docBadanie pisma i podpisów rzekomego testatora
download 
Reklamacja Transkrypt
Badanie pisma i podpisów rzekomego testatora
Z PRAKTYKI Badanie pisma i podpisów rzekomego testatora Wstęp i cel Problematyka badania testamentów jest zbiegiem wielu problemów badawczych. Z³o¿onoœæ opiniodawcza nie zamyka siê tylko w kategoriach analizy i oceny materia³u dowodowego, materia³u porównawczego, szczegó³owych badañ porównawczych. Nale¿y równie¿ mieæ na uwadze aspekty pozagraficzne, a mianowicie wiek testatora, stan zdrowia, deklarowane okolicznoœci powstania, datowanie. Nie mniejsze znaczenie ma te¿ fakt, i¿ testament to wyra¿enie ostatniej woli testatora odnoœnie do rozrz¹dzenia dóbr osobistych, czêstokroæ znacznej wartoœci. Pamiêtajmy, i¿ w postêpowaniu spadkowym mamy do czynienia z dwiema stronami postêpowania czêsto zainteresowanymi zgo³a sprzecznymi rozstrzygniêciami. W zwi¹zku z tym uczestnicy postêpowania uznaj¹ za autentyczny materia³ porównawczy tylko ten, który sk³adaj¹, natomiast neguj¹ autentycznoœæ wzorów z³o¿onych przez ich przeciwników. Autorka nie bez przyczyny w³¹cza to stwierdzenie. Godny wspomnienia jest fakt wykorzystywanej przez uczestników postêpowania metody fa³szowania testamentów przez przed³o¿enie w³asnych wzorów pisma. Mo¿liwy jest bowiem proceder w³¹czania w obrêb materia³u porównawczego wzorów pisma fa³szerza. Metoda prosta, ale bardzo niebezpieczna, bo ³atwo j¹ przeoczyæ i w konsekwencji testament sfa³szowany przyj¹æ za autentyczny. St¹d po¿¹dana jest œcis³a kontrola i weryfikacja materia³u porównawczego, a szczególnie wa¿na – autoryzacja rêkopisów. W tym przypadku nale¿y zaakcentowaæ kolejnoœæ zachowañ badawczych. Podstawowa dyspozycja, jaka wysuwa siê w tym miejscu na plan pierwszy, to koniecznoœæ przyjêcia okreœlonych standardów metodycznych prowadzenia analizy materia³u. Aby rozstrzygn¹æ w sposób niebudz¹cy w¹tpliwoœci, które wzory stanowi¹ pismo testatora, a które nie, trzeba siê odwo³aæ do dokumentów, które w jakimœ stopniu s¹ uwierzytelnione. Dopiero wówczas, wychodz¹c od zobiektywizowanych wzorów, mo¿na prowadziæ weryfikacjê w obrêbie materia³u porównawczego, by rozstrzygn¹æ, co jest pismem/podpisem testatora, a co nim nie jest. Tylko w ten sposób poddany badaniom i autoryzacji materia³ pozwala na uzasadnion¹, przejrzyst¹ konfrontacjê w zestawieniu z materia³em dowodowym. Jaki modus operandi nale¿y zastosowaæ, gdy testament sporz¹dzony jest w jêzyku obcym? Jakie trudnoœci mo¿e sprawiæ i jaki schemat dzia³añ nale¿y przyj¹æ w toku opracowywania opinii? Wymienione problemy badawcze autorka wyjaœni, analizuj¹c przypadek z praktyki opiniodawczej. Za ilustracjê z³o¿onoœci ba- PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 dañ tego rodzaju dokumentów pos³u¿y postêpowanie spadkowe, jakie mia³o miejsce w S¹dzie Rejonowym w Biskupcu. Metodyka badań Warmia jest regionem, który ze wzglêdu na zasz³oœci historyczne jest ró¿nobarwny pod wzglêdem narodowoœciowym. Wœród mieszkañców starszego pokolenia znaczn¹ czêœæ stanowi ludnoœæ pochodzenia niemieckiego, a co istotne dla niniejszego artyku³u – s³abo pos³uguj¹ca siê w piœmie jêzykiem polskim, znacznie lepiej niemieckim, wiêc wyra¿enie ostatniej woli nastêpuje w tym jêzyku. W postanowieniu o powo³aniu bieg³ego z dnia 21.01.2008 r. S¹d Rejonowy w Biskupcu Wydzia³ Cywilny sformu³owa³ pytanie: „czy testament z dnia 18 listopada 2000 roku zosta³ w³asnorêcznie sporz¹dzony przez spadkodawczyniê, czy te¿ przez inn¹ osobê?”. W toku wstêpnych badañ oceniaj¹cych materia³ dowodowy autorka stwierdzi³a, i¿ przedstawiony testament jest rêkopisem (testamentem holograficznym1) w ca³oœci sporz¹dzonym w jêzyku niemieckim. Determinantem warunkuj¹cym zakres i rodzaj podejmowanych czynnoœci analityczno-badawczych, interpretacyjnych, wreszcie oceniaj¹cych wobec materia³u dowodowego, jak i porównawczego by³ jêzyk, w jakim sporz¹dzono rêkopis (precyzuj¹c – zastosowany system liternictwa). Zasadnoœæ podjêcia badañ rêkopisu sporz¹dzonego w jêzyku obcym konkluduje teza: „wszelkie pismo rêczne, niezale¿nie od systemu, jest identyfikowane na podstawie cech indywidualnych”2. Ze wzglêdu na sporz¹dzenie testamentu w jêzyku niemieckim oraz wskazanie, ¿e dowodowy rêkopis zosta³ sporz¹dzony przez osobê starsz¹ (rok urodzenia testatorki: 1923) przed przyst¹pieniem do podejmowania ustaleñ w kwestii wartoœci badawczej, przydatnoœci badawczej, jednorodnoœci wykonawczej, a tak¿e dla wskazañ charakteru i rodzaju materia³u porównawczego wymaganego do przeprowadzenia zleconych badañ, autorka przyst¹pi³a do analizy zastosowanego systemu liternictwa. Alfabet niemiecki bowiem w ci¹gu ostatnich kilkudziesiêciu lat podlega³ istotnym, powa¿nym modyfikacjom. Dzisiejszy alfabet niemiecki jest odmian¹ alfabetu ³aciñskiego sk³adaj¹c¹ siê z 30 liter: AÄB C D E F G H I J K LM N O Ö PQ R S TU ÜVWXYZ aäbcdefghijklmnoöpqrsßtuüvwxyz 47 Z PRAKTYKI Oprócz 26 liter klasycznych zawiera on tak¿e przeg³osy ä, ö, ü (tzw. Umlaut) oraz ß (tzw. Es-Zett lub scharfes S). Wspó³czeœnie Niemcy stawiaj¹ na literze Z poprzeczn¹ kreskê, przez co ³atwo mo¿na rozpoznaæ rêkopis pisany przez osoby, których jêzyk niemiecki to jêzyk ojczysty. Natomiast do 1925 r. wzorzec elementarzowy oparty by³ na piœmie zwanym Kurrentschrift (inaczej Spitzschrift), a w latach 1935–1941 Sütterlinschrift (inaczej Deutsche Schrift). Ten ostatni z systemów na d³ugo przetrwa³ w kanonach nauczania, niezale¿nie od czasu oficjalnego obowi¹zywania. Do dzisiaj widaæ wp³ywy Sütterlinschrift w piœmie rêcznym starszego pokolenia Niemców. W obydwóch wskazanych typach pism wzorce liter znacz¹co ró¿ni¹ siê od wzorców liter alfabetu ³aciñskiego. W jêzyku niemieckim (zw³aszcza w rêkopisach wykonanych przez starsze pokolenie Niemców) spotyka siê pisma, w których czêœæ liter pochodzi z alfabetu ³aciñskiego (alfabet analogiczny do u¿ywanego w jêzyku polskim), czêœæ z alfabetu gotyckiego (alfabet wyró¿niaj¹cy siê odmienn¹ i swoist¹ budow¹ wszystkich liter ma³ych i du¿ych oraz zespalaniem w nich elementów sk³adowych pod k¹tem ostrym3. Materia³ dowodowy przeanalizowany zosta³ pod k¹tem wystêpowania rozwi¹zañ konstrukcyjnych znaków graficznych i wi¹zañ charakterystycznych dla pism zwanych Sütterlinschrift, Kurrentschrift, alfabetu gotyckiego, czy te¿ liter kreœlonych na wzór alfabetu ³aciñskiego. Powy¿sze determinowa³o kierunek badañ i warunki, jakie powinien spe³niæ materia³ porównawczy, bowiem – cytuj¹c za S. Wójcikiem – „nie mo¿na identyfikowaæ pism rêcznych (...) sporz¹dzonych ró¿nymi alfabetami (...)”4. Ten etap badañ zakoñczony zosta³ wnioskami, i¿ rêkopis dowodowy sporz¹dzony zosta³ alfabetem ³aciñskim, z nawi¹zaniem do Kurrentschrift w realizacji niektórych z wystêpuj¹cych w tekœcie liter u, tzn. lokowania nad ni¹ ³ukowatej kreski. Model majusku³y Z (umieszczanie na jej trzonie poprzeczki) wskazywa³ na nawi¹zywanie do wzorców liter czasów wspó³czesnych (model znaku Z wystêpuje ju¿ we wzorcu alfabetycznym z roku 1969). Stwierdzono, i¿ wszelkie odchylenia w budowie pozosta³ych znaków graficznych, wi¹zañ miêdzyliterowych s¹ wyrazem zindywidualizowania pisma i wystêpuj¹ w odniesieniu do wzorców alfabetu ³aciñskiego. Analiza materiału dowodowego W toku szczegó³owej analizy rêkopisu dowodowego autorka pos³u¿y³a siê uwierzytelnionym t³umaczeniem. Powy¿sze mia³o wp³yw na przyjêty schemat badawczy rêkopisu. Maj¹c na uwadze poczynione w testamencie treœciowe wyró¿nienie faktu sk³adania podpisu, tzn. 48 u¿ycia zwrotu „Eigenhändige unterschrift” („W³asnorêczny podpis”) zosta³ przyjêty podzia³ dychotomiczny na zapisy (stanowi¹ce tekst testamentu) oraz czytelny podpis (ryc. 1). Ryc. 1. Zdjêcie ca³oœci rêkopisu testamentu Ÿród³o (ryc. 1–13): autorka Fig. 1. Photograph of entire manuscript of the will Przystêpuj¹c do etapu szczegó³owych badañ zakwestionowanych zapisów i podpisu, w pierwszej fazie autorka podda³a je analizie maj¹cej na celu okreœlenie wartoœci badawczej. Pod uwagê wziêto naturalnoœæ aktu kreacyjnego, uwzglêdniaj¹c p³ynnoœæ modelowania, spontanicznoœæ oraz cieniowanie linii graficznych. W toku badañ ustalono wspó³istnienie liter/sekwencji znaków modelowanych p³ynnie i spontanicznie, z w³aœciwym dla realizacji cieniowaniem, w tempie szybkim lub umiarkowanym oraz form powsta³ych w zachwianych procesach kreacyjnych, na co wskazywa³y: zwolnienie tempa kreacji, retusze, poprawki i korekty znaków. Stwierdzone zjawiska sugerowa³y, i¿ zaburzenie procesu pisarskiego mog³o byæ wynikiem wieku i stanu zdrowia testatorki (znamiona inwolucji starczej) albo te¿ efektem kontrolowanego procesu pisarskiego. PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 Z PRAKTYKI Wyjaœnienie przynios³y szczegó³owe badania mikroskopowe linii graficznych. Pozwoli³y one stwierdziæ, i¿ wystêpuj¹ce zjawiska graficzne s¹ wynikiem kontrolowanego procesu kreacji (ryc. 2). Cechami wskazuj¹cymi na powy¿sze by³ m.in.: • retusz korekcyjny maj¹cy za zadanie „ulepszenie” wszelkiego rodzaju niedoci¹gniêæ konstrukcyjnych, • zatrzymywanie œrodka pisarskiego (oznaki kontroli poszczególnych etapów modelowania litery, aby jak najdok³adniej odwzorowaæ konstrukcjê wzoru), • dopisywanie odrêbnym ruchem rêki dodatkowych elementów do znaków graficznych dla nadania im okreœlonej formy, • odrywanie œrodka pisarskiego od pod³o¿a w miejscach nieuzasadnionych aspektami kinetycznymi, niebêd¹cych symptomatami pisma starczego, inwolucji pisma. Stwierdzone zjawiska wp³ynê³y na ograniczenie wartoœci badawczej materia³u dowodowego. Poniewa¿ mo¿na w nim by³o wyznaczyæ limitowany zespó³ cech charakterystycznych, sporne zapisy i podpis zakwalifikowano jedynie do badañ ustalaj¹cych lub wykluczaj¹cych ich autentycznoœæ w zestawieniu z zapisami i podpisami osoby uprawnionej do ich sporz¹dzenia. Œlady zatrzymywania œrodka pisarskiego, nadanie okreœlonych form znakom poprzez dostawienia dodatkowych linii: (litery: w, o, r). Traces of pausing, corrections of characters forms by making additional lines (letters: w, o, r) Œlady zatrzymywania œrodka pisarskiego, brak p³ynnoœci modelowania linii graficznych. Traces of pausing, lack of fluency in modelling graphic lines Materiał porównawczy – rzekome wzory pisma testatorki Do badañ dostarczono obszerne rêkopisy, rodzajowo i jakoœciowo adekwatne do materia³u dowodowego (zapisy sporz¹dzone w jêzyku niemieckim i czytelne podpisy). W pierwszej czêœci badañ rêkopisy bezwp³ywowe, deklarowane jako wzory pisma testatorki, nale¿a³o poddaæ badaniom ustalaj¹cym iloœæ ich wykonawców. Jednak¿e najwa¿niejsz¹ czêœci¹ tego etapu badañ by³a autoryzacja nades³anych materia³ów. Powziêcie ustaleñ w kwestii weryfikacji wykonawstwa rêkopisów porównawczych wymaga³o obrania punktu wyjœcia do przeprowadzenia procesu autoryzacji. Za materia³ bazowy autorka uzna³a podpisy figuruj¹ce na: protokole przyjêcia ustnego zawiadomienia o przestêpstwie, wniosku o œciganie karne oraz protokole przes³uchania œwiadka z dnia 19.05.2000 r. Po stwierdzeniu ich jednorodnoœci wykonawczej by³y one okreœlane mianem – wzorów podpisów testatorki. W odniesieniu do nich prowadzony by³ proces badawczy pozosta³ych materia³ów. Formu³uj¹c wskazane sugestie zwi¹zane ze sfer¹ materia³u porównawczego, nie sposób nie ustosunkowaæ siê do datowania rêkopisów. Fakt wa¿ny, bowiem uwzglêdniæ trzeba wymóg adekwatnoœci czasowej rêkopisów porównawczych w odniesieniu do materia³u dowodowego, zw³aszcza gdy ma siê do czynienia z pismem osoby w podesz³ym wieku i w materiale dowodo- PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 Kreacja liter poprzez stykowe dostawianie linii graficznych. Formation of characters by adding adjacent graphic lines Dostawienia elementów – imitowanie okreœlonych form graficznych znaków. Adding elements – imitating certain letter graphic forms Korekty znaków. Corrections of characters Ryc. 2. Zdjêcia znaków zapisów testamentowych, w których stwierdzono zjawiska graficzne wskazuj¹ce na kreacjê w kontrolowanych procesach pisarskich Fig. 2. Photographs of characters in the will where graphic phenomena indicating controlled writing processes were identified 49 Z PRAKTYKI wym wyst¹pi³y okreœlone zjawiska graficzne. Zatem na ile, i czy w ogóle, przy sprawach spadkowych testamentowych mo¿na pos³ugiwaæ siê datami, jakimi opatrzone s¹ rêkopisy bezwp³ywowe? Sformu³owanie tego pytania i wytyczenie granic wnioskowania nast¹pi³o w toku badania materia³u porównawczego. Przedstawione do badañ rêkopisy bezwp³ywowe opatrzone by³y datami. Jednak pewne w¹tpliwoœci budzi³o to, ¿e niemal ka¿dy rêkopis by³ datowany. Daty widnia³y na zapiskach na luŸnych kartkach, dedykacjach w ksi¹¿kach, wielokrotnie wtr¹cane by³y w listach. Wszystkie daty by³y zbli¿one do roku datowania testamentu. Maj¹c na uwadze mo¿liwoœæ antydatowania dokumentów (oraz dodatkowo powziête w drodze werystycznej analizy rêkopisów porównawczych ustalenia: sporz¹dzania zapisów dat na niektórych dokumentach innym œrodkiem pisarskim ni¿ sam rêkopis, inny grafizm zapisów dat w stosunku do grafizmu rêkopisu), nale¿a³o przyj¹æ zasadê, i¿ jedynymi datami, jakimi w ekspertyzie mo¿na by³o siê pos³u¿yæ, by³y daty na dokumentach o wiarygodnym pochodzeniu – protoko³ach, pe³nomocnictwach. Nie mniejsze zdziwienie budzi³ fakt wystêpowania w przedstawionych rêkopisach podpisów. Tak jak data, podpis pojawia³ siê na ka¿dym rêkopisie. Od luŸnej notatki, zapisów na odwrocie zdjêæ, po dedykacje w ksi¹¿kach. Prawie wszystkie rêkopisy bezwp³ywowe by³y sygnowane, co dawa³o niejako rêkojmiê autentycznoœci. Wobec przyjêcia wiarygodnego schematu autoryzacji, proces weryfikacji wobec takiego materia³u bezwp³ywowego nie nastrêcza³ problemów. Po szczegó³owych badaniach komparatystycznych nades³anych materia³ów do dalszych badañ zakwalifikowano jedynie te, które by³y bezsprzecznie sporz¹dzone przez testatorkê. Pozosta³e rêkopisy wy³¹czono z materia³u porównawczego, poniewa¿ przedstawia³y grafizm innej osoby/osób. W materiale porównawczym zarysowa³a siê swoista zaskakuj¹ca dychotomia. Sygnalizowane przedk³adanie przez strony w³asnych rêkopisów porównawczych znalaz³o swój oddŸwiêk w przedstawianej sprawie, bowiem rêkopisy jednej ze stron (notabene zainteresowanej stwierdzeniem autentycznoœci testamentu) okaza³y siê rêkopisami, które nie zosta³y sporz¹dzone przez testatorkê. Szczegó³owa analiza pokaza³a, ¿e wy³¹czone rêkopisy bezwp³ywowe znamionowa³a swoista jednorodnoœæ wykonawcza. Otó¿: • w omawianej grupie znajdowa³y siê rêkopisy, w których linie graficzne modelowane s¹ w p³ynnych, spontanicznych procesach pisarskich, ale jednoczeœnie do ich formy graficznej wprowadzane s¹ retusze, dostawki zmieniaj¹ce konstrukcjê niektórych znaków, korekty poprzez wtórny proces modelowania znaku graficznego o tym samym 50 brzmieniu co znak, na którym jest on modelowany, jednak w odmiennej konstrukcji. Ich charakter pozwala³ twierdziæ, i¿ nie s¹ wynikiem aktu kreacyjnego, w którym modelowane jest pismo, dla którego stwierdzono naturalnoœæ, p³ynnoœæ linii graficznej. • w obrêbie tej grupy rêkopisów znajdowa³y siê takie, w których stwierdzono dopisywanie do tekstu znaków, wyrazów, ca³ych zdañ. W obrêbie jednego rêkopisu jest pismo oryginalne (linie graficzne modelowane s¹ spontanicznie, p³ynnie, z naturalnie zmienn¹ si³¹ nacisku œrodka pisarskiego na pod³o¿e) i pismo dopisywane (obarczone znamionami kontrolowania procesu kreacji – wystêpuj¹ delimitacje ruchowe, œlady zatrzymywania œrodka pisarskiego, retusze). Dla zbli¿enia form strukturalnych pisma dopisywanego do pierwotnego, do pisma pierwotnego wprowadzane s¹ retusze znaków, korekty, które maj¹ na celu upodobniæ wyraz graficzny, ogólny obraz do pisma dopisywanego. Poczynione zabiegi powoduj¹ zacieranie siê ró¿nic w ogólnym odbiorze rêkopisu. Dodatkowym elementem scalaj¹cym dany rêkopis jest powstawanie pisma dopisywanego na wzór pierwotnego, zaœ powsta³e dysonanse s¹ korygowane poprzez nanoszenie poprawek i korekt zarówno w piœmie pierwotnym, jak i tym powsta³ym w wyniku naœladownictwa pisma pierwotnego. W ten sposób zmniejszony zostaje dysonans pomiêdzy pismami, a korektom i retuszom poprzez wprowadzanie ich do obu grup pism nadany zostaje charakter „naturalnych poprawek” w tekœcie. Dodatkowym elementem zacieraj¹cym dysonans pomiêdzy pismem pierwotnym a pismem dopisanym jest stopniowe iloœciowe zwiêkszanie tego ostatniego w obrêbie danego rêkopisu. Zatem powsta³y rêkopisy, w których iloœæ precyzyjnych retuszy, dopisywanych znaków, sekwencji znaków jest niewielka, rêkopisy, w których pisma dopisywanego jest znacznie wiêcej, a¿ do rêkopisów, w których mo¿na stwierdziæ wy³¹cznie obecnoœæ pisma powsta³ego w kontrolowanym procesie kreacyjnym. W kolejnym etapie badañ nale¿a³o dokonaæ oceny wartoœci i przydatnoœci badawczej materia³u porównawczego. Z oczywistych wzglêdów prowadzona ona by³a w stosunku do rêkopisów, dla których ustalono, i¿ s¹ wzorami pisma testatorki. Stwierdzono, ¿e analizowane wzory prezentuj¹ pismo œredniej klasy, w którym wystêpuj¹ niewielkie inklinacje do Sütterlinschrift dla znaku L, do Kurrentschrift w realizacjach liter F. Wszelkie odchylenia w budowie pozosta³ych znaków graficznych i wi¹zaniach miêdzyliterowych wystêpuj¹ w odniesieniu do wzorców liter alfabetu ³aciñskiego. Analizuj¹c rêkopisy porównawcze, PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 Z PRAKTYKI autorka stwierdzi³a wystêpowanie zjawisk graficznych, które œwiadcz¹ o degradacji pisma, zmianach o pod³o¿u geriatrycznym, na co wskazywa³y (ryc. 3): • rozpad topograficznej realizacji rêkopisu: nie jest zachowany jednakowo równy poziom wierszy, zdania kreœlone s¹ bez odniesienia do liniatury, linia podstawowa jest nieuporz¹dkowana, nie s¹ zachowane jednakowe odstêpy od krawêdzi kartki papieru, odstêpy miêdzywierszowe, • obni¿enie klasy pisma oraz czytelnoœci tekstu, • zmiany k¹ta nachylenia pisma, opuszczanie znaków, perseweracje graficzne, • nak³adanie siê elementów budowy liter po³o¿onych obok siebie, • trudnoœci w rozpoczêciu kreœlenia liter czyli wystêpowanie tzw. falstartów graficznych, • wystêpowanie form graficznych, dla których nie mo¿na przyporz¹dkowaæ odnoœnika kaligraficznego. • opuszczanie znaków, perseweracje graficzne, • chaos topografii wewnêtrznej (od zbytniego rozwlekania po nak³adanie siê znaków na siebie). Ustalaj¹c przydatnoœæ badawcz¹ wzorów pisma testatorki, autorka stwierdzi³a, i¿ zawieraj¹ one adekwatne w stosunku do dowodowego rêkopisu wzory zapisów i podpisów. Wyznaczono w nich zespo³y cech dystynktywnych, personalizuj¹ce grafizm wykonawczyni oraz umo¿liwiaj¹ce wykorzystanie materia³ów w toku dalszych badañ komparatystycznych. Badania porównawcze W toku badañ porównawczych przeprowadzonych zgodnie z metod¹ graficzno-porównawcz¹, konfrontuj¹c grupy cech charakterystycznych pisma dowodowego z zespo³ami cech reprezentatywnych dla materia³u porównawczego, autorka stwierdzi³a odmiennoœæ nawyków grafokinetycznych, co œwiadczy³o o tym, ¿e testatorka nie nakreœli³a zakwestionowanych zapisów. Jako przyk³adowe cechy ró¿ne wskazano: • naturalnoœæ procesu kreacji – wystêpuj¹ce zjawiska: retusze, dostawienia w zapisach dowodowych, s¹ pozbawione naturalnoœci (s¹ wynikiem kreacji zapisów w kontrolowanych aktach pisarskich), natomiast wystêpuj¹ce w rêkopisach porównawczych testatorki zjawiska graficzne s¹ naturalnymi symptomami inwolucji pisma i jego degradacji o pod³o¿u geriatrycznym (ryc. 4). • topografia zewnêtrzna – w rêkopisie dowodowym uk³ad wierszy jest uporz¹dkowany, równy, uk³ad le- Rêkopis dowodowy Evidential handwriting Ryc. 3. Zdjêcie rêkopisów testatorki Fig. 3. Photograph of testator’s handwriting W podpisach, których wyró¿nikiem jest automatyzm kreœlenia oraz nierozbudowanie graficzne, zmiany maj¹ce charakter inwolucji starczej nie by³y a¿ tak widoczne jak w piœmie, jednak¿e mo¿liwe by³o wskazanie takich prawid³owoœci, jak: • kreœlenie podpisów bez odniesienia do liniatury, nieuporz¹dkowanie w zakresie kierunku prowadzenia linii podstawowej, PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 Wzory pisma testatorki Testator’s handwriting samples Ryc. 4. Konfrontacja zapisów dowodowych z wzorami pisma testatorki (badana naturalnoœæ procesu kreacji) Fig. 4. Comparison of evidential handwriting with referential handwriting of testator (checking, whether writing process is natural) 51 Z PRAKTYKI wego marginesu jest równy, natomiast w rêkopisach porównawczych testatorki stwierdzono rozpad topograficznej realizacji rêkopisu (ryc. 5). • w zespole cech konstrukcyjnych – ró¿nice w budowie znaków graficznych (litery: J, a, r, d), wi¹zañ znaków er, rt (ryc. 6). Rêkopis dowodowy Evidential handwriting Wzory pisma testatorki Testator’s handwriting samples Ryc. 5. Konfrontacja zapisów dowodowych z wzorami pisma testatorki (cechy topografii) Fig. 5. Comparison of evidential handwriting with testator’s handwriting samples Konfrontacja zakwestionowanego podpisu dowodowego z wzorami podpisów testatorki wykaza³a: • wystêpowanie ogólnych analogii w zamyœle kompozycyjnym i konstrukcji znaków – g, z z dwuznaku Cz, modelu wi¹zania liter ws oraz kreacji majusku³y inicjalnej M jak minusku³y (ryc. 7). • wystêpowanie szeregu cech odmiennych, œwiadcz¹cych o tym, ¿e kwestionowany podpis nie jest autentycznym podpisem testatorki. Jako przyk³adowe cechy ró¿ne wskazano (ryc. 8.): – znamiona procesu kreacji (jego naturalnoœci i spontanicznoœci), – przebieg linii podstawowej w przypadku sk³adania podpisu w pozycjach z wyznaczonym liniamentem – podpis dowodowy realizowany jest z zachowaniem odniesienia do liniamentu, podstawy znaków lokowane s¹ w sposób uporz¹dkowany na liniamencie, w podpisach testatorki linia podstawowa prowadzona jest bez odniesienia do liniamentu (nad, na, pod), – w budowie znaków graficznych – ró¿ne profile podstaw znaku z z dwuznaków Cz, wyprofilowanie adiustacji pocz¹tkowych znaków d, profilowanie linii finalnych znaków o, wymodelowanie znaków a. Zapisy dowodowe Evidential writing Zapisy porównawcze testatorki Testator’s reference samples Materia³ pogl¹dowy opracowano w uk³adzie zmian maj¹cych sw¹ proweniencjê w inwolucji pisma Ryc. 6. Konfrontacja zapisów dowodowych z wzorami pisma testatorki (cechy konstrukcyjne – budowa znaków graficznych i wi¹zañ) Fig. 6. Comparison of evidential handwriting with testator’s reference samples (construction details – construction of graphic signs and connections) 52 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 Z PRAKTYKI znaki z podpisu testatorki znaki z podpisu dowodowego Characters from evidential signature Characters from testator’s signature znaki z podpisu dowodowego znaki z podpisu testatorki Characters from evidential signature Characters from testator’s signature Ryc. 7. Konfrontacja podpisu dowodowego z podpisami testatorki – ujêcie zachodz¹cych ogólnych analogii Fig. 7. Comparison of evidential signature with testator’s signatures – indicated analogies Ryc. 8. Konfrontacja podpisu dowodowego z podpisami testatorki – ujêcie zachodz¹cych ró¿nic Fig. 8. Comparison of evidential signature with testator’s signatures – indicated differences Wystêpowanie ogólnych analogii miêdzy spornym podpisem a wzorami niekwestionowanych podpisów testatorki i stwierdzenie kontrolowanego aktu kreacji dowodowego podpisu pozwoli³o ustaliæ, ¿e kwestionowany podpis zawiera cechy œwiadcz¹ce o wprowadzeniu form graficznych liter powsta³ych w wyniku naœladownictwa konstrukcji znaków g, z, u oraz wi¹zania ws z autentycznych podpisów testatorki. Powy¿sze wnioski pozwoli³y na wydanie opinii i zakoñczenie ekspertyzy. Trzy miesi¹ce po pierwszym postanowieniu S¹d Rejonowy w Biskupcu Wydzia³ Cywilny postawi³ to samo pytanie i do badañ przes³a³ nowy rêkopis testamentu oraz dodatkowy, uzupe³niony przez wnioskodawcê materia³ porównawczy. Schemat badawczy materia³u dowodowego oraz materia³u porównawczego przyjêty przez autorkê przebiega³ w ten sam sposób jak w stosunku do pierwszego testamentu. W toku szczegó³owych analiz autorka stwierdzi³a, i¿ rêkopis testamentu II nie odbiega od testamentu I (jêzyk, system liternictwa). Jedyn¹, acz bardzo istotn¹, ró¿nic¹ by³y znamiona procesu kreacji oraz opatrzenie dokumentu trzema podpisami (jeden figuruj¹cy przy dolnej krawêdzi kartki, dwa umieszczone na marginesie). Oceniaj¹c wartoœæ badawcz¹ kwestionowanego dokumentu, autorka stwierdzi³a, i¿ linie graficzne zapisów testamentu II modelowane s¹ p³ynnie, spontanicznie, z naturalnie zmienn¹ si³¹ nacisku narzêdzia pisarskiego na pod³o¿e. Sporadycznie wystêpowa³y: przekreœlenia, poprawki, retusze znaków, których charakter mo¿na oceniæ jako naturalny (korekta edycyjna realizowana poprzez – przekreœlenie znaku lub wtórne naniesienie linii na linie pierwotne) – rycina 9. W analizowanym materiale wyselekcjonowano zespo³y cech reprezentatywnych grafizmu, które prezen- PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 53 Z PRAKTYKI towa³y mo¿liwoœci i nawyki pisarskie wykonawcy, a tym samym kwalifikowa³y go do dalszych badañ. Oceniaj¹c wartoœæ badawcz¹ trzech spornych podpisów, ju¿ na wstêpie stwierdzono ich ró¿norodnoœæ w stosunku do tekstu testamentu w wyrazie graficznym: ogólnym obrazie, realizacji motorycznej, konstrukcji Imitowanie pêtlicowego wi¹zania znaków ws poprzez proces realizowania graficznego odrêbnymi ruchami rêki, wolne tempo kreacji korpusu litery s. Imitation of loop connection between letters „ws” by separate strokes, slow pace of letter „s” formation Korekty modelunku trzonu znaku dla nadania mu okreœlonej formy konstrukcyjnej, œlad zatrzymania ruchu œrodka pisarskiego przy podstawie trzonu, wolne tempo kreacji dolnego ramienia litery. Corrections of modelling letter core aiming at obtaining required construction, trace of pausing at the base of core, slow pace of lower arm formation Ryc. 9. Zdjêcie ca³oœci rêkopisu testamentu II Fig. 9. Photograph of entire manuscript of the will II znaków. Obok znaków modelowanych p³ynnie, spontanicznie z w³aœciwym dla realizacji cieniowaniem, widoczna by³a linia graficzna, modeluj¹ca niektóre znaki, nosz¹ca znamiona pozbawionego spontanicznoœci, naturalnoœci aktu kreacji. Retusze i korekty cechowa³a precyzja, a efekt finalny nosi³ znamiona poprawiania niedoci¹gniêæ konstrukcyjnych poprzez dostawienia dodatkowych elementów do znaków (ryc. 10). Stwierdzone zjawiska, wskazuj¹ce na zaburzenia procesu pisarskiego, nadaj¹ce zakwestionowanym podpisom cechy realizacji powsta³ych w kontrolowanym procesie pisarskim, ogranicza³y ich wartoœæ badawcz¹. W spornych podpisach mo¿na by³o wyzna- Modelowanie trzonu litery ³ w dwóch aktach pisarskich dla nadaniu mu okreœlonej formy konstrukcyjnej (dostawienie linii zstêpuj¹cej). Modelling of letter „³” core in two strokes in order to achieve certain construction (added descending line) Kreacja znaku g odbywaj¹ca siê w formie dostawienia dodatkowych linii – sekwencyjnego modelowania poszczególnych detali litery w odrêbnych aktach pisarskich. Formation of letter „g” by adding lines – sequential modelling of individual details of letter in separate strokes Zafalowania linii, modelowanie liter z kilkoma ruchami œrodka pisarskiego, profil podstawy jest retuszowany – imitowanie okreœlonej, po¿¹danej formy, która w pierwotnym akcie kreacyjnym nie mia³a po¿¹danej konstrukcji Wavy lines, modelling letters by several strokes; profile of letter base has been retouched and desired shape imitated in secondary stage 54 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 Z PRAKTYKI Liczne retusze profilu znaku diakrytycznego liter ³, który w pierwotnie nakreœlonej formie nie mia³ po¿¹danego kszta³tu. Numerous actions of retouching letter „³” diacritic sign, which initially did not have desired shape Ryc. 10. Zdjêcia znaków podpisów z³o¿onych na testamencie II – ze wskazaniem i omówieniem stwierdzonego kontrolowania procesów kreacyjnych Fig. 10. Photographs of letters in signatures on the will II; controlling of formation processes indicated and discussed czyæ ograniczony zespó³ cech charakterystycznych pozwalaj¹cy na podjêcie badañ, jednak¿e, maj¹c na uwadze charakter stwierdzonych zjawisk, mog³y byæ one jedynie przedmiotem badañ ustalaj¹cych lub wykluczaj¹cych ich autentycznoœæ w zestawieniu z podpisami osoby uprawnionej do ich z³o¿enia. Przedstawiony do badañ dodatkowy materia³ porównawczy tak¿e znamionowa³o datowanie oraz indywidualizowanie poprzez opatrzenie ka¿dego z dokumentów (dedykacje w ksi¹¿kach, luŸne zapiski na kartkach) dat¹ oraz czytelnym podpisem. Ich analiza ze wzorami pisma testatorki wykaza³a ró¿norodnoœæ wykonawcz¹, dlatego materia³ ten wy³¹czono z toku dalszych analiz. znaki z podpisu dowodowego Characters from evidential signature znaki z podpisów testatorki Characters from testator’s Badania porównawcze przynios³y nastêpuj¹ce wnioski. W stosunku do podpisów autorka stwierdzi³a, ¿e dostawki, retusze, korekty s¹ prób¹ naœladownictwa form kompozycyjnych (modelu) znaków z podpisów testatorki (ryc. 11). Wystêpuj¹ce ró¿nice nawyków grafokinetycznych w zakresie: naturalnoœci procesu kreacji, tempa i rytmu pisania (w znacznej mierze podpisy dowodowe by³y „rysowane”, realizowane w zró¿nicowanym tempie, w zale¿noœci od predyspozycji grafokinetycznych wy- konawcy(-ów) dla nakreœlenia okreœlonych form wzorca), cieniowania linii graficznych, konstrukcji znaków formowanych z zachowaniem p³ynnoœci i spontanicz- znaki z podpisu dowodowego Characters from evidential signatures znaki z podpisów testatorki Characters from testator’s signatures Ryc. 11. Konfrontacja podpisów dowodowych z³o¿onych na testamencie II z podpisami testatorki – ujêcie zachodz¹cych ogólnych analogii znamionuj¹cych proces naœladownictwa Fig. 11. Comparison of evidential signatures on the will II with testator’s signatures – demonstrated general analogies characteristic for imitation process Ryc. 12. Konfrontacja podpisów dowodowych z³o¿onych na testamencie II z podpisami testatorki – ujêcie zachodz¹cych ró¿nic w konstrukcji znaków Fig. 12. Comparison of evidential signatures in the will II with testator’s signatures – differences in characters construction PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 55 Z PRAKTYKI noœci (znaki d, o, a) (ryc. 12) pozwoli³y na stwierdzenie, ¿e kwestionowane podpisy nie s¹ autentycznymi podpisami testatorki. Ze wzglêdu na wystêpowanie w porównywanych materia³ach ogólnych analogii i istotnych ró¿nic, przy stwierdzonym zachwianiu naturalnoœci procesu kreacji dowodowych podpisów, autorka konkludowa³a, ¿e kwestionowane podpisy powsta³y w drodze naœladownictwa autentycznego podpisu testatorki. Badania komparatystyczne zakwestionowanych zapisów testamentu z wzorami pisma testatorki jednoznacznie wykluczy³y j¹ jako wykonawczyniê spornego testamentu. Jednak¿e testament II pozwoli³ wyjaœniæ kontrolowany proces kreacji zapisów testamentu I. Autorka po konfrontacji rêkopisu testamentu I z rêkopisem testamentu II stwierdzi³a, ¿e o ile jednorodnoœæ treœci rêkopisów nie by³a czymœ nadzwyczajnym, o tyle obraz graficzny to nic innego jak naœladownictwo (ryc. 13). Podsumowanie Przytoczone determinanty warunkuj¹ce prawid³owoœæ procesu badawczego oraz kierunki interpretacji i czynnoœci analityczno-badawczych materia³u dowodowego oraz porównawczego, jak te¿ prowadzenie samych badañ porównawczych ukazuj¹, z jakimi trudnoœciami bêdzie musia³ zmierzyæ siê bieg³y z chwil¹ rozpoczêcia badañ. O ile podane wszelkie uogólnienia pracy nad testamentami mog¹ stanowiæ faktyczne podstawy do procesu wnioskowania, to zasygnalizowane problemy, przedstawione przez autorkê aspekty badawcze wchodz¹ w sk³ad katalogu otwartego zagadnieñ zwi¹zanych z badaniem tego typu dokumentów. Sygnalizowanie z³o¿onoœci zagadnieñ, przedstawianie przyjêtych rozwi¹zañ problemów badawczych, kierunków pracy i poszukiwañ poszerzaj¹ zakres wiedzy, ale nie s¹ gotowymi receptami na badanie testamentów. Poszukiwanie wsparcia w teorii, wybór struktury badawczej, realizacji badañ s¹ w istocie dzie³em autorskim i niepowtarzalnym, gdy¿ nie mo¿na przewidzieæ iloœci oraz jakoœci materia³ów: dowodowego i porównawczego. Czasami niezbêdne jest niekonwencjonalne podejœcie do sprawy. Stawianie pytañ i poszukiwanie odpowiedzi. Anna Ostrowska testament II (wzorzec) will II (genuine) testament I (naœladownictwo) will I (imitation) Ryc. 13. Zestawienie zapisów z testamentu II z zapisami testamentu I – proces naœladownictwa Fig. 13. Comparison of entries from the will II with entries from the will I – imitation process 56 Streszczenie W artykule autorka przedstawia wybrane zagadnienia badania szczególnego rodzaju dokumentów, a mianowicie testamentów. W teorii i praktyce omówione zosta³y zagadnienia zwi¹zane z procesem weryfikacji i autoryzacji rêkopisów porównawczych przedstawianych do badañ jako „wzory pisma testatora”, wskazane dyspozycje dzia³ania, gdy rêkopis sporz¹dzony jest w jêzyku niemieckim (z naciskiem na w³aœciw¹ analizê ró¿nego systemu liternictwa, który w jêzyku niemieckim w XX wieku ulega³ istotnym i powa¿nym modyfikacjom) oraz aspekty interpretacji i formu³owania konkluzji w przedmiocie oceny zastanych zjawisk graficznych. Elementy teorii zaczerpniête z literatury przedmiotu oraz publikacji specjalistycznych poparto przyk³adem z praktyki opiniodawczej autorki. Proces wnioskowania, analizê obu grup materia³ów (dowodowego oraz porównawczego) oraz badania porównawcze przeprowadzano zgodnie z metod¹ graficzno-porównawcz¹. PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 Z PRAKTYKI S³owa kluczowe: badanie testamentów, pismo w jêzyku obcym, pismo w jêzyku niemieckim, badanie pisma testatora. Summary The Author touches upon selected issues concerning examination of a unique type of documents, i.e. a will. The article presents a discussion of practical and theoretical aspects of verification and authorisation or comparative handwriting submitted for examination as „testator’s handwriting samples”, indicated actions that should be taken when a manuscript is made in German language (with emphasis on an appropriate analysis of the different letter system, which in German language in 20th century was significantly modified), as well as interpretation and formulating conclusions on the examined graphic phenomena. Keywords: examination of wills, writing in foreign language, writing in German language, examination of testator’s handwriting. PRZYPISY 1 Testament holograficzny (art. 949 k.c.) – okreœlany mianem zwyk³ego lub w³asnorêcznego. Jego cech¹ charakterystyczn¹ jest to, ¿e musi byæ w ca³oœci spisany pismem rêcznym przez testatora i przez niego podpisany, a tak¿e zaopatrzony w datê i miejsce sporz¹dzenia (pominiêcie daty i miejsca nie czyni testamentu dokumentem niewa¿nym). Patrz: H. Witczak, A. Kawa³ko: Prawo spadkowe, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 69–70. 2 D.A. Crown, T. Shimaoka: Badanie pisma ideograficznego, „Biuletyn Informacyjny” 1975, nr 3 (19), s. 23. 3 S. Wójcik: Z zagadnieñ identyfikacji pism rêcznych w niektórych jêzykach, „Problemy Kryminalistyki” 1964, nr 49, s. 377. 4 Ibidem. BIBLIOGRAFIA 1. Bartosiewicz J.: Problematyka b³êdu w badaniach porównawczych pisma rêcznego i podpisów, „Problemy Kryminalistyki” 1994, nr 206. 2. Bêza S.: Nowe repetytorium z gramatyki jêzyka niemieckiego, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2004. 3. Crown D.A., Shimaoka T.: Badanie pisma ideograficznego, „Biuletyn Informacyjny” 1975, nr 3 (19). 4. Czeczot Z.: Badania identyfikacyjne pisma rêcznego, Wydawnictwo Zak³adu Kryminalistyki KG MO, Warszawa 1971. 5. Czeczot Z., Czubalski M.: Zarys kryminalistyki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 1972. 6. Feluœ A.: TESTAMENTY. Popularno-naukowe studium kryminalistyczne, Wydawnictwo „Volumen”, Katowice 1996. 7. Hilton O.: Wp³yw wieku i choroby na pismo rêczne, problematyka identyfikacji, „Biuletyn Informacyjny” 1977, nr 3. PROBLEMY KRYMINALISTYKI 264 (kwiecieñ–czerwiec) 2009 8. Kryminalistyczne badania pismoznawcze, C. Grzeszyk [red.], Wydawca prof. dr hab. Czes³aw Grzeszyk, Warszawa 2006. 9. Kêdzierska-Daniel M.: O konstrukcji i formie klasycznej ekspertyzy pismoznawczej dokumentów. Przyczynek do dyskusji, „Problemy Kryminalistyki” 1994, nr 213. 10. Legieñ M.: Zmiany starcze w piœmie rêcznym, „Archiwum Medycyny S¹dowej i Kryminalistyki”, t. 31, nr 3, PZWL, Warszawa 1981. 11. Mucha-Piekarska M.: Ekspertyza pisma rêcznego ludzi starych na podstawie badañ identyfikacyjnych testamentów, „Z Zagadnieñ Kryminalistyki”, z. XV, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1981. 12. Skubisz S.: Naœladownictwo pisma a identyfikacja autora, [w:] Problematyka dowodu z ekspertyzy dokumentów, Z. Kegel [red.], Wroc³aw 2002. 13. Szwarc A.: Fa³szerstwo dokumentów w œwietle kryminalistyki, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1955. 14. Witczak H., Kawa³ko A.: Prawo spadkowe, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2006. 15. Wójcik S.: Badania identyfikacyjne pisma rêcznego Adolfa Eichmanna, Problemy Kryminalistyki, 1961, nr 31. 16. Wójcik S.: Z zagadnieñ identyfikacji pism rêcznych w niektórych jêzykach, Problemy Kryminalistyki 1964, nr 49. 17. Wójcik W.: Podstawowe problemy badania pisma, Departament Szkolenia i Wydawnictw MSW, Warszawa 1971. 18. Zieniewicz I.: Wp³yw cech patologicznych pisma na wartoœæ dowodow¹ ekspertyzy pismoznawczej, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 2005. Czytelniku jeszcze w tym roku zostanie wydana drukiem monografia zatytu³owana „Polimorfizm STR niekoduj¹cego regionu genu ludzkiego hormonu wzrostu (HUMGH@) i jego wykorzystanie w identyfikacji osobniczej” autorstwa Magdaleny Spólnickiej 57
