumentalizm czy realizm. Źródłem nieporozumień może
być mylenie teorii, języka (systemu pojęciowego) z rzeczywistością pozajęzykową, tak jak wcześniej41 źródłem takim było mylenie języka przedmiotowego
z metajęzykiem.
41
J. Giedymin, J. Kmita, Wykłady…
Metodologiczne problemy poznania ekonomicznego
65
6. W sprawie nowych trendów w ekonomii
Doniosłymi momentami w rozwoju każdej dyscypliny są kongresy naukowe
orzekające o stanie nauki i perspektywach jej rozwoju. VIII Kongres Ekonomistów Polskich obradował pod kierunkiem prezesa Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, prof. dr hab. Elżbiety Mączyńskiej, nt. „Polska w gospodarce światowej – szanse i zagrożenia rozwoju” (listopad 2007 r.). Kongres stanowił okazję
do przemyślenia zewnętrznych i wewnętrznych czynników rozwoju nauki ekonomii. W odniesieniu do pierwszych czynników, na forum Kongresu zastanawiano się m.in., jak „nowe tendencje ekonomiczno-cywilizacyjne oraz idee społeczne wpływają na współczesną ekonomię”42. W odniesieniu do tych drugich,
rozważano warunki zachodzenia postępu poznawczego w nauce, objawiające się
np. w nowych nurtach ekonomii, takich jak ekonomia behawioralna, ekonomia
eksperymentalna oraz innych. Poświęćmy nieco uwagi chociaż jednemu z wymienionych nurtów – ekonomii behawioralnej. Przez behawioryzm rozumie się
kierunek w psychologii powstały na początku XX w., którego przedmiotem
badań jest swoiście rozumiane zachowanie ludzi. Chodzi o zewnętrzne reakcje
organizmu na bodźce, oznaczane symbolicznie S – R, gdzie S (od stimulus) –
bodziec, R (od reaction) – reakcja, zachowanie. Połączenie behawioryzmu z ekonomią musi być jakoś przemyślane, aby takie interpretowanie nie było prostą
sumą różnych aspektów. Postulat ekonomii behawioralnej wymusza poszukiwanie eksplanacyjnych więzi między takimi aspektami zachowania człowieka, które są badane przez omawiany kierunek psychologii, i działaniami człowieka gospodarującego, stanowiącymi przedmiot zainteresowania ekonomii. W świetle
powyższego właściwości behawioryzmu rysują się następująco:
– przyjmuje się założenie atomizmu w rozumieniu zachowania człowieka,
– zachowanie człowieka jest zdeterminowane przez sytuację zewnętrzną,
– model bodziec–reakcja miałby według tego kierunku wyjaśniać istotę
ludzkiego zachowania.
Z powyższego wynika, że w badaniach nad zachowaniem pomijana jest
świadomość, chociaż jest ona elementem ważnym w takich badaniach. Wygląda
więc na to, że wiedza behawiorystyczna ma charakter ustaleń ateoretycznych,
niezależnie od tego, że bywa zapisywana za pomocą twierdzeń teoretycznych.
Problem wymaga dalszych studiów i ustaleń.
42
B. Fiedor, Nauki ekonomiczne wobec wyzwań współczesności, referat na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, Warszawa, 29 listopada 2007, s. 3, http://www.zk.pte.pl/pliki/0/216/29.11.07.
%20-%20SR%20I%20[1]%2008.01.08.pdf. Zob. również: G. Musiał, Z punktu widzenia ekonomii,
„Śląsk” Wydawnictwo Naukowe, Katowice 2008, rozdz. 2 pt. „Zrozumieć rozwój ekonomii”.
66
Grażyna Musiał
7. Zakończenie
Podsumowując rozważania zawarte w niniejszym opracowaniu należy stwierdzić, że przeprowadzona klasyczna analiza pojęciowa unaoczniła, iż określenie
przedmiotu metodologii w czasach nowożytnych i współczesnych ulegało zmianom i precyzacji. Zmiany te szły w kierunku kodyfikacji naukowych sposobów
postępowania i uzasadniania. Wskazano na rolę założeń w nauce i wyróżnionych
ze względu na nie typy koncepcji wiedzy. Ujęcie procedury badawczej jako
pewnego ciągu pojęć pozwoliło na dostrzeżenie związków i zależności między
wymienionymi pojęciami. Wartości nauki, co do których kompletności nie należy koniecznie się zgadzać, współwyznaczają cele nauki. Głównie prezentacja,
połączona jednak z elementami interpretacji poznańskiej szkoły metodologicznej, umożliwia stwierdzenie, że dorobek tej szkoły zawiera wszystkie najważniejsze problemy, jakie wyłaniały się w toku dociekań nad rozwojem nauki. Istnieją zatem solidne podstawy do ożywionych i pogłębionych badań również na
płaszczyźnie poznania ekonomicznego.
Literatura
Ajdukiewicz K., Logika pragmatyczna, wyd. 3, PWN, Warszawa 1975.
Blaug M., Metodologia ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Churchland Smith P., Neurophilosophy: Toward a Unified Science of the Mind-brain, MIT Press,
Cambridge, Mass 1986.
Churchland P.M., A Neurocomputational Perspective: The Nature of Mind and the Structure of
Science, MIT Press, Cambridge, Mass. 1989.
Dow S.C., Economic Methodology: An Inquiry, Oxford University Press, Oxford 2002.
Dziarnowska W., Klawiter A., Wprowadzenie [w:] Subiektywność a świadomość, pod red. W. Dziarnowskiej, A. Klawitera, Z serii: Studia z Kognitywistykii Filozofii Umysłu, Zysk i S-ka,
Poznań 2003, nr 1.
Fiedor B., Nauki ekonomiczne wobec wyzwań współczesności, referat na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, Warszawa, 29 listopada 2007, http://www.zk.pte.pl/pliki/0/216/29.11.07.%20%20SR%20I%20[1]%2008.01.08.pdf.
Gadamer H.G., Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, Inter Esse, Kraków 1993.
Giedymin J., Kmita J., Wykłady z logiki formalnej, teorii komunikacji i metodologii nauk, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1966.
Kamiński S., Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Pisma wybrane, t. 4, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1992.
Kant I., Krytyka czystego rozumu, Z serii: Biblioteka Europejska, Wydawnictwo Antyk, Kęty
2001.
Kmita J., Kultura i poznanie, PWN, Warszawa 1985.
Kmita J., Z problemów epistemologii historycznej, PWN, Warszawa 1980.
Kotarbiński T., Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, wyd. 3, PWN, Warszawa 1986.
Metodologiczne problemy poznania ekonomicznego
67
Kotarbiński T., Traktat o dobrej robocie. Dzieła wszystkie, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–
Kraków 2000.
Kuhn T.S., Obiektywność, sądy wartościujące i wybór teorii [w:] T.S. Kuhn, Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych, PIW, Warszawa 1985.
Lakatos I., Pisma z filozofii nauk empirycznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Leśkiewicz Z., Leśkiewicz I., Zarys metodologii ekonomii, Uniwersytet Szczeciński, cz. 1 – Szczecin 1998, cz. 2 i 3 – Szczecin 1999.
Łukawer E., Zagadnienia równowagi a problematyka wzrostu. (Jak to się na przestrzeni lat kształtowało!) [w:] Twórczość naukowa Michała Kaleckiego i jej znaczenie w teorii ekonomii, pod
red. G. Musiał, Prace Naukowe, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2006.
Marshall A., Zasady ekonomiki, t. 1, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa 1925.
Motycka A., O potrzebie definicji. Za i przeciw [w:] Rozprawy i szkice z filozofii i metodologii
nauk, pod red. J. Sucha, E. Pakszys, I. Czerwonogóry, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Poznań 1992.
Mózg i jego umysły, Z serii: Studia z Kognitywistyki i Filozofii Umysłu, Zysk i S-ka, Poznań
2005, nr 2.
Musiał G., Pojęcie prawa nauki i status praw ekonomii [w:] Między przyrodoznawstwem, matematyką a humanistyką, pod red. E. Piotrowskiej, M. Szcześniak, J. Wiśniewskiego, Z serii: Pisma
Filozoficzne, t. 75, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2000.
Musiał G., Z punktu widzenia ekonomii, „Śląsk” Wydawnictwo Naukowe, Katowice 2008.
Nauka a problem racjonalności, Blok tematyczny pod red. nauk. A. Motyckiej, Dyskusje i polemiki, „Zagadnienia Naukoznawstwa”, Warszawa 2008, t. 44, z. 3–4.
Nowak I., Zmienność i stałość w nauce. Przyczynek do metodologii międzyteoretycznych związków
diachronicznych, Wydawnictwo Nakom, Poznań 1991.
Nowak L., Idealizacyjna koncepcja nauki. Przegląd zastosowań i rozwinięć, pod red. R. Egierta,
A. Klawitera, P. Przybysza, Z serii: Poznańskie Studia z Filozofii Humanistyki, Wydawnictwo
Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1996.
Ossowska M., Ossowski S., Nauka o nauce, „Nauka Polska. Jej potrzeby, organizacja i rozwój”,
Rocznik Kasy im. Józefa Mianowskiego, Fundacja Popierania Nauki, Warszawa 1992, nr 1 (26).
Popper K.R., Logika odkrycia naukowego, wyd. 2 popr., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2002.
Simon H.A., Models of Discovery: And Other Topics in the Methods of Science, Boston Studies in
the Philosophy of Science, Hardcover, Dordrecht–Boston 1977.
Subiektywność a świadomość, Z serii: Studia z Kognitywistyki i Filozofii Umysłu, Zysk i S-ka,
Poznań 2003, nr 1.
Such J., Czy istnieje experimentum crucis? Problemy sprawdzania praw i teorii naukowych, PWN,
Warszawa 1975.
Such J., Problemy weryfikacji wiedzy. Studium metodologiczne, PWN, Warszawa 1975.
Such J., W poszukiwaniu wiedzy pewnej [w:] Poszukiwanie pewności i jego postmodernistyczna
dyskwalifikacja, pod red. J. Sucha, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii, Poznań 1992.
Teoria ekonomiczna. (Metodologia i rekonstrukcja), pod red. P. Buczkowskiego, L. Nowaka, AE
w Poznaniu, Zeszyty Naukowe – Seria I, nr 76, Poznań 1978.
Topolski J., Metodologia historii, wyd. 3, PWN, Warszawa 1984.
Topolski J., Teoria wiedzy historycznej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1983.
Umysł a rzeczywistość, Z serii: Poznańskie Studia z Filozofii Humanistyki, t. 5(18), Zysk i S-ka,
Poznań 1999.
Wierzbicki T., Zygmunt Leśkiewicz (1943–1999) [w:] Byli z nami. Wspomnienia i biogramy,
Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006.
68
Grażyna Musiał
Windelband W., Historia a nauki przyrodnicze [w:] Poznanie. Antologia tekstów filozoficznych,
pod red. Z. Cackowskiego, M. Hetmańskiego, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków
1992.
Wójcik W., Nowożytne wizje nauki uniwersalnej a powstanie teorii kontinuów, Wydawnictwo
Instytutu Historii Nauk, Polska Akademia Nauk, Warszawa 2000.
The Methodological Problems of Economic Cognition
The paper discusses a number of representative interpretations of methodology, defining the
scope of issues it deals with. The reflections presented in the text refer to the methodology of economics. The author addresses the problems related to the structure of the cognitive activity of
scientists as well as the types of scientific values adhered to by researchers in pursuing their
cognitive objectives. The structure of cognitive activity is composed of specific research p rocedures that ultimately lead to formulating an economic theory. The methodology of economics
constitutes a key component of a broader field of studies which focuses on the science of economics and which may be referred to as the theory of economic sciences. The article also
contains an analysis of the achievements of the Poznań Methodological School.
Grażyna Musiał – doktor habilitowany, profesor nadzwyczajny, kierownik Zakładu Koniunktury
i Wzrostu Gospodarczego Katedry Ekonomii na Wydziale Ekonomii Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach.
Zainteresowania naukowo-badawcze: metodologia nauk ekonomicznych, współczesne nurty ekonomii, mikroekonomia.