Komunikacyjne aspekty wybranych aktów i

Acta
Universitatis Wratislaviensis
No 3456
Komunikacyjne
aspekty wybranych aktów mowy
Jêzyk a Kultura • tom 23 • Wrocław 2012
301
KATARZYNA JACHIMOWSKA
Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Katedra Współczesnego Języka Polskiego
Komunikacyjne aspekty wybranych aktów
i gatunków mowy realizowanych
w tekstach osób niesłyszących
Język pojmowany jest jako narzędzie komunikacji i interakcji społecznej, służące wyrażaniu różnych potrzeb jego użytkowników. Akty mowy zaś, konstruowane w ścisłej korelacji z sytuacją komunikacyjną, odnoszą się do sfery realizacji
językowej. Z kolei konotacje kulturowe warunkują stypizowane ciągi aktów mowy
(gatunki), których struktura ma względnie konwencjonalny charakter. Komunikatywność realizacji aktów i gatunków mowy jest więc uzależniona od kompetencji
komunikacyjnej użytkowników języka, w skład której wchodzi nie tylko kompetencja gramatyczna (językowa), ale i socjokulturowa. Dzięki kompetencji socjolingwistycznej (komunikacyjnej) możemy zachować społeczny wymiar komunikacji
językowej. Język i kultura wzajemnie się warunkują: z jednej strony kultura wyraża
się w różnych formach, także poprzez język, z drugiej zaś znajomość języka jest
warunkiem uczestnictwa w kulturze.
Analiza językowa zebranego materiału pozwoliła dostrzec te powyższe zależności oraz wynikające z nich trudności komunikacyjne nie tylko w zakresie języków
fonicznych. Polski Język Migowy (PJM)1, kształtujący odrębną tożsamość społeczno-kulturową Głuchych2, zaspokaja potrzeby jego użytkowników. Ciekawym
zadaniem dla badacza (i prawdziwym wyzwaniem) byłoby prześledzenie rozwoju
i opis wzorców gatunkowych w PJM. Można się spodziewać, iż rozwinięta kultura
migających niesłyszących sprzyja niektórym aktom i gatunkom mowy, niektóre zaś
1 Zachowuję
pisownię przyjętą w środowisku badaczy języków migowych.
wielką literą uwypukla postrzeganie tej grupy jako mniejszości językowej,
posiadającej odrębną tożsamość społeczno-kulturową (por. M. Mrozik, Co każdy humanista
o Głuchych i ich językach wiedzieć powinien. W 20 punktach, „Tekstualia” 2006, nr 4, s. 81–92;
M. Świdziński, Jak Głusi przyswajają język: o językach migowych i miganych, [w:] Język migowy
we współczesnym szkolnictwie na świecie i w Polsce, red. I. Grzesiak, Malbork 2007, s. 16–24).
2 Pisownia
Język a Kultura 23, 2012
© for this edition by CNS
Jak 23 I wyd..indb 301
2013-03-13 11:14:16
302
KATARZYNA JACHIMOWSKA
modyfikuje lub wręcz wyklucza. W społeczności głuchych3 różne typy wypowiedzi kształtują się w kontaktach interpersonalnych na festiwalach artystycznych głuchych, rajdach krajoznawczych, zlotach motorowych, w klubach sportowych i na
rozgrywkach, wernisażach malarstwa, fotografii, rzeźby, wieczorach poetyckich4
(głusi tworzą poezję w języku migowym. „Rymami” są: układ dłoni, struktura przestrzeni, dynamika ruchu oraz elementy niemanualne. Dzięki swojej powtarzalności
w sekwencji znaków pełnią podobną funkcję, jak rymy w języku narodowym).
Kultura niesłyszących niewątpliwie wymusza na języku migowym własny zasób
charakterystycznych dla niej aktów i gatunków mowy, częściowo zbieżny z ogólnie
przyjętymi w językach fonicznych wzorcami. Za pomocą gestów i mimiki głusi wyrażają różne typy aktów illokucyjnych, jak na przykład prośba, życzenie, odmowa,
zażalenie, podziękowanie, pytanie. Są one jednak warunkowane specyfiką języka
migowego5. PJM posiada własny słownik i zespół norm gramatycznych, ma charakter społeczny — jest własnością pewnej wspólnoty. Pozwala na skuteczne i szybkie
porozumiewanie się w ramach tej wspólnoty. Wymaga jednak innych czynności
do zrozumienia i nadawania komunikatów niż foniczny język polski. Komunikaty
wizualno-przestrzenne nie przekładają się na polski język narodowy. Zdanie w języku polskim ma strukturę linearną i fleksyjną, tymczasem wypowiedzi w języku
migowym (nie miganym!6) składają się z form bezfleksyjnych (w tradycyjnym rozumieniu tego słowa, bo czasownik może „odmieniać się” na przykład przez obiekt
czy ruch — inaczej pokażemy, jak płynie rzeka, a inaczej statek), są uporządkowane
zgodnie z szykiem przestrzenno-czasowym, często nadawane symultanicznie. Ważną rolę odgrywa też mimika, która często pełni funkcje gramatyczne (wyznacza
granice zdania podrzędnego, informuje o modalności zdań pytajnych, przeczących,
rozkazujących). Mimo pewnego zróżnicowania geograficznego (warianty regionalne, dialekty migowe) i społecznego (warianty społeczne) użytkownicy PJM posługują się w miarę identycznymi, zunifikowanymi w całym środowisku znakami.
Wszystkie wymienione wyżej elementy (właściwości PJM) zapewniają skuteczność porozumiewania się głuchych za pomocą języka migowego. Ze względu
jednak na to, że komunikacja osób niesłyszących przebiega w różnych kontekstach
interpersonalnych, w symetrycznych i niesymetrycznych układach komunikacyj3 Pozostaję przy pisowni głuchy małą literą, biorąc pod uwagę ortograficzne rozstrzygnięcia
słownikowe.
4 Por. Międzynarodowy Festiwal Artystyczny Głuchych, Łódzka Scena Pantomimy pod opieką PZG, Amatorski Zespół Artystyczny Głuchych, Ogólnopolskie Rajdy Głuchych, Łódzki Klub
Sportowy Głuchych, Polski Związek Siatkówki Głuchych, Ogólnopolskie Stowarzyszenie Szachowe Osób Niepełnosprawnych, Klub Internetowy dla Niesłyszących i Słabosłyszących.
5 Por. np. E. Moroń, Grzeczność językowa w PJM, [w:] Stan badań nad Polskim Językiem
Migowym, red. E Twardowska, Łódź 2008, s. 111–117.
6 Język migany (SJM) jest tworem sztucznym, wymyślonym przez osoby słyszące na potrzeby nauki języka polskiego przez osoby głuche. Zachowuje charakter fleksyjny języka polskiego — oprócz znaków występują palcowane elementy fleksyjne oraz szyk języka narodowego. Ma
ułatwiać opanowanie języka polskiego.
Język a Kultura 23, 2012
© for this edition by CNS
Jak 23 I wyd..indb 302
2013-03-13 11:14:16
Komunikacyjne aspekty wybranych aktów mowy
303
nych (np. głuchy znający PJM i/lub SJM — głuchy znający PJM i/lub SJM, głuchy
— słyszący porozumiewający się PJM i/lub SJM, głuchy — słyszący nieznający
PJM ani SJM) realizowana może być przy zastosowaniu różnych środków komunikacyjnych i w różnych, wynikających z użycia tych środków, sytuacjach komunikacyjnych (por. schemat 1). Jednym z takich środków, oprócz PJM, SJM, polskiego
języka migowego typu pidgin7 (gdyż w praktyce różne środki komunikacji są łączone) oraz innych uwzględnionych na schemacie, jest język polski w formie pisanej.
Dla osób głuchych jest to język obcy, chociaż tożsamość narodowa włącza niesłyszących w krąg polskiego języka narodowego i jego uwarunkowań. Pojawia się więc
problem komunikacji zewnętrznej warunkowanej odrębnością kulturowo-językową
osób głuchych. Niewystarczająca w środowisku niesłyszących świadomość istnienia
w języku narodowym szeregu odmian, stylów, zróżnicowania gatunkowego tekstów,
niedostateczna świadomość konieczności stosowania określonych środków językowych skorelowanych z określoną, stypizowaną sytuacją społeczną, przejawia się
w braku efektywnej komunikacji zewnętrznej, sprzyja jej zaburzeniom8.
Szczególnie wymownym przykładem, w którym sytuacja komunikacyjna
determinuje wybór gatunku, są pisma urzędowe, w tym podanie. W świetle literatury przedmiotu podanie to tekst, który jest „urzędową prośbą o coś”9, „kierowaną do władz instytucji”10. Autorzy praktycznego poradnika savoir-vivre’u —
H. i T. Zgółkowie — charakteryzują podanie jako
rodzaj pisma, które ma stosunkowo jednoznacznie określoną postać językową, a nawet formalną. Sformułowanie podania wymaga znajomości pewnej,
dość zresztą ograniczonej, liczby szablonów językowych oraz ustalenia graficznego kształtu, układu całości. Mowa tu o postaci graficznej, gdyż podanie
może mieć postać wyłącznie pisaną11.
Sytuacja komunikacyjna, w której podstawą jest oficjalność i konwencjonalność zachowań językowych realizowanych w piśmie, determinuje komunikatywność podań kierowanych przez osoby głuche do instytucji. Wzorzec gatunkowy
ulega licznym modyfikacjom i zniekształceniom. W analizowanym materiale12
7 Wizualno-przestrzenny pidgin (PMP) — system migowy powstały z mieszania się języka
polskiego, PJM i/lub SJM, charakteryzujący się odchyleniami od struktury gramatycznej języków.
8 Trzeba w tym miejscu zastanowić się nad efektami oralistycznych metod preferowanych
w większości placówek edukacyjnych, do których uczęszczają niesłyszący. Nasuwa się również pytanie,
czy System Językowo-Migowy rzeczywiście ułatwia opanowanie przez głuchych języka narodowego.
9 Zob. R. Pawelec, D. Zdunkiewicz-Jedynak, Poradnik korespondencji użytkowej, Warszawa
2007, s. 39.
10 Zob. Polszczyzna na co dzień, red. M. Bańko, Warszawa 2006, s. 726.
11 Zob. H. i T. Zgółkowie, Językowy savoir-vivre. Praktyczny poradnik posługiwania się
polszczyzną w sytuacjach oficjalnych i towarzyskich, Poznań 1993, s. 147.
12 Materiał udostępniony przez łódzki odział Polskiego Związku Głuchych.
Język a Kultura 23, 2012
© for this edition by CNS
Jak 23 I wyd..indb 303
2013-03-13 11:14:16
KATARZYNA JACHIMOWSKA
Rys. 1. Sposoby komunikacji głuchych w zależności od typu kontaktu i sytuacji komunikacyjnej
304
Język a Kultura 23, 2012
© for this edition by CNS
Jak 23 I wyd..indb 304
2013-03-13 11:14:16
Komunikacyjne aspekty wybranych aktów mowy
305
można wyodrębnić trzy grupy ze względu na sposób realizacji wzorca i stopień
jej komunikatywności:
Grupa 1 — podania realizujące wzorzec gatunkowy (respektujące większość
lub wszystkie reguły); teksty komunikatywne.
Grupa 2 — teksty bez gatunkowych wyznaczników formalnych, ale mieszczące się w funkcjonalnym ujęciu wzorca gatunkowego (z aktem illokucyjnym
prośby); ograniczona komunikatywność.
Grupa 3 — teksty, które nie realizują wyznaczników gatunkowych; przykłady niepowodzenia komunikacyjnego.
Przy analizie tekstów wzięto pod uwagę wyróżnione przez M. Wojtak13 cztery aspekty wzorca gatunkowego, tj.:
aspekt strukturalny — model tekstu, segmentacja (model kompozycyjny),
aspekt pragmatyczny — uwikłania komunikacyjne: obraz nadawcy i odbiorcy, cel komunikacyjny (potencjał illokucyjny),
aspekt poznawczy — tematyka i sposób jej przedstawiania,
aspekt stylistyczny — cechy uwarunkowane strukturalnie (wyznaczniki stylistyczne).
Poddane analizie podania z grupy 1 są stosunkowo nieliczne. Nadawcą jest
osoba prywatna (obywatel) lub pełniąca funkcję publiczną w określonej organizacji
albo instytucji (np. prezes związku sportowego, przewodniczący stowarzyszenia),
odbiorcą zaś — określona instytucja państwowa lub organizacja (np. Urząd Miasta
Łodzi, Polski Związek Sportowy Głuchych, Polski Związek Głuchych). Najliczniej
występującymi w tekstach analizowanych podań aktami mowy są akty obligatywne, takie jak prośba, deklaracja, propozycja, zapewnienie, oraz akty informatywne.
W powierzchniowej strukturze zdaniowej otrzymują one postać zdań:
● Jestem osobą głuchą i chcę się dowiedzieć… oraz prosić o…
● RKSG „RADOMIG” w Radomiu informuje, że HMPN w piłce nożnej na
rok 2003 było OK…
● Zarząd PZSG na razie nie gwarantuje KSG dla dofinansowania
● RKSG „RADOMIG” nie wyraża zgodę na rozegra. HMPN w piłce nożnej
w Łodzi w dn. 18.10.03 r.…
W zasadniczej treści pisma mieści się uzasadnienie intencji nadawcy, które
pełni funkcję perswazyjną:
● W dn. 18.10. br. jest ważny uroczystości naszego Klubu i musi być gospo-
darzem imprezy.
13 Por.
M. Wojtak, Wzorce gatunkowe wypowiedzi a realizacje tekstowe, [w:] Gatunki mowy
i ich ewolucja, t. II. Tekst a gatunek, red. D. Ostaszewska, Katowice 2004, s. 30.
Język a Kultura 23, 2012
© for this edition by CNS
Jak 23 I wyd..indb 305
2013-03-13 11:14:16
306
KATARZYNA JACHIMOWSKA
● W serialu „Klan” lub „Teleexpresie” pojawiają się początki lub koniec tyl-
ko niektórych zdań, trzymają długo, a następnie pojawiają się pod lub nad
nimi. Nie pozwala to wyłapać treści…
W ostatniej części podania nadawca kieruje apel do odbiorcy o pozytywne
rozpatrzenie prośby lub podjęcie decyzji zgodnej z oczekiwaniami nadawcy oraz
jeszcze raz dziękuje za rozpatrzenie podania. Ta część przybiera postać następujących formuł:
● Z góry za pomoc serdecznie dziękuję.
● RKSG oczekuje informacji w sprawie terminu rozgrywek.
Model kompozycyjny gatunku zostaje zachowany. Ramę tekstową wypełnia
umieszczona w prawym górnym rogu data, nazwa miejscowości oraz odbiorcy,
w lewym górnym rogu — nazwa nadawcy, pod tekstem podania — jego podpis.
Pod względem stylistycznym analizowane podania są zdeterminowane odrębnością kulturowo-językową nadawców. Osoby niesłyszące posługujące się na co
dzień PJM, często korzystające z pomocy osób słyszących w kontaktach oficjalnych, rzadko są obligowane do ściśle określonych, gatunkowo zdeterminowanych
zachowań językowych. Pomimo istnienia stałych formuł, będących językowymi
wykładnikami konwencjonalizacji gatunku, szablonowość tekstów urzędowych
sprawia im trudność. Osobliwości stylistyczne są ponadto warunkowane interferencją PJM na język polski. Modyfikacji ulegają formuły inicjalne i finalne. Pojawiają
się zwroty grzecznościowe: z góry za pomoc serdecznie dziękuję, gorąco dziękuję
za pomoc, ze sportowym pozdrowieniem, zniekształcone — pozdrowiem — charakterystyczne raczej dla listu i sytuacji nieoficjalnych. Nie odzwierciedlają również wzorca językowego podania schematy uzasadnień. Brak w nich szablonowych
formuł, takich jak chociażby: prośbę swą motywuję tym, iż… Charakteryzują się
licznymi odstępstwami od normy składniowej i stylistyczno-leksykalnej, w tym:
1) Użyciem leksyki potocznej, np. …było OK, na razie jest afera, nie pozwala to wyłapać treści… (można widzieć tu interferencyjny wpływ braku w PJM
wyraźnego rozróżnienia stylu potocznego i oficjalnego).
2) Naruszeniem związku zgody lub rządu, np. w dn. 18.10. br. jest ważny
uroczystości naszego Klubu…; RKSG „RADOMIG” nie wyraża zgodę…; …czeka na rozpatrzenie przez Prokuratora czy Sądu…; jestem osobą głuchoniemy…
(w pozycyjnym PJM nie ma końcówek fleksyjnych).
3) Myleniem i zniekształcaniem wyrazów, np. A tym czasem KSG musi szukać we własnym zakresie bez względu na zaciskanie od władz sekcji sportowych
PZSG…, …co wcześniej umówiliśmy za sobą…, …Pozdrowiem…(wizualno-przestrzenny PJM).
4) Kłopotami w użyciu przyimków, np. szanujemy dla sportowców głuchych;
z powodu rodzinnych wyjazd wieś…; muszę ustalić o wynajęcie sali (w PJM przeJęzyk a Kultura 23, 2012
© for this edition by CNS
Jak 23 I wyd..indb 306
2013-03-13 11:14:17
Komunikacyjne aspekty wybranych aktów mowy
307
strzeń pełni funkcję językową. W miejsce przyimków stosowane są klasyfikatory — formy morfologiczne obce językowi polskiemu, odpowiednio „ilustrujące”
zdania typu: Jedziemy na wakacje nad morze. Przyimki powstają w przestrzeni
lokacji znaków, nie są samodzielnymi znakami).
5) Kłopotami z rozczłonkowaniem wypowiedzi, np. uzgodniliśmy w ostatnią
niedzielę, że na termin 9.11. br. w Łodzi. A Olsztyn chce na 11.11. br… Nasz KS co
wcześniej umówiliśmy za sobą z KSG są uzgodnione terminy niż wskazanie przez
Sekcji Sportowej PZSG. Iż, że Zarząd PZSG na razie jest afera i czeka na rozpatrzenie przez Prokuratora czy Sądu (w PJM granice zdań wyznacza mimika).
Analizowany w tej grupie materiał świadczy o tym, że nadawcy podań mają
świadomość urzędowego charakteru pisma (rama, kompozycja, cel). Oficjalność
zostaje zaburzona na płaszczyźnie środków językowych, co zdaje się wynikiem
interferencji PJM na język polski. Intencja komunikacyjna (potencjał illokucyjny)
pozostaje jednak czytelna.
Specyfika sposobów i procesów komunikacyjnych osób głuchych nieuchronnie prowadzi do korzystania z pomocy innych, szczególnie w sytuacjach oficjalnych na linii obywatel–państwo oraz kontaktów z urzędnikami, którzy nie mają
ustawowego obowiązku posługiwania się językiem migowym14. W takich przypadkach osoby niesłyszące zwracają się o pomoc do Polskiego Związku Głuchych.
W analizowanej 2. grupie znalazły się teksty z prośbą o pośrednictwo w sprawach urzędowych, sytuacja komunikacyjna ma charakter oficjalny. W pismach
z prośbą o pomoc w załatwieniu sprawy urzędowej brakuje typowej dla pisma
urzędowego segmentacji. Nadawcy wskazują na początku zasadniczego tekstu
podmiot administracyjny, często jego niepełną nazwę, np. Powiatowy Urząd Pracy w Łodzi-Śródmieście, ulica: Jana Kilińskiego 102/102A; Zakład Ubezpieczeń
Społecznych Łódź-Śródmieście, Zakład Pracy Chronionej Konstantynów Łódzki,
Urząd Skarbowy, Urząd Miasta. Tekst pełniący funkcję dyrektywy ogranicza się
do krótkich agramatycznych komunikatów, które w swej strukturze powierzchniowej zawierają jawny performatyw „prosić” lub „prośba”:
Proszę rehabilitacyjna sprzęt; prośba — nieważna legitymacja Ubezpieczeniowa Książeczka Niebieski — urząd potrzebuje legitymacja; Bardzo prosiłabym o wyjaśnienie osobę znającą się na wypełnianiu PIT dla Urzędu Skar14 1 kwietnia 2012 r. weszła w życie Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o języku migowym i innych środkach komunikowania się (Dz.U. 2011, Nr 209, poz. 1243), która ma ułatwić kontakty osób
niesłyszących z organami administracji publicznej. Pozwala ona na korzystanie z wybranej przez
osobę uprawnioną formy komunikowania się i upoważnia do pomocy „osobę przybraną” (tłumacza)
w kontaktach z urzędnikami. Organ administracji publicznej jest zobowiązany do udostępnienia
usługi pozwalającej na komunikowanie się osoby uprawnionej i zapewnienie jej obsługi. W praktyce jednak niesłyszący napotykają nadal duże trudności przy załatwianiu spraw administracyjnych
— długi czas na zapewnienie tłumacza, rejestry tłumaczy (wyłącznie w formie elektronicznej) ograniczone niekiedy do jednej osoby (np. w województwie łódzkim).
Język a Kultura 23, 2012
© for this edition by CNS
Jak 23 I wyd..indb 307
2013-03-13 11:14:17
308
KATARZYNA JACHIMOWSKA
bowego; Dzisiaj byłam w Urzędu Miasta i podałam dokumenty dofinansowanie zestaw komputery. Proszę chcę wiedzieć czy OK dokumenty i przyjęte.
Pod tekstem znajdują się formuły zmniejszające dystans charakterystyczny
dla komunikacji formalnej: 1) wyrażające podziękowania, np. Jeszcze raz bardzo
dziękuję, 2) charakterystyczne dla listu, np. Z wyrazami serdeczności, 3) charakterystyczny dla komunikacji bezpośredniej zwrot pożegnalny Do widzenia! Mimo
nieformalnej organizacji analizowane w tej grupie teksty spełniają kryterium komunikatywności ze względu na parametry kontekstowe (sytuacja nadawczo-odbiorcza) i czytelną intencję nadawcy wyrażoną na płaszczyźnie tekstowej.
Przykłady z ostatniej analizowanej grupy 3. wymykają się opisowi językoznawczemu oraz wszelkim paradygmatom gatunkowym. Brak tu zarówno wyznaczników formalnych, jak i stylistycznych gatunku. Nieczytelna jest również
intencja komunikacyjna. Są to świadectwa braku komunikacyjnej skuteczności.
Bez znajomości uwikłania kontekstowego odbiorca nie jest w stanie pozytywnie
zweryfikować wypowiedzi nadawcy w kontekście jego intencji. Przykłady:
● Wszystko obojętnie o pracę zarobię przyszłość ile mam miesiąc
● Bardzo Proszę = Proszę Proszę Razem Zawsze Pomocy Pomaga Tłumacz
odpowiedzi słucham Orteza na ramię i Brak 7126 także ile kosztuje pieniędzy 280 złotych
● Kadr ja winna Biuro kobieta 3 trzy osób Również Wszyscy
● Dyrektora to żeby możliwa itp. na warsztaty tanecznej ludzi młodzież
i dzieci nauka się tańca żeby marnują talent będzie dobrze i żal [wyraz
nieczytelny] kartki to nauki się dobra i tańca na układzie choreografii…
ludzi żeby siły tańca niesłyszących w Świata zawiązki…
● Lubię stałe zawsze TAK-TAK-TAK-TAK- Telefon komórkowy głos mówi
słucha = usta słucham czytał Wiem Inwalidów Aparta▼ (Oczy patrzy
dzwoń spać Wstaje Wiem Czasu)▼
Liczne przykłady z tej grupy trudno poddać precyzyjnemu opisowi. Przypisując pewną intencjonalność nadawcy (implikowana prośba o coś), odbiorca
otrzymuje tylko wypełnienie tego aktu illokucyjnego jednostkami leksykalnymi należącymi do systemu języka polskiego, bez możliwości odkrycia reguł
gramatycznych języka polskiego, których zastosowanie jest niezbędne w akcie
efektywnej komunikacji. Brakuje struktur zdaniowych, a co istotniejsze, organizacji tematyczno-rematycznej. Brakuje spójności semantycznej (koherencyjnej),
strukturalnej (kohezyjnej) i pragmatycznej. Wszystko to przesądza o niepowodzeniu komunikacyjnym, nie pozwala odbiorcy na odtworzenie sensu zgodnego z intencją nadawczą. Warto zwrócić jeszcze uwagę na inne utrudnienie — pomieszanie
różnych systemów semiotycznych. W przykładach pojawiają się znaki ikoniczne
(rysunki, symbole), liczne skróty, nietypowa jest grafia (np. pisanie majuskułaJęzyk a Kultura 23, 2012
© for this edition by CNS
Jak 23 I wyd..indb 308
2013-03-13 11:14:17
Komunikacyjne aspekty wybranych aktów mowy
309
mi). Nietypowa jest też delimitacja wypowiedzi charakteryzująca się paragrafią
— opuszczaniem, powtarzaniem lub brakiem znaków interpunkcyjnych, brakiem
znaków diakrytycznych. Trudno doszukać się jakiejkolwiek strukturyzacji oraz
świadomego porządkowania sensu względem ciągu fonemów. Niemożliwa staje
się nawet interpretacja statusu informacji poszczególnych jednostek treści. Konkludując: zgromadzone przykłady stanowią interesujący materiał do weryfikacji
stanowisk teoretycznych związanych chociażby z definicją tekstu, a pytanie o status gatunkowy tych wypowiedzi pozostaje otwarte.
Na podstawie przeanalizowanego materiału można sformułować kilka wniosków. Najważniejszy dotyczy inaczej kształtowanej w środowisku użytkowników
języka wizualno-przestrzennego kompetencji komunikacyjnej, która na płaszczyźnie tekstów pisanych skutkuje brakiem znajomości zasad rządzących obyczajem językowo-komunikacyjnym osób słyszących posługujących się językiem
polskim. Podanie jako pismo użytkowe w społeczności językowej głuchych nie
ma znaczenia dla wzajemnych stosunków. Wyraźny jest brak poczucia społecznej użyteczności podania. Niska świadomość gatunkowa przejawia się na płaszczyźnie strukturalnej, zaburzony zostaje aspekt poznawczy, a liczne interferencje
na płaszczyźnie językowej utrudniają komunikację. Zachowana zostaje w większości jedynie komunikacyjność na płaszczyźnie intencjonalnej (prośba jako cel
wypowiedzi). Przedstawione w końcowej części pracy zagadnienia niewątpliwie
wymagają szerszego, dogłębnego rozpatrzenia i dalszych badań nad tekstami pisanymi przez osoby niesłyszące.
Bibliografia
Gatunki mowy i ich ewolucja, t. II. Tekst a gatunek, red. D. Ostaszewska, Katowice 2004.
Gatunki mowy i ich ewolucja, t. III. Gatunek a odmiany funkcjonalne, red. D. Ostaszewska, Katowice 2007.
Język migowy we współczesnym szkolnictwie na świecie i w Polsce, red. I. Grzesiak, Malbork
2007.
Moroń E., Grzeczność językowa w PJM, [w:] Stan badań nad Polskim Językiem Migowym, red.
E. Twardowska, Łódź 2008, s. 111–117.
Mrozik M., Co każdy humanista o Głuchych i ich językach wiedzieć powinien. W 20 punktach,
„Tekstualia” 2006, nr 4, s. 81–92.
Pawelec R., Zdankiewicz-Jedynak D., Poradnik korespondencji użytkowej, Warszawa 2007.
Polszczyzna na co dzień, red. M. Bańko, Warszawa 2006.
Stan badań nad Polskim Językiem Migowym, red. E. Twardowska, Łódź 2008.
Świdziński M., Jak Głusi przyswajają język: o językach migowych i miganych, [w:] Język migowy we współczesnym szkolnictwie na świecie i w Polsce, red. I. Grzesiak, Malbork 2007,
s. 16–24.
Tożsamość społeczno-kulturowa Głuchych, red. E. Woźnicka, Łódź 2007.
Wojtak M., Wzorce gatunkowe wypowiedzi a realizacje tekstowe, [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja,
t. II. Tekst a gatunek, red. D. Ostaszewska, Katowice 2004, s. 29–39.
Język a Kultura 23, 2012
© for this edition by CNS
Jak 23 I wyd..indb 309
2013-03-13 11:14:17
310
KATARZYNA JACHIMOWSKA
Współczesna polszczyzna. Wybór opracowań 3. Akty i gatunki mowy, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, J. Szadura, Lublin 2004.
Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001.
Zgółkowie H. i T., Językowy savoir-vivre. Praktyczny poradnik posługiwania się polszczyzną w sytuacjach oficjalnych i towarzyskich, Poznań 1993.
Communication aspects of certain speech genres used
in texts of deaf persons
Summary
This article presents communication problems of deaf persons using written texts in official situations in the aspect of genre model. The article stresses many interferences of the Polish Sign Language
(PSL) in the text of the applications written by deaf persons in Polish language. The author discusses
three groups of application texts classified by the type of genre implementation and the level of text
understanding. Group 1 — applications meeting most or all of genre characteristics; communicative
texts. Group 2 — texts without formal genre characteristics but comprising functional aspects of the
genre; incomplete communicative texts. Group 3 — texts not meeting genre characteristics; examples
of unsuccessful communication. The research leads the author to a conclusion that a communication
competency differently formed in the deaf community results in application characteristics unawareness. Additionally, the application has a limited pragmatic value for PSL users. Low genre characteristics awareness is reflected in composition, cognitive and stylistic aspects. Intention is the only
aspect remaining (request being a goal of an application). Some examples could not be interpreted as
a text (absence of sentences structure, cohesion, coherence and pragmatic consistency; combination
of semiotic systems).
Język a Kultura 23, 2012
© for this edition by CNS
Jak 23 I wyd..indb 310
2013-03-13 11:14:17