Forteczne pozostałości na Cybinie

Schron piechoty (J2 IIa)
Forteczne
pozostałości
na Cybinie
J
ak często w trakcie niedzielnego spaceru, codziennej drogi do pracy
czy na uczelnię zwracamy uwagę na otaczające nas budynki, pomniki,
place? Jak często zastanawiamy się nad kryjącą się za nimi historią?
W tym i kolejnych artykułach na łamach „Pulsu Poznania” postaram
się przybliżyć nieco zapomniane miejsca w naszym mieście i okolicach.
Miejsca, których nie odwiedza większość turystów, a i spacerujący
poznaniacy mijają je niejednokrotnie obojętnie. A szkoda. Mam nadzieję,
że lektura ta stanie się zachętą do spacerów po mniej znanych, ale niezwykle
ciekawych poznańskich zakamarkach. Zatem ruszajmy!
Krótka historia Festung Posen
Zanim zawędrujemy nad Maltę, cofnijmy się do wieku XIX, kiedy
to pruskie władze zaborcze postanowiły przekształcić strategicznie położony (znajdujący się na drodze z granicy prusko-rosyjskiej do Berlina
oraz na szlaku Prusy Zachodnie – Śląsk) Poznań w twierdzę.
Pierwsze plany Festung Posen opracował w roku 1817 gen. Karl von
Grolman, szef pruskiego Sztabu Generalnego. Ostateczny projekt przygotował w 1827 r. mjr Johann von Brese. Awansowany aż do stopnia
generała, von Brese zaprojektował również twierdze w Królewcu, Giżycku
i Świnoujściu. Pełnił funkcję generalnego inspektora twierdz oraz szefa
Korpusu Inżynierów i Pionierów. W roku 1860 za swoje zasługi dla Prus
otrzymał tytuł szlachecki i nazwisko Brese-Winiary.
Centralnym obiektem twierdzy został ukończony w 1842 r. Fort Winiary
(którego pozostałości do dzisiaj podziwiać można w Parku Cytadela).
Poznańskie fortyfikacje uzupełniały dwie grupy fortów rozlokowane
wokół ówczesnego centrum miasta (wraz z systemem bram) oraz osiemnaście fortów rozmieszczonych na pierścieniu o średnicy blisko 10 km
48
3(9)/2016
Niewielki schron pomocniczy (U7 IIa), przypuszczalnie punkt opatrunkowy
(zbudowane w latach 1876-1890 i sfinansowane m.in. z ogromnych
kontrybucji nałożonych na Francję po przegranej wojnie w 1871 r.).
Oprócz fortów powstał także system trzech dużych jazów spiętrzających
wody Wierzbaku (tzw. Mała Śluza), Wschodniego Kanału Ulgi (Śluza
Katedralna, obecnie zachodnia część Bramy Poznania) oraz Warty
(Wielka Śluza z mostem o szerokości 19 m i długości 82 m), której
koryto przesunięto w trakcie prac fortecznych o 200 m na zachód,
bliżej Fortu Winiary. Śluzy umożliwiały podtopienie przygotowanych
obszarów zalewowych w razie konieczności obrony przed atakiem
nieprzyjaciela.
Relikty Twierdzy
Modernizację i rozbudowę fortyfikacji prowadzono do I wojny
światowej, uzupełniając obszary między fortami (tzw. międzypola)
o mniejsze budowle obronne i hydrotechniczne. Budowę wewnętrznej
części twierdzy (tzw. poligonalnej) zakończono w roku 1869. Szybki
rozwój broni artyleryjskiej (m.in. zastąpienie znanego już w IX w.
prochu bawełną strzelniczą) spowodował, że twierdza już w momencie
oddania do użytku była przestarzała. Dodatkowo straciła swoje
znaczenie po powstaniu zewnętrznego pierścienia fortów oraz znacząco
ograniczała rozwój Poznania – przyłączone do miasta w 1900 r. Jeżyce,
Wilda i Łazarz miały już typowo miejski układ i zabudowę. Po rozbiórce
wewnętrznych fortów w początkach XX w. (po naciskach ówczesnych
władz miasta) zachowały się do dzisiaj tylko nieliczne forteczne pozostałości (takie jak wpisany na listę zabytków blokhauz Bastionu Colomb,
w którym mieści się obecnie pub). Zdecydowanie lepszy los spotkał
obiekty tzw. twierdzy fortowej. Modernizowane w okresie I wojny światowej, uniknęły rozbiórki po roku 1918. Większość z nich zachowała się
w dobrym stanie, część dostępna jest obecnie dla zwiedzających jako
unikat w skali Europy. W 2015 r. ze środków Budżetu Obywatelskiego
wytyczony został Poznański Szlak Forteczny. Przy sporej części fortecznych obiektów umieszczono tablice informacyjne. Na koniec krótkiej
powtórki z historii warto wspomnieć, że Twierdza Poznań przeszła
tylko jedną próbę bojową – w trakcie walk o Poznań w roku 1945.
Jazy na Cybinie
W pobliżu znajdującego się obecnie na terenie Nowego Zoo Fortu III
płynie rzeka Cybina. Dość szeroka i głęboka dolina, w której znajduje
się jej koryto, sprawiła, że projektanci Twierdzy Poznań postanowili
Dobrze zachowane dwa ceglane przepusty jazu przykryte współczesnym
mostem. W widoczne wyżłobienia wsuwano drewniane belki, które
spiętrzały Cybinę podwyższając jej poziom nawet o 5 metrów.
Niepozorny na pierwszy rzut oka współczesny mostek nad Cybiną w okolicach Nowego Zoo kryje pod sobą dobrze zachowane relikty pruskich
fortyfikacji z końca XIX w.
Maciej Brencz – poznaniak z dziada-pradziada, pasjonat
swojego rodzinnego miasta i Dalekiej Północy. Chętnie przeniósłby się do XIX-wiecznego Poznania. Edytuje Poznańską Wiki
(poznan.wikia.com) oraz prowadzi blog o Wyspach Owczych Farerskie Kadry (faroje.blogspot.com).
Zespół schronów
Na Białej Górze miały w XIX w. znaleźć się baterie artyleryjskie i pozycje
strzeleckie. W związku z tym niedaleko jazu na Cybinie zbudowano
schron piechoty (oznaczony symbolem J2 IIa), a w okresie I wojny światowej mniejszy schron pomocniczy (U7 IIa). Schron mógł pomieścić
kompanię piechoty (składającą się z 250 żołnierzy i kilku oficerów)
w sześciu pomieszczeniach, do których prowadziło siedem wejść.
Oficerowie mieli do dyspozycji łóżka, pruski żołnierz musiał zadowolić
się jedynie ławką i półką. We wnętrzu schronu znajdowała się studnia,
zachowana do dzisiaj (osobom, które mają zamiar wejść do wnętrza
schronu, zalecana jest więc ostrożność).
Schron pomocniczy (znajdujący się nieco bliżej Cybiny) składał się
tylko z dwóch pomieszczeń. Co ciekawe, nie został on przykryty sklepieniem (jak jego większy sąsiad), lecz stropem wzmocnionym szynami
kolejowymi. Niestety nie jest znane przeznaczenie tego schronu. Ślady
znajdowane w obiektach podobnego typu każą podejrzewać, że mógł
być on punktem opatrunkowym.
Oprócz spaceru w opisane okolice polecam również spojrzenie
na forteczne relikty z lotu ptaka (korzystając chociażby z serwisu mapowego znanej wyszukiwarki) i przekonanie się, jak doskonale zostały
wkomponowane w otaczający je teren.
Tekst i zdjęcia Maciej Brencz
3(9)/2016
49
P ozna ń mniej znany
P ozna ń mniej znany
Współrzędne 52° 23’ 45.44 N 16° 59’ 34.91 E
w roku 1886 przegrodzić jej wody tamą (długą na 150 m i wysoką na 5 m) wraz z jazem regulującym jej poziom. Jaz posiadał dwa przepusty,
przy północnym powstała tzw. przepławka umożliwiająca rybom
wędrówkę wzdłuż rzeki. W trakcie budowy jazu przesunięto koryto
Cybiny kilkadziesiąt metrów w kierunku północnym. Powstał dzięki
temu rozległy obszar zalewowy sięgający aż do stawu Olszak. My zaś
po dziś dzień korzystać możemy z grobli i mostu nad Cybiną w trakcie
spacerów w pobliżu zoo. Często nieświadomi historii, która kryje się
(dosłownie) pod niepozornym mostkiem.
Kolejny relikt fortecznej przeszłości Poznania znajduje się w okolicy
ronda Śródka, pod ulicą Jana Pawła II. Chociaż Jezioro Maltańskie powstało dopiero po II wojnie światowej (oficjalnie otwarto je
w październiku 1952 r.), jego obszar przewidziano już w połowie
wieku XIX jako teren zalewowy po spiętrzeniu wody przez tzw. Śluzę
Cybińską. Zbudowana w 1845 r. śluza składała się z dwóch przepustów,
każdy o szerokości 12 m z potrójnymi zastawami do spiętrzania wody
(jej poziom można było podnieść o ponad 5 m). Do dzisiaj wykorzystywany jest tylko północny przepust przebiegający pod ulicą Jana Pawła
II – przepływa przez niego Cybina wypływająca z Jeziora Maltańskiego.
Przepust południowy jest zamurowany i przysypany ziemią. Służący
do dzisiaj relikt pruskiego budownictwa fortecznego podziwiać można
jednak tylko przy niskim stanie wody, gdyż w trakcie poszerzania ulicy
wydłużono przepust śluzy dobudowując betonowe tunele z każdej
strony. W okresie powojennym powstał kolejny jaz wraz z mostkiem,
który w pobliżu końcowej stacji Maltanki spiętrza Cybinę tworząc
Jezioro Maltańskie.