Pobierz dokument

POSTACIE
Wybrane osoby, mieszkające na terenie miasta Brodnicy i powiatu brodnickiego podczas
swojego życia:
Martin Truchsess von Wetzhausen – wielki mistrz
zakonu krzyżackiego. (ur. 1435 – zm. 1489) – wielki
mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1477-1489, od
1467 komtur Ostródy. Pochodził z rodziny baronów
Truchsesse z Frankonii, której kilku przedstawicieli
osiedliło się w Prusach i zajmowało wysokie
stanowiska w Zakonie. W początkach kariery był
zakonnikiem w Gniewie, Brodnicy i Elblągu. Od 1462
był kompanem wielkiego mistrza Ludwika von
Erilchshausena. 4 sierpnia 1477 został wielkim
mistrzem zakonu krzyżackiego. W stosunku do Polski
zajmował wojownicze stanowisko; rozpaczliwie
poszukiwał wsparcia zagranicznego, które znalazł w
osobie króla węgierskiego Macieja Korwina. Ten
wsparł zakon w jego walce z Polską o obsadę biskupa
warmińskiego (wojna popia). Zakon popierał
kandydaturę kapituły warmińskiej Mikołaja Tungena,
którego nie akceptował król Kazimierz IV
Jagiellończyk. W 1478 Martin Truchsess zajął Starogród Chełmiński, Chełmno i Brodnicę.
Wojska polskie pod dowództwem Jana Białego i Jana Zielezińskiego oraz przy wsparciu
stanów Prus Królewskich z Gdańskiem na czele pokonały szybko wojska krzyżackie a sam
wielki mistrz musiał złożyć hołd królowi polskiemu w Nowym Mieście Korczynie 9
października 1479. Latem 1488 rozchorował się, zmarł 3 stycznia 1489. Pochowany został w
katedrze w Królewcu.
Rafał Działyński herbu Ogończyk – starosta brodnicki.
Erazm Gliczner – pisarz, reformator religijny, pedagog, autor pierwszego w Polsce
traktatu pedagogicznego o wychowaniu dzieci (1558). Urodził się w Laskach Wielkich
pod Żninem jako syn mieszczański (ojciec Jakub, matka Dorota Ninińska). Po zdobyciu
wykształcenia w cenionym gimnazjum humanistycznym Valentina Trozendorfa w Goldbergu
(Złotoryi na Śląsku) odbył w latach 1554–1558 studia na uniwersytecie w Królewcu (tzw.
Albertyna). Przez kilka lat był duchownym kalwińskim, by ostatecznie przejść na luteranizm.
Od 1556 roku przebywał na dworze księcia Albrechta Hohenzollerna, po 1560 roku
propagator luteranizmu w Polsce, od 1565 superintendent ewangelicko-augsburski w
Wielkopolsce; następnie kaznodzieja ewangelicki przy kościele Marii Panny w Toruniu w
latach 1567-1569. W latach 1569-1589 działał pod opieką rodziny Ostrorogów w Grodzisku
Wielkopolskim, gdzie uruchomił szkołę, drukarnię i kursy teologiczne, od 1591 aż do 26
stycznia 1603 był ministrem zboru w Brodnicy, pełniąc jednocześnie funkcje pastora
miejskiego i nadwornego kaznodziei Zofii Działyńskiej. Uczestniczył w zjeździe w
Sandomierzu i był jednym z twórców ugody sandomierskiej z 1570.
Szymon Syreński (Syreniusz) – profesor Akademii
Krakowskiej, lekarz, botanik. Był nadwornym
lekarzem Anny Wazówny, ją też poprosił o
sfinansowanie druku swojego "Zielnika" - pierwszego
powstałego w Polsce.
Anna Wazówna – polsko-szwedzka królewna, siostra
króla Zygmunta III Wazy, starosta brodnicki i
golubski. Była najmłodszą córką Jana III Wazy i
Katarzyny Jagiellonki. Matka wychowywała ją w wierze katolickiej, ale Anna około roku
1580 przeszła na luteranizm. Uzyskała staranne wykształcenie, interesowała się zwłaszcza
zielarstwem i ziołolecznictwem. Od śmierci matki w 1583 była dla brata Zygmunta najbliższą
osobą[1]. Kiedy został on obrany królem Polski przyjechała wraz z nim. Po dwóch latach, w
1589 wróciła do Szwecji ze względu na niechęć polskiego dworu, na którym uważano, że ma
zbyt duży wpływ na króla. Ponownie przyjechała do Polski w 1592, a od 1598 została w niej
na stałe. Była zdolniejsza od brata, który bardzo liczył się z jej zdaniem[2]. Ze względu na
konflikty religijne nie mogła przebywać na królewskim dworze. W 1604 roku otrzymała
starostwo w Brodnicy, a w 1611 w Golubiu, gdzie znacznie rozbudowała zamek. W ciągu
swego pobytu w Polsce sprawowała mecenat nad wieloma artystami.
Wojciech Dębołęcki – franciszkanin, kronikarz, pisarz, kompozytor, teolog, poliglota,
kapelan lisowczyków, hulaka.
Maciej Dobracki – pisarz, tłumacz, pedagog, prawnik, autor podręczników do języka
polskiego.
Ernst Barczewski – pastor ewangelicki, działacz niemieckiej mniejszości narodowej w
II RP, poseł i senator RP.
Ryszard Abramowski – duchowny ewangelicki, tłumacz, redaktor, wydawca.
Bronisława Kozłowska – poetka ludowa.
Andrzej Niemojewski, herbu Rola – poeta, pisarz.
Teofil Kuczyński – duchowny katolicki, działacz narodowy i społeczny.
Józef Wybicki – lekarz, polityk, minister. (ur. 3 września 1866[1] w Niewierzu w powiecie
brodnickim - zm. 28 kwietnia 1929 w Toruniu) – polski lekarz, polityk, minister. Po
ukończeniu medycyny, którą studiował we: Wrocławiu, Lipsku i Berlinie, osiadł w Gdańsku.
W 1918 utworzył na Pomorzu POW, a 14 listopada 1918 został podkomisarzem Naczelnej
Rady Ludowej w Gdańsku. W kilka miesięcy później - w kwietniu 1919 został aresztowany
przez Niemców, a po uwolnieniu, musiał opuścić Gdańsk. W 1920 został mianowany
pierwszym starostą krajowym pomorskim i był nim do 1921. W 1923 powrócił na stanowisko
starosty i urzędem tym kierował do śmierci w 1929. Od 22 października 1921 do 29 kwietnia
1922 był ministrem byłej dzielnicy pruskiej w rządach Antoniego Ponikowskiego. W 1925
zorganizował i został pierwszym dyrektorem Instytutu Bałtyckiego.
Stanisław Bochnig – fotografik, nauczyciel, krajoznawca.
Józef Roskwitalski – duchowny katolicki, ksiądz, pedagog, rektor Wyższego
Seminarium Duchownego w Pelplinie.
Balbina Świtycz-Widacka – rzeźbiarka, poetka.
Franciszek Manthey – ksiądz, filozof, religiolog.
Franciszek Krengelewski – prawnik, polityk, poseł na Sejm PRL.
Witold Kiedrowski – duchowny katolicki, weteran, kapelan, działacz polonijny i
kombatancki, generał brygady.
Michał Mędlewski – poeta, pisarz, dziennikarz.
Jan Zumbach – podpułkownik dyplomowany pilot Wojska Polskiego, as myśliwski
Polskich Sił Powietrznych na obczyźnie.
Alfons Groszkowski – duchowny katolicki.
Stefania Bekterówna, ps. Czarny Anioł – żołnierz Armii Krajowej.
Jerzy Zdzisław Kędzierski – prozaik, poeta, eseista, historyk.
Halina Gaca, pseud. Biały Anioł, Lilia – pielęgniarka, żołnierz Armii Krajowej.
Halina Maria Urszula Gaca, pseud. Biały Anioł, Lilia (ur. 20 sierpnia 1923 w
Starogardzie, zm. w styczniu 1945), pielęgniarka polska, działaczka
antyhitlerowskiego ruchu oporu, harcerka, żołnierz Armii Krajowej. Była córką
Czesława, komornika sądowego, oraz Anny z Klaffków. Uczęszczała do
Państwowego Gimnazjum i Liceum w Brodnicy, w latach nauki szkolnej biorąc udział
w pracach szkolnego hufca Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Była także harcerką
w Chorągwi Pomorskiej Związku Harcerstwa Polskiego. Od 1941 pracowała jako
pielęgniarka w szpitalu miejskim w Brodnicy, gdzie była siostrą operacyjną na
oddziale chirurgicznym. W operacjach asystowała chirurgowi Nikodemowi
Wiwatowskiemu, za sprawą żony którego Ireny włączyła się do pracy konspiracyjnej.
Działała w sekcji sanitarnej Wojskowej Służby Kobiet Armii Krajowej Obwodu
Brodnica, kierowanej przez Irenę Wiwatowską. Do jej zadań należało gromadzenie
środków opatrunkowych i leków na potrzeby żołnierzy ruchu oporu. Rannym
partyzantom i osobom ukrywającym się przed Niemcami (głównie narodowości
żydowskiej), a także m.in. jeńcom angielskim, udzielała pomocy medycznej. Na
terenie Inspektoratu Rejonu Armii Krajowej Brodnica organizowała punkty sanitarne
na czas planowanej akcji "Burza". Znalazła się wśród osób zatrzymanych przez
Niemców w czasie masowych aresztowań członków brodnickich struktur Armii
Krajowej 3 stycznia 1945. Mimo brutalnego śledztwa nie ujawniła żadnych
szczegółów swojej działalności konspiracyjnej. Oskarżona o udział w "zabronionej
tajnej organizacji o charakterze Polskiego Czerwonego Krzyża", 19 stycznia 1945
przewieziona została do więzienia w Bydgoszczy. Najprawdopodobniej niebawem
została zamordowana w czasie ewakuacji więźniów przed nadciągającymi wojskami
radzieckimi, przypuszczalnie na terenie lasów nakielskich.
Ewa Rybak – lekkoatletka.
Patryk
Kuchczyński
–
piłkarz
ręczny,
reprezentant Polski. (ur. 17 marca 1983 w Gdyni),
polski piłkarz ręczny grający na prawym skrzydle,
reprezentant Polski. Srebrny medalista MŚ 07.
Brązowy medalista Mistrzostw Świata z 2009 roku,
które rozegrane były w Chorwacji. Leworęczny
zawodnik
karierę
rozpoczynał
w
Międzyszkolnym Klubie Sportowym w Brodnicy.
Jego pierwszymi trenerami był Jan Orzech oraz
krótko Jerzy Fogel. Następnie przeniósł się do
Wybrzeża Gdańsk, a od czerwca 2003 jest
podstawowym zawodnikiem Vive Targi Kielce.
W 2002 roku wywalczył młodzieżowe
mistrzostwo Europy. 20 grudnia tego roku
zadebiutował w reprezentacji kraju. Podczas MŚ
07 nie grał we wszystkich spotkaniach, czasem
pozostawał poza meczową czternastką 5 lutego
2007 został odznaczony przez prezydenta Lecha
Kaczyńskiego Złotym Krzyżem Zasługi.
Puchar Polski: 2004, 2006, 2009, 2010, 2011
Złoty medal Mistrzostw Polski: 2009, 2010
Srebrny medal Mistrzostw Polski: 2004, 2011
Brązowy medal Mistrzostw Polski: 2005, 2007, 2008
Srebrny medal Mistrzostw Świata:
Brązowy medal Mistrzostw Świata:
Mateusz Kopyciński – piłkarz ręczny.
2007
2009
BRODNICA
gotycki kościół św. Katarzyny budowany od
ok. 1285, budowa prezbiterium ukończona w
1320, do ok. 1370 budowa korpusu
nawowego i zasklepienie wnętrza; z
zewnątrz wyróżnia się bogato opracowany
architektonicznie
wschodni
szczyt
prezbiterium; wewnątrz przy filarach figury
12 apostołów wykonane w XIV w. z drewna
lipowego, wyposażenie wnętrza głównie
barokowe i późnobarokowe, poza tym kilka
gotyckich rzeźb (głowa św. Jana Chrzciciela na misie, grupy Ukrzyżowania)
ruiny zamku krzyżackiego z 1-2 ćwierci XIV w., rozbudowywanego w 4 ćw. XIV w. i
1415 i rozbieranego od 1785 do 1842 r.; zachowała się wysoka ośmioboczna wieża i
dolne partie murów
Zbudowany został na planie kwadratu. Cztery skrzydła zamku otaczały wewnętrzny
dziedziniec. Wysoka, 50-metrowa wieża posiadała wejście na wysokości drugiej
kondygnacji. W narożach zamku umieszczono wieżyczki wysunięte poza linię murów
zamkowych. Piwnice zamkowe pełniły rolę pomieszczeń gospodarczych. W poziomie
przyziemia umieszczone były pomieszczenia o funkcji reprezentacyjnej: kaplica,
refektarz, kapitularz, infirmeria, izba komtura i inne. Wejścia do nich prowadziły z
krużganka okalającego dziedziniec. Druga kondygnacja mieściła w sobie: od strony
dziedzińca magazyny i spichlerz, strona zewnętrzna to ganek obronny umieszczony
wewnątrz murów zamkowych. Obok wieży głównej umieszczona była brama, do
której podjeżdżało się przez most zwodzony. W skład całego kompleksu obronnego
wchodziło także ufortyfikowane przedzamcze. Położone było pomiędzy miastem a
zamkiem. Miało kształt litery "L", mieściły się w nim stajnie, kuźnie, młyn i browar,
spichlerze i mieszkania załogi zamku. Przedzamcze posiadało dwie bramy: od
południa - prowadzącą do miasta i od północy - wiodącą do traktu toruńskiego. Całość
chroniona była systemem fos, który pozwalał na szybkie piętrzenie wody i zatopienie
okolicy wraz z częścią miasta.
Plan zamku w Brodnicy
Murowany zamek powstał w pierwszej połowie
XIV wieku, według niektórych w latach 13121330 według innych – 1305-1317. Na pewno w
1337 roku zamek był ukończony, ponieważ
pomiędzy 1335 a 1337 rokiem utworzono w
Brodnicy komturię krzyżacką[2]. W kronikach
odnotowany jest zapis dotyczący przyjazdu do
Brodnicy wielkiego mistrza Wernera von
Orselna i uroczystości konsekracji ołtarza w
kaplicy zamkowej. W 1415 r. fortyfikacja
została przystosowana do walk z użyciem broni
palnej. Prace były prowadzone pod kierunkiem
Mikołaja Fellensteina. Pierwszym komturem w Brodnicy (od 1337) był Fryderyk von
Spangenberg. Po bitwie pod Grunwaldem zamek i miasto poddały się wojskom
polskim, jednak w 1411 wróciły pod władzę zakonu. Komturzy sprawowali władzę na
zamku w Brodnicy do 1454 r., czyli do zajęcia miasta i zamku przez oddziały
Związku Pruskiego. W 1456 r. bulla papieska nakazywała zwrot ziem pod władzę
krzyżacką. Podzamcze zostało zajęte przez czeskie wojska zaciężne w służbie zakonu
(załoga polska na zamku poddała się dopiero w 1462). Ziemie wróciły pod panowanie
polskie po pokoju toruńskim w 1466 r. Załoga czeska, pod wodzą Bernarda
Szumborskiego opuściła zamek dopiero w 1479. (Krzyżacy zalegali z żołdem,
oddziały czeskie zajmowały zamek żądając spłaty zobowiązań. Miało to miejsce
dopiero w 1478 r.). Pierwszym starostą króla polskiego został Wincenty ze Skępego.
W latach 1485 – 1604 ziemie brodnickie znajdowały się w rękach rodu Działyńskich.
Najpomyślniejszy okres dla miasta miał miejsce podczas pobytu na zamku Anny
Wazówny, siostry Zygmunta III Wazy, która w 1604 r. otrzymała w posiadanie
starostwa golubskie i brodnickie. Podczas jej życia nastąpił szybki rozwój tych
regionów. Po jej śmierci (6 lutego 1625 na brodnickim zamku) rozpoczął się okres
konfliktów zbrojnych niszczących gospodarkę. Po pierwszym rozbiorze Polski
Brodnica dostała się pod panowanie pruskie. W 1785 Prusacy nakazali rozbiórkę
zamku i murów obronnych miasta. Dewastacja została wstrzymana przez króla
Fryderyka Wilhelma IV w 1842. Z zamku pozostała wieża i fundamenty oraz piwnice
odkopane w 1940 r. Prace konserwatorskie zostały rozpoczęte w 1953 i są
kontynuowane.
fragment ratusza z końca XIV w. Ratusz w Brodnicy - brodnicki ratusz został
wybudowany w końcu XIV wieku. W 1631 został zniszczony wskutek pożaru. Później został
otoczony budynkami i ostatecznie zburzony w 1868. Do dnia dzisiejszego zachował się
fragment ośmiobocznej wieży.
na przedzamczu pałac Anny Wazówny z II połowy XVI wieku, przebudowywany w
XVII w. Pałac Anny Wazówny został wzniesiony przed 1564 rokiem z inicjatywy Rafała
Działyńskiego – starosty brodnickiego. Bazą dla nowego budynku pałacowego była
wcześniejsza budowla gotycka wzniesiona za czasów rządów Zakonu krzyżackiego.
Głównym powodem do wzniesienia rezydencji przez Rafała Działyńskiego w Brodnicy był
pożar zamku krzyżackiego w 1550 roku, odwiecznej siedziby najwyższej władzy w Brodnicy.
Przy budowie pałacu wykorzystano fragmenty murów i zabudowań przedzamcza spalonego
zamku. Jednym z najsławniejszych mieszkańców pałacu starostów w Brodnicy, od którego
wywodzi się jego nazwa była księżniczka Anna Wazówna siostra króla polskiego Zygmunta
III Wazy. Królewna Anna objęła brodnickie starostwo w 1605 roku i mieszkała tu do śmierci
w 1625 r. Głównym powodem opuszczenia przez Annę dworu królewskiego w Krakowie było
jej protestanckie wyznanie. Ponieważ w odróżnieniu od swojego królewskiego brata
Zygmunta III Wazy – gorliwego katolika, była oddaną luteranką co powodowało częste
niesnaski na dworze, którego nie cechowała szeroko pojęta tolerancja religijna. Jej wybór co
do miejsca przenosin, w którym mogłaby bez przeszkód żyć i głosić swoje poglądy padł na
Brodnicę, w której jeszcze dwa lata wcześniej żył i tworzył znany polski działacz protestancki
Erazm Gliczner pisarz i reformator religijny, pedagog jeden z twórców zgody sandomierskiej
z 1570 r. Anna Wazówna była osobą inteligentną i gruntownie wykształconą. Stworzyła w
Brodnicy silny ośrodek intelektualny szczycący się tolerancją religijną. Na brodnickim dworze
gościła uczonych i pisarzy, których była gorliwą i hojną protektorką[1]. Królewna prowadziła
bogatą korespondencję z uczonymi. Interesowała ją tematyka religijna i botanika. Profesor
Akademii Krakowskiej Szymon Syreniusz zadedykował jej pierwszy polski zielnik powstały
w 1613 r., który to bez finansowego wsparcia Anny Wazówny nieprędko powstał. Królewna
szwedzka, wnuczka Zygmuta Starego i Bony także z energią przystąpiła do przebudowy
pałacu wzniesionego przez Rafała Działyńskiego, czyniąc z niego nowoczesną siedzibę na
wzór pałaców skandynawskich, który miał jej zapewne przypominać budowle zapamiętane w
rodzinnej Szwecji. Anna Wazówna zmarła w 1626 roku w Brodnicy i spoczywała tu przez 11
lat, aż do czasu uroczystego pochówku w Toruniu. Oprócz szwedzkiej księżniczki pałac
starostów brodnickich miedzy innymi należał i był rezydencją takich ówczesnych osobistości
jak: Konstancja Habsburżanka – królowa Polski i Szwecji, wielka księżna Litwy, Anna
Katarzyna Konstancja Waza - królewna polska, córka króla Zygmunta III Wazy, Cecylia
Renata Habsburżanka – królowa Polski, żona króla polskiego Władysława IV, Maria
Kazimiera d'Arquien, "Marysieńka" - królowa Polski, żona króla Jana III Sobieskiego.
Zamieszkiwał tu także Franciszek Bieliński – marszałek wielki koronny od 1742, marszałek
nadworny koronny, od urzędu jaki piastował pamiątką jest nazwa najsłynniejszej polskiej
ulicy znajdującej się w Warszawie - Marszałkowskiej, czy Andrzej Hieronim Zamoyski –
kanclerz wielki koronny oraz wielu innych. Być może to właśnie w nim zatrzymał się
Napoleon Bonaparte – cesarz Francuzów, który w początkach 1807 roku przez dwa dni
mieszkał w Brodnicy. Pałac rozbudowano w latach 1678-98. Budowla nie uniknęła także
pożaru w 1945 roku, za co winę ponoszą żołnierze Armii Czerwonej. Odbudowano ją w latach
1960-70 z przeznaczeniem dla Powiatowego Domu Kultury i biblioteki. Od 1986 roku, po
przeniesieniu domu kultury do nowej placówki, jest siedzibą Muzeum Regionalnego w
Brodnicy[2], Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej im. Ignacego Łyskowskiego oraz
USC.
fragmenty średniowiecznych murów miejskich z XIV i XV
w., w tym Brama Chełmińska i wieża Bramy Mazurskiej
Jest to jedna z najokazalszych i najlepiej zachowanych w
Polsce bram z czasów krzyżackich. Początek budowy
Bramy Chełmińskiej w Brodnicy datuje się na pierwszą
połowę XIV wieku. Wzniesiono ja zapewne przy okazji
budowy murów miejskich w latach 1310-40. Około roku
1370 dobudowano kolejną już trzecią jej kondygnację (w
wersji pierwotnej była dwukondygnacyjna). Zbudowana
jest na planie kwadratu, ze szczytami schodkowymi, ze
sterczynami i półkoliście zamkniętymi tynkowanymi
blendami. Brama posiada stropy drewniane, dach siodłowy
z dachówką oraz zachował się fragment Szyi bramnej. W
XIX wieku służyła jako więzienie miejskie, później w jej
przejeździe znajdowała się waga miejska. W 1898 r. została odnowiona z częściową
rekonstrukcją szczytów. Od 1973 r. mieszczą się w niej wystawy muzealne oraz jest
siedzibą galerii sztuki współczesnej - galeria „Brama”.
Wieża Mazurska - zabytek z czasów zakonu krzyżackiego
w Brodnicy, w Polsce. Początek budowy Wieży Mazurskiej
datuje się na pierwszą połowę XIV wieku. Wzniesiono ją
zapewne przy okazji budowy murów miejskich w latach
1310-40. Pierwotnie stanowiła część składową Bramy
Mazurskiej, obecnie nieistniejącej. Około roku 1370
dokonano nadbudowy aby poprawić jej warunki obronne.
Wieża liczy 30 m wysokości, została wzniesiona z cegły.
W dolnych partiach jest czworoboczna, na wysokości
pierwszego piętra przechodzi w ośmiobok. Przez
mieszkańców Brodnicy zwana jest Bocianią, z powodu
usytuowanego dawniej na jej szczycie bocianiego gniazda.
W latach 1964-65 jej wnętrze zaadaptowano na Hotel
Turystyczny "Pod bocianem". Obecnie mieści się w niej
punkt informacji turystycznej oraz siedziba Miejskiego Oddziału PTTK.
spichlerze barokowe z XVII w.
barokowy zespół poreformacki: kościół NMP z lat
1752-61 i klasztor
dawny kościół ewangelicki z ok. 1850 r., wg proj.
Stanisława Hebanowskiego (obecnie tzw. kościół szkolny)
Kościół św. Jerzego - obecnie nieistniejący
rynek miejski o nietypowym kształcie (często błędnie opisywany jako trójkątny, co
wiąże się z Legendą o brodnickim rynku)
wieża ciśnień z roku 1905, w 2006 częściowo rozebrana. Zbudowana została w roku
1905. Jednym z pracowników obsługujących Wieżę przed II wojną światową był Władysław
Lewandowski (po wojnie stróżował na część etatu). W roku 1954 przeprowadzono kapitalny
remont zbiornika. Do roku 1985 Wieża była podłączona do sieci wodociągów, ale od jakiegoś
czasu pełniła już tylko rolę awaryjną. Według Jerzego Wiśniewskiego z Toruńskich
Wodociągów, w roku 1975 po kolejnej reformie administracyjnej w PRLu wraz z powstaniem
województwa toruńskiego Wieża (wraz z innymi obiektami wodociągowymi) przeszła pod
zarządzanie Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w Toruniu. W roku
1994 zakłady wodociągowe zostały skomunalizowane. Wspomniany pracownik twierdzi też,
że Toruńskie Wodociągi nie posiadają żadnych archiwaliów obejmujących inne miejsca niż
Toruń. Między Wieżą a ul. Podgórną znajdował się kiedyś piaszczysty plac, służący jako
targowisko wiejskie. Jeszcze w lutym roku 1996 można było tam spotkać w dni targowe
rolników przywożących towar wozami konnymi lub ciągnikami. Pod koniec czasów PRL-u
obok targowiska funkcjonowały też pijalnia piwa i drewniany sklep spożywczy. W 1999
mimo protestów okolicznych mieszkańców na placu wybudowano stację paliw, a targowisko
przeniesiono na Aleję Leśną. Część budynku pijalni została włączona do zabudowy stacji.
Wieża została ogrodzona płotem, regularnie dewastowanym. W drugiej połowie marca 2001
został zrobiony wyłom w żelbetonowej płycie wokół zbiornika. 16 lipca 2001 podczas burzy
odpadła cała płyta obok wspomnianej. W lutym 2002 Wieża wraz z działką gruntu zostały
wystawione przez Urząd Miasta w Brodnicy na aukcję po cenie wywoławczej 5000 zł i za tyle
sprzedane osobom, których nazwisk pracownicy Urzędu nie chcą ujawnić. W sierpniu
(prawdopodobnie 5.08) 2005 odpadły dwie płyty obok tej, która spadła 4 lata wcześniej. W
roku 2006 wojewódzki konserwator zabytków, który jak dotąd nie zgadzał się na projekty
przebudowy Wieży, oddał sprawę w ręce Powiatowego Inspektoratu Nadzoru Budowlanego w
Brodnicy. Inspektor Witold Sosnowski wydał nakaz rozbiórki górnej części Wieży, to znaczy
zbiornika i jego żelbetonowej obudowy. Na początku czerwca 2006 trzy osoby – wśród nich
prawdopodobnie jeden z właścicieli – zaczęły demontować górę Wieży, przy okazji
uszkadzając dolne części. Prace ustały około 20 lipca 2006: ze zbiornika pozostała podstawa
w kształcie wycinka sfery będąca teraz najwyższym jej punktem. W artykule Gazety
Pomorskiej z 27 sierpnia 2005 znajduje się cytat ze strony internetowej Urzędu Miasta
mówiący, że konserwator zabytków nie zgodził się na zamianę obecnego walca wokół basenu
na drewniany ośmiobok
zdewastowana linia wąskotorowa do Ostrowitego
TORUŃ
Zespół staromiejski
Zespół staromiejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce.
W 1997 został on wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO.
Obejmuje Stare i Nowe Miasto, z zachowanym prawie bez zmian XIII-wiecznym układem
urbanistycznym. Zabytki Torunia znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.
Główne zabytki:
kościoły gotyckie:
o św. św. Janów Chrzciciela i Ewangelisty
Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu - gotycki,
ceglany kościół, dawna fara toruńskiego Starego Miasta (do schyłku XX w. tradycyjnie
określana jako kościół św. Jana), od 1935 bazylika mniejsza, od 1992 katedra diecezji
toruńskiej. Miejsce pochówku serca króla Jana Olbrachta oraz prawdopodobnie chrztu
Mikołaja Kopernika. Na wieży kościoła znajduje się największy średniowieczny dzwon w
Polsce, Tuba Dei, odlany w 1500 r.
Historia budowy
I kościół
Badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1994-1995 ujawniły istnienie reliktów
pierwszego kościoła parafialnego Torunia. Była to nieduża budowla salowa, murowana, nieco
węższa od prezbiterium obecnego kościoła, której ściana południowa pokrywała się z
południową ścianą istniejącego prezbiterium. Od wschodu była zamknięta trójbocznie[1].
Świątynia ta została zbudowana prawdopodobnie niedługo po translokacji Torunia na obecne
miejsce w 1236 r. i była używana przez okres około 60-80 lat. Oprócz fundamentów, pod
obecną posadzką zachowały się dolne partie ścian północnej i wschodniej tego kościoła, z
gzymsem wykonanym z glazurowanych na zielono cegieł.
II kościół
W pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku rozpoczęto wznoszenie drugiego, obszerniejszego
kościoła. Powstał wtedy najpierw trójnawowy, trójprzęsłowy korpus, a następnie, po
rozbiórce pierwszego kościoła, prezbiterium. Rozwiązanie części zachodniej nie jest znane,
ale powszechnie przyjmuje się tezę o wieży na planie kwadratu, przylegającej do zachodniej
fasady na przedłużeniu nawy środkowej. Z tej fazy budowy kościoła zachowało się w całości
prezbiterium oraz mury i filary trzech wschodnich przęseł korpusu do połowy wysokości. Do
dzisiaj można oglądać również półfilary przy ścianach naw bocznych, wspierające pierwotnie
sklepienia tego kościoła. Forma budowli nawiązywała do świątyń westfalskich (kościół Sankt
Maria zur Wiese w Soest).
III kościół
Kolejna faza budowy wiąże się częściowo z jej odbudową po pożarze miasta w 1351 r., kiedy
częściowemu zniszczeniu prawdopodobnie uległ również kościół św. Janów. Do początku
XV w. przedłużono korpus o jedno przęsło, zbudowano nową wieżę od zachodu, ciąg
bocznych kaplic przy nawie północnej oraz być może podwyższono nawę główną nadając
kościołowi kształt pseudobazyliki.
IV (obecny) kościół
W XV wieku nadano kościołowi ostateczny, zachowany do dzisiaj kształt. W latach 14751480 dobudowano południowy ciąg kaplic bocznych. Potężną, masywną wieżę kościoła
wzniesiono w latach osiemdziesiątych XV w. w miejscu poprzedniej, która częściowo
zawaliła się i została rozebrana. Przede wszystkim jednak podwyższono korpus nawowy do
obecnej wysokości ok. 27 m, przekrywając go sklepieniem gwiaździstym. W 2005
wyremontowano dach, odnowiono również zegar znajdujący się na wieży, a w 2006
rozpoczęto stopniowe odnawianie elewacji. Kościół jest jednym z najwspanialszych
przykładów architektury gotyku na ziemi chełmińskiej. Ma formę trójnawowej wysokiej na
27,30 m hali z niższym prezbiterium i kaplicami bocznymi. Od zachodu w korpus częściowo
wtopiona jest masywna czworoboczna wieża, której zachodnia elewacja jest rozczłonkowana
głęboką wnęką z głównym portalem do kościoła, przechodzącą przez całą jej wysokość. Po
bokach do wieży przylegają niższe od naw aneksy poprzedzone kruchtami. Prezbiterium jest
sklepione krzyżowo-żebrowo i gwiaździście, korpus sklepieniami gwiaździstymi o
wzbogaconym układzie (w nawie głównej ośmio-, w nawach bocznych pięcioramiennymi).
o
pofranciszkański Wniebowzięcia NMP
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu – pierwotnie franciszkański,
w latach 1557-1724 w rękach protestantów, w latach 1724-1821 bernardynów, od 1830
parafialny. Jedna z trzech zachowanych gotyckich świątyń w zespole staromiejskim Torunia.
Wznosi się na Starym Mieście, w zachodniej części północnego bloku przyrynkowego
ograniczonego ulicami Panny Marii, Piekary i Franciszkańską. Powszechnie zwany kościołem
Marii Panny, niekiedy Mariackim. W średniowieczu być może nosił wezwanie Narodzenia
NMP (co jest kwestionowane), w okresie bernardyńskim - Zwiastowania NMP.
Według późniejszego przekazu franciszkanie przybyli do Torunia w 1239 r. W 1243 w
klasztorze odbył się synod z udziałem legata papieskiego Wilhelma z Modeny, więc zapewne
do tego czasu zdążono wznieść już jakieś zabudowania. Informacje o najstarszych
pochówkach w kościele pochodzą z lat 70. XIII w. W ciągu XIII i XIV w. rozbudowywano
kościół i klasztor, a zakonnicy utrzymywali dobre stosunki z zakonem krzyżackim. Od
początku XVI w. można zaobserwować rosnące wpływy reformacji i spadek liczby nowych
zakonników. W połowie XVI w. przyległy do kościoła klasztor przeszedł na własność miasta,
a w 1565 umieszczono tutaj szkołę ewangelicką, którą w 1568 przekształcono w gimnazjum,
które zreformowane przez Henryka Strobanda stało się szkołą o bardzo wysokim poziomie.
Do jego uczniów należeli m.in. Adam Freytag, Samuel Tomasz Sömmering i Samuel
Bogumił Linde, wykładał tu również Jan Krzysztof Hartknoch, wybitny historyk Pomorza. Z
kościołem związany był teolog i kaznodzieja luterański Piotr Artomiusz (w Toruniu od 1586
r. do śmierci w 1609). W wyniku wydarzeń w 1724 r. (tzw. tumult toruński) kościół, dotąd
główną świątynię protestancką miasta, odebrano luteranom i przekazano bernardynom. W
1798 r. w wyniku zagrożenia katastrofą budowlaną rozebrano gotyckie bogato dekorowane
szczyty nad nawami i potrójne dachy wznosząc obecny jeden dach dwuspadowy nad całym
korpusem i nowe szczyty. W 1821 r. konwent uległ kasacie, rok później rozebrano większość
zabudowań klasztornych. Pod koniec XIX wieku przeprowadzono niezbędne prace
remontowe przy kościele. Od lipca 1938 do września 1939 r. wikariuszem w kościele był bł.
ksiądz Stefan Wincenty Frelichowski.
Fazy budowy kościoła
Poniższe wyniki badań pochodzą z artykułu Zbigniewa Nawrockiego w tomie Dzieje i skarby
kościoła Mariackiego w Toruniu.
Pierwszy kościół z ok. połowy XIII w. był prostokątną budowlą salową o długości ok.
20 m, szerokości ok. 9 m (a więc ok. 2 m węższą niż obecnie prezbiterium) i
wysokości 12 m. Od północy przylegała do niego dzisiejsza zakrystia, w formie
pierwotnej parterowa i od wschodu zamknięta prosto.
W kościele drugim wschodnie zamknięcie ścianą prostą zastąpiono wielobokiem
(podobnie uczyniono ze wschodnią ścianą zakrystii) oraz nadbudowano ściany do
wysokości ok. 18 m. Prezbiterium było sklepione. Nieznany jest kształt zachodniej
części drugiego kościoła. Jeśli zaliczyć do niego relikty odkryte w nawie głównej i
między południowymi filarami korpusu, należałoby się spodziewać niesymetrycznej
budowli jednonawowej z wydłużonym prezbiterium i nieco szerszą nawą.
W XIV w. powstał trzeci kościół, którego kształt nie jest możliwy do dokładnego
ustalenia. Przy jego budowie prawdopodobnie poszerzono prezbiterium do dzisiejszej
szerokości przy zachowaniu dotychczasowej
Obecny, czwarty kościół w postaci trójnawowej hali z emporą w nawie północnej
powstał w 3. i 4. ćwierci XIV w.
Jest to murowana z cegły, trójnawowa, asymetryczna hala bez wieży. Prezbiterium jest
wydłużone, prostokątne, jego wschodnia elewacja (najlepiej widoczna od strony Rynku i
dlatego pełniąca rolę fasady) jest zwieńczona trzema ośmiobocznymi wieżyczkami, z których
środkowa jest wyższa od pozostałych. Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniają ażurowe
szczyciki złożone ze sterczyn i wimperg. Korpus jest prostokątny, o zwartej bryle, przykryty
jednym dwuspadowym dachem. Okna we wszystkich elewacjach są wąskie i smukłe,
zamknięte łukiem ostrym i przeważnie trójdzielnie, z wyjątkiem pięciodzielnego okna we
wschodniej ścianie prezbiterium i czterodzielnego środkowego okna w elewacji zachodniej.
Boczne ściany prezbiterium i północna korpusu są opięte skarpami biegnącymi przez prawie
całą wysokość elewacji. Skarpy w ścianie południowej korpusu są wciągnięte do wewnątrz,
przez co zewnętrzna elewacja od tej strony jest gładka, przepruta jedynie oknami. Górą przez
wszystkie elewacje biegnie ceramiczny fryz z motywem czteroliścia, w korpusie o podwójnej
szerokości, a węższy, pojedynczy w prezbiterium.
Wnętrze o wysokości 26,75 m jest przekryte sklepieniami gwiaździstymi, w nawach
bocznych cztero-, w nawie głównej sześcio-, a w prezbiterium o ośmioramiennymi.
Wciągnięcie przypór nawy południowej do wnętrza spowodowało utworzenie się głębokich
wnęk o charakterze kaplic bocznych. W dolnej części nawy północnej znajduje się empora,
będąca częścią dawnego krużganka klasztornego włączonego do wnętrza kościoła.
Od strony południowej, na przedłużeniu zewnętrznego muru korpusu, od strony ul. Panny
Marii wznosi się mur z blankami i dwoma ostrołukowymi bramami. Do muru tego ok.
połowy XVII w. dobudowano krużganek z wolutowymi szczytami rozebranymi w 1939 i
niedawno zrekonstruowanymi.
Zabudowania dawnego klasztoru franciszkanów tworzyły kompleks budynków na północ od
kościoła. Po rozbiórce w XIX w. zachował się jedynie niewielki fragment skrzydła
zachodniego, przylegający do kościoła.
Kościół pofranciszkański w Toruniu ma duże znaczenie dla rozwoju architektury gotyckiej
Pomorza. Był pierwszą tak wysoką halą na tym terenie, a motyw skarp wciągniętych do
wnętrza zostanie dalej twórczo rozwinięty w architekturze Gdańska (kościół Mariacki).
Niemalże kopią swego toruńskiego odpowiednika, zrealizowaną już w formach
późnogotyckich, jest kościół pofranciszkański w Gdańsku.
W kościele zachowała się część gotyckiego wyposażenia wnętrza:
drewniane dębowe stalle z początku XV w. dekorowane motywami maswerkowymi,
najcenniejszy element wyposażenia wnętrza zachowany na miejscu, jeden z
najcenniejszych w Polsce zespołów snycerski średniowiecznej
dużych rozmiarów rzeźba Chrystusa w grobie z okresu 1380-1400
zachowały się fragmenty witraży z końca XIV w. (obecnie w Muzeum Okręgowym w
Toruniu)
późnogotycki krucyfiks z ok. 1510-20
sześć skrzydeł oraz rzeźba Chrystusa z dawnego ołtarza głównego, tzw. Poliptyku
Toruńskiego, znajduje się obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie; ołtarz ten
jest wybitnym przykładem gotyckiego malarstwa tablicowego z ok. 1390 r.,
przedstawia sceny z życia Chrystusa, Matki Boskiej oraz świętych Ludwika,
Franciszka, Antoniego i Klary
Ważnym elementem wystroju wnętrza są malowidła ścienne. W nawie południowej są to
wysokiej klasy malowidła z ok. 1380-90 przedstawiające świętych, Chrystusa Bolesnego i
MB Bolesną pod architektonicznymi baldachimami, w których widoczne są wpływy
malarstwa czeskiego. Polichromie te należą do najwybitniejszych osiągnięć średniowiecznego
malarstwa na ziemiach polskich. Na ścianie północnej nawy głównej znajdują się natomiast z
tego samego czasu Kazanie św. Franciszka do ptaków i Wniebowzięcie NMP oraz Scena z
łodzią z 2. ćw. XV w.
Okres, gdy kościołem władali protestanci wzbogacił wyposażenie o nowe elementy. Należą
do nich przede wszystkim liczne wysokiej klasy artystycznej epitafia mieszczan, w tym
najcenniejsze – epitafium rodziny Neisserów sprzed 1588 r. z najstarszą zachowaną panoramą
Torunia (1594), poza tym epitafia Mochingerów (ok. 1590), rodziny von den Linde (ok.
1584), Strobandów (ok. 1590, zapewne wykonane przez Willema van den Blocke),
Stadtlanderów (1638), Anny z Leszczyńskich Potockiej (1653), Wolfa Pistorisa (1703). W
Muzeum Okręgowym w Toruniu przechowywane są ponadto epitafia burmistrza Torunia
Henryka Strobanda i ławnika staromiejskiego Edwarda Roggena. Z początku XVII w.
pochodzi główna część prospektu organowego (1601-1609, część z XVI w.) oraz
manierystyczna ambona (1605). Organy te, będące arcydziełem sztuki rzeźbiarskiej należą do
wąskiej grupy najstarszych w Polsce.
Do drugiego od wschodu przęsła prezbiterium, od strony północnej, w 1636 r. dobudowano
mauzoleum królewny szwedzkiej Anny Wazówny, która zmarła w 1625 r. w Brodnicy, ale z
powodu zakazu odprawiania tam nabożeństw luterańskich nie mogła być pochowana w tym
mieście. Mauzoleum ma formę półkolistej apsydy, do której prowadzi barokowy portal i
mieści nagrobek w formie cokołu, na którym wspiera się otwarty sarkofag z umieszczoną na
nim leżącą postacią królewny, wyrzeźbioną w alabastrze.
Pozostałe wyposażenie pochodzi w zasadzie a okresu rządów bernardynów. Są to
późnobarokowe ołtarze przy filarach nawy głównej (w tym obeliskowe, wzorowane na
ołtarzach w kościele jezuitów w Grudziądzu) oraz siedmiokolumnowy, monumentalny ołtarz
główny o symbolice maryjnej z lat 1731-1733, dzieło Jana Guhra i Chrystiana Kynasta. Warto
wymienić również drewniany łuk tęczowy z lat 1728-1729.
Uzupełnieniami z przełomu XIX i XX w. (lata 1898-1916) są neogotyckie witraże wykonane
przez firmę Binsfelda i Jansena z Trewiru.
o
św. Jakuba
Rynek Staromiejski w Toruniu
Rynek Staromiejski został wytyczony pomiędzy
rokiem 1252 a 1259. Przyjmując hipotezę o
dwufazowym powstawaniu Starego Miasta,
zaznaczyć należy, iż obecny rynek jest drugim z
kolei głównym placem ośrodka staromiejskiego.
Początkowo (tj. w okresie poprzedzającym
poszerzenie obszaru miasta Torunia - wspomniany
już okres między 1252 a 1259) głównym punktem
miasta był plac, zajmowany obecnie przez kościół
katedralny (dawniej farę staromiejską). W związku z dwufazowością rozwoju Starego Miasta
Torunia, jego rynek nie charakteryzuje się tak typową dla planów miast średniowiecznych
regularnością (co można sprawdzić, porównując go choćby z rynkiem sąsiedniego Nowego Miasta
Torunia). I tak też - zaledwie z dwu jego narożników (północno i południowo-wschodniego)
wychodzą po dwie ulice (odpowiednio: Chełmińska i Szewska oraz Żeglarska i Szeroka).
Narożnik północno-zachodni jest punktem wyjścia jedynie ul. Panny Marii, południowo-zachodni
natomiast tylko ul. Różanej. Począwszy od roku 1259 w centralnym punkcie placu zaczęła
narastać zabudowa śródrynkowa - dająca w konsekwencji wielu przebudów początek dzisiejszemu
Ratuszowi Staromiejskiemu. Jako centralny punkt miasta - był i jest Rynek Staromiejski
najważniejszym jego miejscem. Od wieków pełnił on głównie funkcję wielkiego placu targowego
(przy czym poszczególne jego części przyporządkowane były określonym rodzajom
sprzedawanych tam towarów, np. południowo-wschodni narożnik był targiem warzywnym).
Rynek Staromiejski był także miejscem straceń, czy kar wymierzanych przy znajdującym się na
placu pręgierzu. W najbardziej reprezentacyjnym punkcie rynku - w jego zachodniej pierzei
(nazywanej zresztą placem turniejowym) odbywały sie wszelkiego rodzaju imprezy
okolicznościowe. Jak na główny punkt miasta przystało, przez pewien czas był Rynek
Staromiejski komunikacyjnym sercem Torunia, "punktem węzłowym", miejscem postoju konnych
omnibusów, rozwidlenia się linii tramwajowych, w późniejszym okresie - w pocz. XX w. pierwszym postojem taksówek.
Ratusz Staromiejski w Toruniu
Pierwotna
zabudowa
śródrynkowa
narastała
stopniowo w czasie XIII i XIV w. Dom kupiecki
mieszczący sukiennice (domus forensis) został
wzniesiony prawdopodobnie na miejscu obecnego
zachodniego skrzydła na podstawie przywileju
mistrza pruskiego Gerharda von Hirzberga z 1259 r. Z
1274 r. pochodzi następny przywilej na budowę wieży
oraz kramów i ław chlebowych, na miejscu
dzisiejszego wschodniego skrzydła ratusza. Według
rekonstrukcji E. Gąsiorowskiego w końcu XIII wieku
zabudowa Rynku Staromiejskiego składała się z
dwóch wydłużonych, równoległych budynków. Od
zachodu znajdował się piętrowy dom kupiecki
(sukiennic), a od wschodu budynek mieszczący kramy
i ławy chlebowe. Ściany szczytowe obu budynków
były połączone murami kurtynowymi, a do ław i
kramów chlebowych przylegała od południa wieża,
nadbudowana o dwie kondygnacje w 1385 r. i zachowana w tej formie do dzisiaj. Obecny
kształt ratusz zawdzięcza głównie szeroko zakrojonej inwestycji budowlanej z lat 13911399, prowadzonej w stylu gotyckim, prawdopodobnie pod kierunkiem budowniczego
miejskiego, mistrza Andrzeja, na podstawie przywileju wielkiego mistrza Konrada von
Wallenrode z 1393 r. (przywilej wystawiono już w czasie trwania budowy). Wyburzono
wówczas stare budynki handlowe, pozostawiając jedynie wieżę, i dokonano połączenia
funkcji administracyjnych, handlowych i sądowniczych w jednym budynku, co było
rozwiązaniem unikalnym w ówczesnej Europie. Ratusz zyskał formę czteroskrzydłowego
budynku na planie prostokąta o wymiarach 44 × 52 m, z wewnętrznym dziedzińcem
dostępnym z przez cztery przelotowe bramy znajdujące się pośrodku każdego ze skrzydeł.
Wieża została przykryta wysokim gotyckim hełmem (zniszczony w 1703 r.), stanowiącym
charakterystyczny element dawnej panoramy miasta. Manierystyczna przebudowa w
latach 1602-1605, z inicjatywy burmistrza Henryka Strobanda i prawdopodobnie według
projektu Antoniego van Obberghena polegała na podwyższeniu gmachu o jedno piętro.
Nie zatarła ona gotyckiego charakteru ratusza, gdyż architekt przedłużając gotyckie wnęki
zakończył je ostrymi łukami, wprowadziła natomiast elementy znane z architektury
Gdańska – narożne nadwieszone wieżyczki i szczyty o niderlandyzującej dekoracji
pośrodku każdego ze skrzydeł. Przebudowa toruńskiego ratusza jest ciekawym
świadectwem uszanowania gotyckiej formy przez manierystycznego architekta. W roku
1703 w czasie oblężenia miasta przez wojska szwedzkie doszło do poważnego pożaru
ratusza. W jego wyniku uległ zniszczeniu prawie cały wystrój wnętrz, zawaliły się
szczyty, a budynek do 1722 roku pozostawał bez dachu. W latach 1722-1737 dokonano
odbudowy – wzniesiono nowe szczyty, odtworzono wnętrza, a od zachodu dobudowano
ryzalit o późnobarokowych formach mający wzmocnić grożącą zawaleniem ścianę.
Istniały również projekty przebudowy całego ratusza w stylu późnobarokowym,
opracowane przez G.B. Cocchiego. W 1869 barokowy ryzalit zastąpiono zachowanym do
dzisiaj neogotyckim. W XIX wieku dokonano również przebudowy niektórych wnętrz. W
latach 1957-1964 przeprowadzono generalny remont i adaptację na potrzeby muzeum. Do
najważniejszych prac należało wzmocnienie murów i sklepień, przywrócenie wnętrzom
dawnego wyglądu przez wyburzenie ścian działowych z XIX w., odsłonięcie niektórych
średniowiecznych elementów architektonicznych, zamurowanych w późniejszym czasie.
Zastąpiono wtedy również drewnianą więźbę dachową z XVIII w. nową wykonaną z
elementów stalowych. W latach 2003-2005 prowadzone były prace restauracyjne, w
wyniku których dawny blask przywrócono wieży (odtworzono maswerkowe dekoracje
malarskie, wyremontowano taras widokowy i zegar), wszystkim elewacjom (w tym także
elewacjom wewnętrznym dziedzińca), czterem wieżyczkom narożnym oraz
wyremontowano dach i wykonano iluminację budynku. Ratusz powrócił w tym czasie do
swojego pierwotnego kształu, zmienionego poprzednio ze względu na budowę obok trasy
tramwajowej.
Ratusz Staromiejski jest położony blisko środka rynku, nieco przesunięty w kierunku
wschodnim. W planie jest prostokątem o wymiarach około 44 × 52 m, z wewnętrznym
dziedzińcem. U zbiegu skrzydeł południowego i wschodniego wznosi się czworoboczna
wieża w typie flandryjskich wież strażniczych (beffroi). Wszystkie skrzydła i dziedziniec
są podpiwniczone. Sklepienia piwnic pod skrzydłem wschodnim wspierają się na
masywnych kamiennych kolumnach. Artykulacja wszystkich elewacji (w tym również od
strony dziedzińca) jest ujednolicona i składa się z wysokich, wąskich wnęk o silnie
oprofilowanych narożach zamkniętych spłaszczonym łukiem ostrym, przechodzących
przez całą wysokość budynku. Naroża są zaakcentowane nadwieszonymi ośmiobocznymi
wieżyczkami o dwóch kondygnacjach, na osiach skrzydeł znajdują się wystawki ze
skromnymi barokowymi szczytami, z pozostałościami dekoracji manierystycznej. Na
parterze w skrzydle wschodnim mieściły się tzw. "kramy bogate" i ławy chlebowe, a w
skrzydle zachodnim sukiennice. W północno-wschodnim narożu mieści się pomieszczenie
dawnej wagi miejskiej, w skrzydle północnym, na wschód od przejazdu znajduje się
dawna sala sądowa. Większość pomieszczeń na parterze jest sklepiona – ławy chlebowe
krzyżowo-żebrowo, sukiennice, waga i sala sądowa trójpodporowo. Zewnętrzne trakty
każdego ze skrzydeł Ratusza (zarówno od strony Rynku, jak i dziedzińca) zajmowały
rzędy małych bud handlowych, wbudowanych do środka, pierwotnie otwartych tylko na
zewnątrz i nie mających połączenia z pozostałymi pomieszczeniami parteru. Wymusiło to
specyficzny sposób oświetlenia pomieszczeń znajdujących się pośrodku skrzydeł (ław
chlebowych, sukiennic i pozostałych) za pomocą okien umieszczonych ponad
sklepieniami bud handlowych. Pierwsze piętro służyło celom reprezentacyjnym oraz
mieściło Salę Radziecka, miejsce posiedzeń Rady Miejskiej. Bogata dekoracja tej sali z lat
1602-03, zniszczona w pożarze w 1703 r., składała się z boazerii ściennych z
malowidłami gdańskiego malarza Antona Mōllera oraz z malowidła na stropie. Można
domniemywać, że wystrój tej sali bogactwem dorównywał wystrojowi Sali Czerwonej
gdańskiego ratusza Głównego Miasta. Największe pomieszczenie na piętrze, Wielka Sala
Mieszczańska była miejscem ważnych wydarzeń miejskich, podejmowano w niej królów,
odbywały się tutaj również sejmy i sejmiki Stanów Prus Królewskich. W 1645
zorganizowano w niej rozmowy między protestantami a katolikami, znane jako
Colloquium charitativum. W narożniku północno-wschodnim mieści się Sala Królewska,
w której 17 czerwca 1501 r. zmarł król Jan Olbracht. Na piętrze zachowało się wiele
portali i drzwi drewnianych pochodzących z czasu odbudowy w XVIII w., zdobionych
intarsjami (np. drzwi do Sali Radzieckiej z 1735 r. z postaciami Minerwy i Apollina, do
Sali Królewskiej z 1767 r. z postacią Stanisława Augusta Poniatowskiego). Drugie piętro,
dodane w latach 1602-05 służyło jako arsenał, a także biblioteka; spłonęła ona w 1703 r.
Rynek Nowomiejski w Toruniu
Rynek Nowomiejski w Toruniu - centralny punkt
toruńskiego Nowego Miasta, rozplanowany w 1264 r. wraz
lokacją miasta. Jest to kwadratowy plac o wymiarach około
95 × 95 m, przy czym pierzeje mają długość ok. 70 m, a
boki są usytuowane ukośnie względem głównych stron
świata. Z każdego narożnika wybiegają po dwie prostopadłe ulice, będące przedłużeniami pierzei:
z narożnika wschodniego ul. Szpitalna i Św. Jakuba, z południowego ul. Browarna i Ślusarska, z
zachodniego ul. Królowej Jadwigi i Prosta, a z północnego ul. Sukiennicza i Św. Katarzyny. Przy
wschodnim narożniku usytuowany jest kościół św. Jakuba. Początkowo centrum Rynku
zajmowała zabudowa śródrynkowa typowa dla miast średniowiecznych, składająca się z ratusza,
ław chlebowych i sukiennic. Budynki te zostały rozebrane na początku XIX w., a na ich miejscu
powstał zbór pw. Trójcy Świętej (ukończony w 1824 r.).
pozostałości średniowiecznych obwarowań miejskich: fragmenty murów, budowanych od
połowy XIII, rozbudowywanych i modernizowanych do XV w., zachowały się m.in. odcinki
wzdłuż Wisły i ulicy Podmurnej oraz bramy Mostowa, Klasztorna i Żeglarska, kilka baszt
(wśród nich m.in. Krzywa Wieża, Monstrancja, Gołębnik, Żuraw, Koci Łeb)
ruiny zamku krzyżackiego
Budowę zaczęto w latach 50. XIII wieku, ukończono w drugiej
ćwierci XIV wieku. Prawdopodobnie od początku była to
siedziba komtura. W roku 1454 zamek został wzięty szturmem
przez mieszczan toruńskich, a następnie prawie całkowicie
zburzony. Wydarzenia te zapoczątkowały wojnę trzynastoletnią.
W okresie nowożytnym teren zamkowy był wykorzystywany jako
bastion oraz wysypisko śmieci. Dopiero w 1966 roku ruiny
zamku uporządkowano, odsłaniając zachowane do wysokości ok.
1,5 m mury parteru. Odnalezione wtedy detale architektoniczne (maswerki, zworniki) znalazły się w
podziemiach zamku oraz w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu. Z budynków zamku głównego
do dzisiaj zachowała się wieża ustępowa (gdanisko) wraz z prowadzącym do niej gankiem, fosa, dolne
partie murów parteru i ośmiobocznej wieży i piwnice. Na terenie przedzamcza zachowały się budynki
związane z zamkiem - dawny szpital (częściowo zburzony w końcu XIX w.) i młyn górny, a także
znaczne odcinki murów przedzamcza z kilkoma bramami (w tym m.in. Młyńską i Menniczą).
gotycki most, jeden z nielicznych w Polsce, pod ulicą Most Pauliński
zespół gotyckich kamienic mieszczańskich z XIV-XVI w., w tym m.in. Dom Kopernika (XV
w.), Dom Eskenów (XIV w., przebudowany w XVI i XIX w.) oraz kamienice przy ul.
Łaziennej, Małe Garbary, Mostowej, Szczytnej, Szerokiej, Szewskiej, Wielkie Garbary,
Żeglarskiej.
barokowe pałace miejskie: pałac Dąmbskich, o bogato zdobionej fasadzie z roku 1693,
Fengera (1742, przebudowany w XIX w.), Meissnera (1739, przebudowany ok. 1800)
Kamienica Pod Gwiazdą, dom z XV w. przez krótki czas będący własnością znanego
humanisty
Kamienica Pod Gwiazdą - kamienica mieszczańska znajdująca się w Toruniu we wschodniej pierzei
Rynku Staromiejskiego, pod numerem 35. Wyróżnia się ona późnobarokową fasadą, ozdobioną na
szczycie złotą gwiazdą, od której pochodzi jej nazwa. Do jej obecnego kształtu przyczyniły się
wielokrotne przebudowy i remonty. Kamienica została wybudowana w drugiej połowie XIII wieku. W
okresie gotyku kilka razy przebudowywano ją, zmieniała także właścicieli. Jednym z nich był
wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka, poeta i humanista Filippo Buonaccorsi (1437-1496),
zwany Kallimachem. Następną przebudowę kamienica przebyła w drugiej połowie XVI w. Została
wówczas podwyższona o drugie piętro, otrzymując zachowany do dziś charakterystyczny dla
ówczesnych kamienic mieszczańskich kilkukondygnacyjny układ przestrzenny łączący funkcje
mieszkalne i handlowo-magazynowe. Powstały wtedy galeryjki w środkowym trakcie pięter, a także
polichromowany strop w tylnym trakcie parteru. Z ok. 1630-40 pochodzi strop na pierwszym, a z ok.
1620 na drugim piętrze (przeniesiony z kamienicy przy Rynku Staromiejskiej 24). Pod koniec XVII w.
nowy właściciel - rajca staromiejski Jan Jerzy Zöbner, nadał kamienicy barokowy wystrój. Otrzymała
wtedy barokową formę zewnętrzną z bogato zdobionym portalem. Fasadę ozdobiono dekoracją z
motywami kwiatów i owoców, wykonaną w stiuku. W sieni znajdują się kręcone schody typu
gdańskiego, których strzegą figura Minerwy i lew trzymający tarczę. Na początku XIX wieku salę
pierwszego piętra ozdobiono klasycystyczną polichromią z namalowaną iluzjonistycznie kolumnadą w
porządku jońskim oraz pseudokasetonami na suficie. Dziś dzięki toruńskim konserwatorom możemy
oglądać rekonstrukcję tej polichromii. W drugiej poł. XIX w., podczas następnej przebudowy
kamienicy, w miejscu komina umieszczono drugie kręcone schody - tym razem żeliwne. W latach
1967-69 przeprowadzono w niej prace restauratorsko-konserwatorskie, polegające na przystosowaniu
wnętrz do celów muzealnych. Znalazła się w niej kolekcja Sztuki Dalekiego Wschodu ofiarowana w
latach 1966-1970 Muzeum Okręgowemu w Toruniu przez kolekcjonera Tadeusza Wierzejskiego. W
1995 ponownie rozpoczęto remont kamienicy, a w 2000 roku dokonano renowacji fasady, która
przywróciła jej dawny wygląd i piękno.
W kamienicy mieści się Dział Kultur Pozaeuropejskich Muzeum Okręgowego w
Toruniu i wystawa stała Świat Orientu.
Filipa Kallimacha, przebudowywany w XVII w., fasada o dekoracji stiukowej z 1697 r.
kościół poewangelicki św. Ducha
kościół poewangelicki Trójcy św.
spichrze z XIV-XVIII w. (w tym najlepiej zachowany w Polsce spichrz gotycki)
Pomnik Mikołaja Kopernika
Pomnik Mikołaja Kopernika na Rynku
Staromiejskim w Toruniu został odsłonięty 25
października 1853. Pomnik został wykonany z brązu
przez berlińskiego rzeźbiarza Fryderyka Abrahama
Tiecka. Ma on 2,6 m wysokości Monument
przedstawia Mikołaja Kopernika ubranego w togę
profesorską, który w swojej lewej ręce trzyma
astrolabium, a palcem prawej ręki wskazuje niebo,
co ma wskazywać na powiązania Kopernika z
astronomią i badaniami nieba. Pomnik znajduje się
na cokole, wokół którego znajdują się połączone z
nim kamienne ławki, natomiast przed nim znajduje
się kamienna studzienka. Na cokole z przedniej
strony znajduje się napis w języku łacińskim
Nicolaus Copernicus Thorunensis. Terrae motor,
Solis Caelique stator (pol. "Mikołaj Kopernik
Torunianin. Ruszył Ziemię, wstrzymał Słońce i
Niebo"). Autorem tego tekstu jest toruński profesor Rudolf Brohm. Na tylnej części
cokołu znajduje się data urodzin i śmierci astronoma. Użyte słowo Thorunensis jest
poprawnym, regularnym przymiotnikiem od łacińskiej nazwy Torunia T(h)orunia,
T(h)orunium. Na karcie tytułowej pierwszego wydania De revolutionibus orbium
coelestium użyto jednak innej jego formy: Torinensis (zdjęcie). Propozycja upamiętnienia
pomnikiem Mikołaja Kopernika w mieście jego urodzenia po raz pierwszy wyszła w 1765
r. od księcia Józefa Aleksandra Jabłonowskiego. Popiersie wykonane z jego fundacji
przez krakowskiego rzeźbiarza Wojciecha Rojowskiego nie zyskało jednak uznania
ówczesnej Rady Miasta Torunia i ostatecznie zostało ustawione w kościele św. Janów. Z
kolejną i inicjatywą, już w czasach Księstwa Warszawskiego, wyszedł Stanisław Staszic.
W 1809 r. wmurowany został kamień węgielny pod budowę pomnika i rozpoczęto zbiórkę
funduszy. Jego powstanie po upadku Księstwa utrudniała pruska administracja, która
wówczas sprawowała władzę nad Toruniem. W 1839 r. zawiązane zostało niemieckie
towarzystwo budowy pomnika toruńskiego astronoma (niem. Coppernicus-Verein), które
w 1853 przekształciło się w Kopernikańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i Sztuk (niem.
Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst). Początkowo planowano, że odsłonięcie
pomnika nastąpi w 1843 r., w 300-setną rocznicę śmierci Kopernika, jednak na skutek
trudności natury finansowej oraz słabo układającej się współpracy z rzeźbiarzem, pomnik
udało się ostatecznie wykonać i przetransportować z Berlina do Torunia dopiero w 1852 r.
Uroczyste odsłonięcie odbyło się 25 października 1853 roku. Ponad 2/3 kosztów budowy
pokrytych zostało przez miasto oraz pruskiego króla Fryderyka Wilhelma IV, Pozostała
część pochodziła ze zbiórek pieniężnych prowadzonych w całych Prusach. Z biegiem
czasu powierzchnia pomnika przyjęła kolor zielony, czego powodem była zbierająca się
patyna. W 2003 doszło do gruntownej renowacji pomnika z okazji jego 150 rocznicy
powstania. Wówczas odkryto, że astronom ma wąsy, które widać tylko z bliska. Pomnik
został oczyszczony, przywrócona została kamienna studzienka z brązową paszczą delfina
i półkolistym rezerwuarem, które znajdują się tuż przed pomnikiem. Elementy te zostały
zdemontowane w okresie międzywojennym.
Dwór Artusa w Toruniu, monumentalny neorenesansowy gmach (1889-1891, R. Schmidt)
położony w południowej części Rynku Staromiejskiego – obecnie Centrum Kultury
Dwór Artusa w Toruniu znajduje się na Rynku
Staromiejskim pod numerem 6. Powstał w latach 1889-1891,
według projektu miejskiego radcy budowlanego Rudolpha
Schmidta. Styl budynku jest określany jako neorenesans
niderlandzki, fasada jest trójkondygnacyjna, licowana cegłą
ze znacznym użyciem czerwonego piaskowca (parter, detale
dekoracyjne), znacznie przeskalowana w stosunku do
sąsiedniej zabudowy Rynku. Oprócz motywów
neorenesansowych obecne są w niej również nawiązania do
pierwotnego, gotycko-renesansowego budynku Dworu
Artusa - lekko ostrołukowe okna i boniowanie na parterze,
nadwieszone wieżyczki flankujące fasadę, blankowanie
wieńczące budynek. Całość przekryta jest wysokim,
czterospadowym dachem, którego sylwetka jest wyraźnie
widoczna w panoramie Torunia. Obecnie parter jest przeznaczony na cele handlowe, a
pozostałe piętra służą celom kulturalnym (Centrum Kultury Dwór Artusa). Obecny
budynek zajmuje miejsce trzech parcel średniowiecznych. Na jednej z nich stał pierwotny
Dwór Artusa, zbudowany w latach 1385–1386. Nosił wtedy nazwę Dom Towarzyski. W
1466 podpisano tutaj II pokój toruński. Budowla była później przebudowywana i
remontowana, szczególnie w XVII wieku, kiedy wykonano bogatą dekorację malarską
fasady. Wnętrze na parterze podzielone dwiema kolumnami przekrywało sklepienie.
Budynek ten uległ rozbiórce na początku XIX wieku. W maju 1826 roku ukończono
budowę drugiego Dworu Artusa według projektu budowniczego miejskiego Heckerta.
Miał on skromną klasycystyczną, piętrową, pięcioosiową fasadę dekorowaną pilastrami w
wielkim porządku. Drugi Dwór Artusa i sąsiednia kamienica uległy rozbiórce w 1889
roku, na ich miejscu powstał obecny budynek.
Teatr im. W. Horzycy – powstały w 1904, neobarokowo-secesyjny, dzieło wiedeńskich
architektów specjalizujących się w projektowaniu budynków teatralnych, F. Fellnera i H.
Helmera
siedziba Towarzystwa Naukowego w Toruniu z 1881.
neogotyckie kościoły: garnizonowy św. Katarzyny z 1897, ewangelicko-augsburski św.
Szczepana z 1903.
GOLUB - DOBRZYŃ
Zamek krzyżacki z przełomu XIII i
XIV wieku, przebudowany w XV i
XVII w.
Początkowo znajdował się tu gród
drewniany strzegący przeprawy
przez Drwęcę, który w 1293 roku na
drodze wymiany pomiędzy
biskupstwem włocławskim a
Zakonem znalazł się w granicach
państwa zakonnego. W latach 1305–
1311 wzniesiony z cegły jako
siedziba komtura, a po wojnie
trzynastoletniej siedziba starosty
Ulryka Czerwonki. Przebudowany
po 1422, kiedy to dostawiono dwie okrągłe wieże od strony przedzamcza, z której
zachowała się tylko jedna. W latach 1616–1623 przebudowany przez królewnę Annę
Wazównę - dodano wtedy m.in. późnorenesansowe attyki i budynek na przedbramiu.
Zniszczony w czasie wojen szwedzkich i w XIX wieku, kiedy w 1867 huraganowy wiatr
zawalił częściowo attyki. Po wojnie odbudowany i odrestaurowany w latach 1959–1967
oraz w trakcie kolejnych prac adaptacyjnych po roku 2006. Zamek jest odnowiony w stylu
renesansowym. W 1978 roku na zamku odbyła się jedna z pierwszych w Polsce
rekonstrukcji historycznych. Zainscenizowano tam turniej rycerski. Obecnie mieści się tu
muzeum, hotel i restauracja.
Gotycki kościół św. Katarzyny z początku
XIV w. z renesansową kaplicą Kostków
Liczne fragmenty murów obronnych z XIV
i XV w. z zachowaną basztą
Dom podcieniowy na rynku, relikt
pierwotnej zabudowy miasta
Kamienica mieszczańska na rynku z 1617 r.
Liczne kamienice XVIII i XIX w.
Neogotycki kościół poewangelicki z 1909 r.
Najmniejszy dzwon Zygmunta,
uruchamiany na specjalne okazje
Cmentarze żydowskie – przy ul. Kościelnej
i przy ul. Rypińskiej.
Kościół parafialny św. Katarzyny z 1823-1827, wewnątrz wyposażenie pochodzące częściowo
ze zburzonego kościoła św. Mikołaja w Toruniu
W centrum Dobrzynia zachowane kwartały przedwojennej zabudowy
Brodnica Historia
Pierwszy zapis dotyczący spalenia grodu Straisberg przez Jaćwingów odnotowany został w
kronice Piotra z Dusburga w 1263. Drugi zapis o ataku Litwinów na osadę Brodnicę pochodzi
z 1298. Zdaniem historyków pierwsza wzmianka dotyczy raczej strażnicy zakonnej nad
jeziorem Strażym a drugi umocnień w rejonie Żmijewa, zatem niekoniecznie muszą odnosić
się do osad na terenie dzisiejszego miasta. Ziemie na lewym brzegu Drwęcy, ziemia
michałowska, stała się własnością zakonu krzyżackiego w 1303 (książę kujawski Leszek
oddał ziemie michałowskie Krzyżakom w zastaw za uzyskaną pożyczkę, Krzyżacy
ostatecznie wykupili je od książąt kujawskich w 1317). Budowa zamku w Brodnicy
rozpoczęła się w 1305.
Prawa miejskie Brodnica uzyskała na prawach chełmińskich. Pierwszy zapis dotyczący
miasta Brodnicy pochodzi z 1298, pod datą 29 IX kronikarz krzyżacki Piotr z Dusburga
zanotował, iż oddział 140 Litwinów zaatakował osadę Brodnica. Natomiast pierwsza
wzmianka dotycząca budowy kościoła św. Katarzyny pochodzi z 1310. Po raz pierwszy jako
"civitas" - a więc miasto, lokowane na prawie niemieckim - Brodnica była wzmiankowana w
1317. W 1320 rozpoczęto budowę podwójnego pasa murów otaczających miasto, realizacja
ich została zakończona wraz z budową głównych bram miejskich: Mazurskiej i Chełmińskiej
(zwanej również Kamienną), w 1370. Najprawdopodobniej w 1305 rozpoczęto budowę
zamku krzyżackiego, pierwszą fazę budowy zamku zakończono około 1339. Trzy dni przed
Małgorzatą [tj. 13 lipca] 1388 r. (...) był tak duży deszcz na obszarze Prus, że na skutek
powodzi min. w Brodnicy zostały zniszczone młyny. W 1415 budowniczy Mikołaj
Fellenstein dokonał przebudowy fortyfikacji zamku. Początkowo władzę w mieście
sprawował wójt. Około 1343 powołana została rada miejska wraz z burmistrzem. Rozwój
miasta był pomyślny. W 1380 zbudowano szpital i kościół św. Ducha w pobliżu bramy
Grudziądzkiej. Pod koniec wieku ratusz, częściowo rozebrany w 1868, którego pozostałości
przy trójkątnym rynku zachowały się do dzisiaj.
W 1466 wraz z Prusami Królewskimi weszła w skład Polski. W 1481r. starostwo brodnickie
od Kazimierza Jagielończyka za 4500 guldenów otrzymał Franciszek Gliwicz szlachcic
małopolski herbu Starykoń. Miasto zostało zniszczone podczas pożarów w 1553 i 1661. Od
1772 Brodnica leżała w granicach Prus, w latach 1806-1815 należała do Księstwa
Warszawskiego, następnie znów do Prus i (od 1817) Prus Zachodnich. Do Polski powróciła
po okresie zaborów w 1920 na mocy traktatu wersalskiego. We wrześniu 1921 miasto liczyło
11 903 mieszkańców.
We wrześniu 1939 Brodnica znalazła się pod okupacją niemiecką. Miesiąc później miasto
wraz z całym powiatem zostały wcielone do Rzeszy jako część rejencji kwidzyńskiej Okręgu
Gdańsk-Prusy Zachodnie. Lucyna Langer szacuje, iż w latach 1939-1945 Niemcy
zamordowali ok. 650 mieszkańców powiatu brodnickiego, przy czym 1/5 ofiar miała
pochodzić z samej Brodnicy. Stefan Bilski oceniał z kolei liczbę zamordowanych na ok.
1000. Najwięcej ofiar pochłonęła tzw. akcja politycznego oczyszczania terytorium
przeprowadzona jesienią 1939. Niemcy aresztowali wówczas ok. 450-500 mieszkańców
Brodnicy i okolicznych miejscowości. Większość z nich została następnie rozstrzelana lesie
koło majątku Birkenek (Brzezinki) w gminie Zbiczno.
Okupację niemiecką zakończyła ofensywa Armii Czerwonej, której oddziały zajęły Brodnicę
w dniu 23 stycznia 1945. Żołnierze sowieccy dopuścili się w mieście szeregu rabunków i
zniszczeń. Wiosną 1945 z miasta i powiatu aresztowano, a następnie deportowano do łagrów
blisko 700 osób – w tym licznych Polaków zmuszonych do podpisania volkslisty oraz
zatrzymanych przez NKWD przedstawicieli inteligencji.
Toruń historia
Obszar dzisiejszego miasta w epokach prehistorycznych znajdował się na styku trzech krain
geograficznych, miał dostęp do rzeki oraz dogodną przeprawę (bród) przez Wisłę, co sprawiło
iż osadnictwo na obszarze dzisiejszego miasta i w jego okolicy rozwijało się od paleolitu, ok.
9 tys. lat p.n.e. Przez Toruń prowadził także bursztynowy szlak.
Około roku 1100 p.n.e. na obszarze obecnego zamku krzyżackiego funkcjonowała osada
łużycka. W okresie od IX do XIII w. w tym miejscu wznosił się pierwotny słowiański gród
toruński, otoczony drewniano-ziemnymi wałami, strzegący przeprawy przez Wisłę.
Początek współczesnemu miastu dali Krzyżacy w 1230, dla których był on punktem wyjścia
do podboju plemion pruskich i tworzenie państwa krzyżackiego. Pierwszą wzmiankę
historyczną o Toruniu zawiera dokument lokacyjny z 28 grudnia 1233 roku wystawiony przez
Hermana von Salza, mistrza krzyżackiego. Z powodu częstych powodzi nawiedzających te
nisko położone tereny w roku 1236 przeniesiono miasto w górę rzeki w miejsce jego
obecnego położenia. Nowe terytorium miasta określa odnowiony przywilej chełmiński z 1251
roku, który został wystawiony w miejsce starego, zniszczonego w pożarze. 13 sierpnia 1264
nadano prawa miejskie drugiej osadzie – Nowemu Miastu, od wschodu stykającemu się ze
Starym Miastem. W 1454 r. oba miasta połączono, zachowując jednak dzielące je mury
obronne.
W 1280 r. Toruń stał się członkiem Hanzy. XIV-XV wiek to pierwszy okres szybkiego
rozwoju miasta. Toruń stał się dużym ośrodkiem handlowym w Prusach, liczącym aż 20 000
mieszkańców.
1 lutego 1411 w Toruniu zawarto I pokój toruński, kończący tzw. wielką wojnę polskokrzyżacką 1409-1411. W 1440 r. Toruń był jednym z głównych organizatorów Związku
Pruskiego i został siedzibą jego Tajnej Rady. W 1454 wybuchło powstanie antykrzyżackie,
zburzono zamek krzyżacki. Był to początek polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. Dla
wzmocnienia poparcia szlachty król polski w 1454 nadał słynne przywileje szlacheckie. Stało
się to na Zamku Dybowskim, podmiejskiej osadzie Nieszawa (obecnie dzielnica Torunia). 6
marca 1454 r. król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego,
wydał akt inkorporacji Prus do Królestwa Polskiego, i wcielił Toruń do Polski. W czasie
wojny Toruń wsparł finansowo króla polskiego ogromnymi sumami pieniędzy (szacowanymi
przez historyków na prawie 200 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego
Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat). 19 października 1466 II pokój Toruński
zakończył wojnę trzynastoletnią. W wyniku jego postanowień Toruń wraz z Prusami
Królewskimi wszedł w skład państwa Polskiego, uzyskując w nim wraz z Gdańskiem i
Elblągiem pozycję uprzywilejowaną. Już w trakcie wojny trzynastoletniej Toruń otrzymał od
króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. privilegia Casimiriana (zwłaszcza tzw. wielki przywilej
z 1457 r.), które określiły zasady politycznej odrębności Torunia oraz podstawy prawnoustrojowej niezależności i silnej jego gospodarki aż do rozbiorów i włączenia go do
Królestwa Prus w 1793 r. W ten sposób Toruń (podobnie jak Gdańsk i Elbląg) wyróżniał się
na tle innych miast Rzeczypospolitej. Okres XVI i 1. poł. XVII w. to czas szybkiego rozwoju
Torunia. Miasto bogaciło się na handlu wiślanym, składzie soli i towarów solonych, wielkich
dorocznych jarmarkach międzynarodowych. 15 czerwca 1528 została otwarta w mieście
mennica królewska, przy ulicy Mostowej, zastępując dotychczasowe mennice: krzyżacką i
miejską. W pierwszej połowie XVI w. rozpowszechniła się w Toruniu reformacja, do której
przystąpiła znaczna część mieszczan. W 1557 r. Toruń stał się oficjalnie miastem luterańskim
i stał się jednym z ośrodków protestantyzmu w Rzeczypospolitej. W 1568 nastąpiło otwarcie
Gimnazjum Akademickiego, a w 1594 uroczyste podniesienie go do rangi uczelni półwyższej
(jednej z pierwszych w kraju). W 1595 r. z inicjatywy burmistrza Heinricha Strobanda
rozpoczęto starania o założenie w Toruniu uniwersytetu.
W pierwszej połowie XVII w. Toruń, jako jedno z kilku największych i najbogatszych miast
Rzeczypospolitej Obojga Narodów zamieszkiwało ok. 12 000 mieszkańców. Dzięki
przywilejom i pozycji gospodarczej, Toruń wraz ze swoim patrymonium - pomimo, że leżał
na obszarze województwa chełmińskiego i był jego największym miastem - wyłączony był z
administracji województwa, stanowiąc jednostkę autonomiczną, samorządną. Druga połowa
XVII wieku to czas osłabienia miasta ze względu na toczące się w jego rejonie wojny. W
1629 miasto odparło pierwsze oblężenia Szwedów. Rozpoczęto budowę fortyfikacji
bastionowych, dzięki czemu Toruń stał się jedną z najpotężniejszych twierdz w
Rzeczypospolitej. W 1645 w mieście odbyło się Colloquium charitativum, jedyne na świecie
spotkanie ekumeniczne w celu pogodzenia katolików i protestantów. W 1658 wojska króla
Jana Kazimierza po szwedzkim oblężeniu odzyskały Toruń.
24 września – 9 października 1703 doszło do katastrofalnego, najdotkliwszego w całej historii
bombardowania miasta przez wojska szwedzkie, dowodzone przez Karola XII. Spłonęła
znaczna część Rynku, ratusz i kościoły. W 1708 r. ludność miasta została zdziesiątkowana
przez wielką epidemię dżumy.
Na tle zaostrzających się konfliktów religijnych 16 lipca 1724 doszło do tzw. "Tumultu
Toruńskiego", zakończonego surowym wyrokiem sądu królewskiego i ścięciem
protestanckiego burmistrza miasta, Jana Godfryda Roesnera, co odbiło się głośnym echem
poza granicami kraju, jako tzw. Toruński krwawy sąd. W 1767 r. została w Toruniu przez
ewangelicką szlachtę zawiązana konfederacja toruńska.
Pierwszy rozbiór Polski w 1772 r. pozostawił Toruń przy Polsce; wtedy po raz pierwszy z
inicjatywy Rosji podejmowano starania w celu utworzenia wolnego miasta Torunia. Na
skutek pruskiej polityki zmierzającej do ucisku ekonomicznego Torunia (i Gdańska),
pozostałego jeszcze w granicach Rzeczypospolitej, nastąpił wręcz upadek gospodarczy
miasta. Tak jak Królewsko-Pruskie Bezpośrednie Miasto Chełm wobec Gdańska, tak
Bydgoszcz wobec Torunia z inicjatywy władz pruskich miała stać się jego przeciwstawieniem
i tym samym doprowadzaniu do degradacji jego gospodarki. Król Prus Fryderyk II również
wyznaczył wówczas niewielką Bydgoszcz, liczącą ledwie ok. 1500 mieszkańców, na stolicę
nowo utworzonego okręgu administracyjnego – Obwodu Nadnoteckiego. Drugi rozbiór
włączył Toruń w skład Królestwa Prus. 24 stycznia 1793 wojska pruskie wkroczyły do
miasta. Ludność zmniejszyła się z 10 000 mieszkańców około roku 1772 do 6 000
mieszkańców w 1793 r.
Czasy napoleońskie dla Torunia oznaczały ogromne osłabienie gospodarcze, kontrybucje i
zniszczenia. Na mocy traktatu w Tylży 7 lipca 1807 Toruń znalazł się w Księstwie
Warszawskim. 21 kwietnia 1809 na trzy tygodnie Toruń stał się stolicą Księstwa
Warszawskiego, będąc miejscem rezydowania ewakuowanego z Warszawy rządu. Po
przegranej Napoleona 22 września 1815 na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Toruń
wrócił do Prus.
Okres pruski w XIX wieku to powolny rozwój gospodarczy i nowe inwestycje, ograniczone
jednak przez uczynienie z miasta twierdzy. Linie kolejowe połączyły Toruń z Warszawą,
Bydgoszczą, Poznaniem, Olsztynem, Chełmżą i Grudziądzem. Okres pruski to także coraz
silniejsze zmagania o polskość miasta, które w drugiej połowie XIX w. stało się największym
ośrodkiem polskości na Pomorzu
Po I wojnie światowej w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Toruń został przyznany
odrodzonej Polsce. 18 stycznia 1920 wojska niemieckie opuściły Toruń. Miasto, będące
największą ostoją polskości na Pomorzu i oddziałującym na całe Pomorze i Warmię
skupiskiem licznych polskich organizacji społecznych i naukowych, liczące w 1921 r. 37 356
mieszkańców, zostało stolicą województwa pomorskiego i zaczęło odzyskiwać dawną,
przedrozbiorową pozycję. W 1933 nastąpiło otwarcie drugiego mostu przez Wisłę. W 1939
populacja Torunia wynosiła około 80 000 mieszkańców. W latach 30. Toruń charakteryzował
się największym po Gdyni wskaźnikiem przyrostu naturalnego w skali kraju. W 1938 zapadła
decyzja o utworzeniu w 1940 uniwersytetu w Toruniu, jako filii Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza.
7 września 1939 do miasta wkroczył Wehrmacht, a Toruń znalazł się w prowincji GdańskPrusy Zachodnie. 1 lutego 1945 bez większych zniszczeń Armii Czerwona zajęła Toruń.
W okresie PRL miasto straciło na znaczeniu. Wprawdzie powołano w 1945 Uniwersytet
Mikołaja Kopernika, jednak tuż po wojnie przeniesiono władze wojewódzkie do Bydgoszczy.
Przez pierwsze powojenne dziesięciolecia miasto pozbawione centralnie przyznawanych
środków na inwestycje zastygło w rozwoju. Nowe inwestycje przemysłowe powstawać
zaczęły głównie w latach 60. i 70. XX w., zwłaszcza pod naciskiem miejskich władz wobec
wojewódzkich urzędów planowania i zagospodarowania przestrzennego.
1 czerwca 1975 Toruń stał się stolicą województwa toruńskiego, a od 1 stycznia 1999, po
reformie administracyjnej współstolicą kujawsko-pomorskiego (z siedzibą m.in. Sejmiku i
Urzędu Marszałkowskiego).
Po 1989 miasto stało się centrum inwestycyjnym, naukowym i turystycznym regionu.
Rozbudował się Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Powstały nowe uczelnie, hotele, muzea.
Pojawili się prywatni inwestorzy. W 1997 wpisano zespół Starego i Nowego Miasta oraz
ruiny zamku krzyżackiego na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, a w
2004 wybrano Toruń na ogólnopolską siedzibę Ligi Polskich Miast i Miejsc UNESCO.
W 2007 rozpoczęły się starania Torunia o uzyskanie tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016.