PobierzMonitoring tła zanieczyszczenia atmosfery w Polsce dla

Transkrypt

GŁÓWNY INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA
Monitoring tła zanieczyszczenia atmosfery w Polsce
dla potrzeb EMEP i GAW/WMO
RAPORT SYNTETYCZNY 2007
Sfinansowano
ze
środków
Narodowego Funduszu Ochrony
Środowiska i Gospodarki Wodnej
Raport opracowano w Instytucie Ochrony Środowiska,
na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska
i sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony
Środowiska i Gospodarki Wodnej
Warszawa, 2008
_____________________________________________________________________________________________________
1
Raport syntetyczny przygotowany został na podstawie raportów rocznych za 2007 rok
Instytutu Ochrony Środowiska i Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, wykonanych na
zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska.
Wykonanie:
Tomasz Śnieżek
WYKONANIE RAPORTU
na podstawie raportów rocznych za 2007 r. IOŚ i IMGW wykonanych
przez poniżej wymienionych autorów:
Anna Degórska
Zdzisław Prządka
Tomasz Śnieżek
Magdalena Bogucka
Eugeniusz Brejnak
Stacja Kompleksowego Monitoringu
Środowiska „Puszcza Borecka”
Instytut Ochrony Środowiska
Ośrodek Meteorologii
Pracownia Badań i Monitoringu
Zanieczyszczenia Atmosfery
Instytut Meteorologii
i Gospodarki Wodnej
_____________________________________________________________________________________________________
2
Spis treści
1. Wprowadzenie ........................................................................................................................ 4
2. Stacje monitoringu tła zanieczyszczenia atmosfery w Polsce ............................................... 4
3. Program pomiarowy ............................................................................................................... 6
4. Zanieczyszczenie powietrza w roku 2007 na tle wielolecia................................................... 8
4.1. Zanieczyszczenia gazowe i aerozolowe .......................................................................... 9
4.2. Pył zawieszony PM10 i metale ciężkie .......................................................................... 13
5. Zanieczyszczenie opadów atmosferycznych w roku 2007 na tle wielolecia ....................... 14
5.1. Wartości wskaźnika pH i przewodność elektrolityczna ................................................ 14
5.2. Jony podstawowe .......................................................................................................... 16
5.2. Jony podstawowe .......................................................................................................... 17
5.3. Metale ciężkie ............................................................................................................... 23
6. Depozycja zanieczyszczeń do podłoża w roku 2007 na tle wielolecia ................................ 26
7. Sytuacja w Europie............................................................................................................... 32
8. Podsumowanie ..................................................................................................................... 39
_____________________________________________________________________________________________________
3
1. Wprowadzenie
Raport syntetyczny 2007 przygotowany został w Instytucie Ochrony Środowiska na podstawie raportów rocznych Instytutu Ochrony Środowiska i Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej za 2007 rok, wykonanych na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, finansowanych ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej.
2. Stacje monitoringu tła zanieczyszczenia atmosfery w Polsce
Stacje monitoringu tła zanieczyszczenia atmosfery pracujące na terenie Polski wg programów EMEP i GAW/WMO należą do struktur organizacyjnych dwóch instytucji (przy nazwie podano jedynie symbol EMEP; symbol EMEP jest również używany w dalszej części
Raportu):
Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej i są to stacje:
 Jarczew PL02
 Śnieżka PL03
 Łeba PL04
 Suwałki PL01 (1978-1994)
Instytutu Ochrony Środowiska i jest to
stacja:
 Puszcza Borecka (Diabla Góra)
PL05
Wyżej wymienione stacje włączane były do
sieci w okresie od kwietnia 1978 (Suwałki) do
kwietnia 1994 (Puszcza Borecka). Przy ich
uruchamianiu wykorzystywana była istniejąca
baza lokalowa oraz częściowo sprzęt oraz personel tam zatrudniony.
Należy nadmienić, iż stacja Suwałki
PL01 ze względu na zmiany zachodzące w
Ryc.2.1 . Rozmieszczenie stacji monitoringu tła zazabudowie miasta Suwałki przestała pełnić
nieczyszczenia atmosfery w Polsce
swoją funkcję od roku 1994. Zastąpiła ją stacja Puszcza Borecka PL05.
Rozmieszczenie stacji przedstawione zostało na ryc. 2.1 natomiast podstawowe informacje dotyczące poszczególnych stacji przedstawione zostały w tabeli 2.1.
Tabela 2.1. Podstawowe charakterystyki stacji monitoringu tła zanieczyszczenia atmosfery w Polsce
Początek
Początek
realizacji
realizacji
programu
programu
BAPMON/GAW
EMEP
φ
λ
Wysokość
n.p.m. [m]
Położenie stacji
Instytucja
prowadząca
pomiary
Suwałki
54°08’N
22°57’E
187
region północnowschodni; pojezierze
IMGW
01.11.1975
Jarczew
51°49’N
21°59’E
180
region
środkowowschodni;
nizinny, rolniczy
IMGW
Śnieżka
50°44’N
15°44’E
1603
Łeba
54°45’N
17°32’E
2
Puszcza Borecka
54°09’N
22°04’E
153
Stacja
region południowozachodni;
wysokogórski (park
narodowy)
region nadmorski
(park narodowy)
region północnowschodni; pojezierze
Kod stacji
opadowej
GAW/WMO
Indeks
WDCGG
Symbol
EMEP
Zakończenie
pomiarów
01.04.1978 PL8000101Q08
SWL654N00
PL01
31.03.1994
01.01.1984
01.10.1985 PL4500101Q08
JCZ651N00
PL02
IMGW
01.01.1981
01.01.1991 PL5000101Q08
SNZ650N00
PL03
IMGW
01.01.1993
01.01.1993 PL4000101Q08
LEB654N00
PL04
IOŚ
01.01.1993
01.07.1992 PL5500101Q08
DIG654N00
PL05
Oznaczenia symboli:
BAPMON/GAW – Background Air Pollution Monitoring Network/Global Atmosphere Watch
EMEP – Co-Operative Programme for Monitoring and Evaluation of the Long Range Transmission of Air Pollutants in Europe
GAW/WMO - Global Atmosphere Watch/World Meteorological Organization
WDCGG - World Data Centre for Greenhouse Gases
_____________________________________________________________________________________________________
4
Stacje prowadzą badania zanieczyszczenia atmosfery. Dane te docierają do wielu odbiorców
krajowych i zagranicznych wymienionych w tabeli 2.2.
Tabela 2.2. Odbiorcy danych pomiarowych stacji sieci monitoringu tła zanieczyszczenia atmosfery w Polsce
Centrum danych o gazach cieplarnianych (World Data Centre
Tokio, Japonia
for Greenhouse Gases - WDCGG)
Centrum danych o składzie chemicznym opadów
Albany, USA
atmosferycznych (World Data Centre for Precipitation
Chemistry - WDCPC)
Centrum danych o składzie chemicznym aerozolu
Ispra, Włochy
atmosferycznego (World Data Centre for Aerosols - WDCA)
Centrum danych o stężeniu ozonu w przyziemnej warstwie
Kjeller (NILU), Norwegia: od 2002 Tokio
atmosfery (World Data Centre for Surface Ozone - WDSO3) (JMA) Japonia
Chemiczne Centrum Koordynacyjne EMEP (EMEP Chemical
Kjeller (NILU)
Coordinating Centre)
Centrum Danych Programu Monitoringu Bałtyku (Baltic
Helsinki, Finlandia
Monitoring Programme Centre - BMP Centre)
Centralna Baza Danych Zintegrowanego Monitoringu
Uniwersytet Poznański
Środowiska Przyrodniczego (ZMŚP)
Bazy Monitoringu Regionalnego Wojewódzkich
Inspektoratów Ochrony Środowiska
WIOŚ: Gdańsk, Lublin - delegatura w Białej
Podlaskiej, Wrocław, Olsztyn, Warszawa
Główny Urząd Statystyczny do Rocznika Statystycznego
"Ochrona Środowiska"
GUS - Warszawa
tylko Łeba
tylko Puszcza
Borecka
_____________________________________________________________________________________________________
5
3. Program pomiarowy
Realizowany na Stacjach w 2007 roku program pomiarów zanieczyszczenia atmosfery
był zgodny z podstawowym programem EMEP i obejmował gazowe zanieczyszczenia powietrza, aerozole, sumy zanieczyszczeń występujących w postaci gazowej i aerozolu oraz zanieczyszczenia opadów atmosferycznych.
Stosowane były manualne metody poboru próbek do oznaczeń laboratoryjnych, za
wyjątkiem ozonu, którego stężenie mierzone było przy pomocy automatycznych analizatorów.
Tabela 3.1. Metody pomiarowe stosowane na stacjach tła zanieczyszczenia atmosfery w Polsce w roku 2007
Instytut Ochrony Środowiska
Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej
Substancja
metodyka poboru
metodyka oznaczania
metodyka poboru
metodyka oznaczania
POWIETRZE
O3
analizator MonitorLabs 9810 absorpcja UV
filtr Whatman-40
kolorymetria (z zast.thorinu)
impregnowany KOH
roztwór absorbujący TGS:
trójetanoloamina + gwajakol+ kolorymetria
+ Na2S2O5
SO2
NO2
PM10
PM10 Pb
PM10 Cd
PM10 Cu
PM10 Zn
PM10 As
PM10 Cr
PM10 Ni
Hg
SO42-
filtr Whatman-40
kolorymetria (z zast.thorinu)
NO3-
filtr Whatman-40
kolorymetria
NH4+
filtr Whatman-40
kolorymetria
Cl-
filtr Whatman-40
kolorymetria
filtr Whatman-40
impregnowany NaF
kolorymetria (redukcja
hydrazyną)
filtr Whatman-40
impregnowany H2C2O4
kolorymetria
-
(HNO3 + NO3 )
(NH3 + NH4+)
analizator MonitorLabs 9810
filtr Whatman 40
impregnowany KOH
absorpcja UV
elektroforeza kapilarna
filtr spiekany impregnowany
NaJ/NaOH
kolorymetria
filtr kwarcowy, przepływ
powietrza 750m3/doba
wagowa
ICP-AES
ICP-AES
ICP-AES
ICP-AES
ICP-AES
ICP-AES
ICP-AES
złota pułapka, próbka dobowa
AAS-AMA
raz w tygodniu
filtr teflonowy
HNO3 - filtr Whatman 40
impregnowany KOH NO3 – elektroforeza kapilarna
filtr teflonowy
NH3 - filtr Whatman 40
impregnowany (HCOOH)2,
kolorymetria
NH4 – filtr teflonowy
OPADY
elektrometria
elektrometria
chromatografia jonowa*
pH
przew.elektr.
SO42NO3NH4+
Cl-
elektrometria
elektrometria
chromatografia jonowa**
kolektor opadu całkowitego,
próbka dobowa
kolorymetria
chromatografia jonowa***
kolektor opadu mokrego,
próbka dobowa
kolorymetria
Na+
FAAS
ICP-AES
Mg2+
FAAS
ICP-AES
Ca2+
FAAS
ICP-AES
K+
Pb
Cd
Cu
Zn
Cr
Ni
As
FAAS
GFAAS
GFAAS
GFAAS
próbka dwutygodniowa (Łeba) FAAS
GFAAS
GFAAS
Hg
wysokość opadu deszczomierz Hellmana
Instrukcja dla posterunków
meteorologicznych
próbka tygodniowa
FAES
GFAAS
GFAAS
GFAAS
FAAS
GFAAS
GFAAS
GFAAS
kolektor opadu całkowitego,
próbka tygodniowa
AAS-AMA
deszczomierz Hellmana
Instrukcja dla posterunków
meteorologicznych
*) Śnieżka: kolorymetria (z zast.thorinu)
**) Śnieżka: kolorymeria (redukcja hydrazyną)
***) Śnieżka: kolorymetria (z zast. rodanku rtęci i żelaza)
FAAS - płomieniowa spektrometria atomowa emisyjna
FAES - płomieniowa spektrometria atomowa emisyjna
ICP-AES – plazmowa spektrometria atomowa emisyjna
GFAAS - spektrometria atomowa z kuwetą grafitową
AAS-AMA - spektrometria atomowa absorpcyjna za pomocą automatycznego analizatora rtęci AMA 254
_____________________________________________________________________________________________________
6
Analizy próbek pobranych na Stacjach wykonywane były częściowo na stacjach, a
częściowo w laboratoriach IOŚ oraz IMGW:
Laboratorium Monitoringu Środowiska IOŚ w Warszawie,
Laboratorium Ośrodka Głównego IMGW w Warszawie,
Obserwatorium Meteorologicznym na Śnieżce i laboratorium IMGW we Wrocławiu,
Ośrodku Oceanografii i Monitoringu Bałtyku IMGW w Gdyni.
Pobieranie próbek dokonywane było w tzw. dobach opadowych, czyli wymiana filtrów, na
które pobierane były zanieczyszczenia powietrza i kolektorów opadów dokonywana była o
godzinie 6:00 UTC (tzn. o 8:00 w okresie obowiązywania w Polsce urzędowego czasu letniego i o 7:00 czasu zimowego). Pomiary stężenia ozonu prowadzone były przy pomocy automatycznych analizatorów w sposób quasi-ciągły. Próbki dobowe opadów atmosferycznych na
oznaczanie głównych jonów pobierane były także w tzw. dobach opadowych - od 6:00 do
6:00 UTC dnia następnego. Na oznaczanie stężenia metali ciężkich pobierano próbki tygodniowe (Puszcza Borecka) i dwutygodniowe (Łeba).
Listę substancji oznaczanych w powietrzu, aerozolu i opadach atmosferycznych, metodyki pobierania próbek zanieczyszczeń powietrza i próbek opadów oraz metodyki laboratoryjne oznaczania tych substancji podano w tabeli 3.1.
Stacja KMŚ Puszcza Borecka posiada akredytację Polskiego
Centrum Akredytacji nr AB 337 na pobieranie próbek zanieczyszczeń powietrza, pomiar stężenia ozonu i pobieranie próbek
opadów atmosferycznych oraz na oznaczanie w próbkach opadów przewodności elektrolitycznej i wskaźnika pH. Analizy
pobieranych próbek wykonywane są w Laboratorium Monitoringu Środowiska IOŚ, które posiada akredytację PCA nr AB
336 na oznaczenia substancji w nich zawartych:


w powietrzu:
SO2, NO2, SO4, NO3, NH4, Cl, NH3+NH4, HNO3+NO3
w próbkach opadów atmosferycznych:
Cl, SO4, NO3, NH4, Na, K, Mg, Ca, Al, Ba, Cd, Cr, Cu, Fe, Mn, Ni, P, Pb, Si, Sr, Zn
Ponadto laboratoria IOS oraz IMGW w Warszawie i na Śnieżce biorą rokrocznie udział w
międzylaboratoryjnych porównaniach metod oznaczania zanieczyszczeń w opadach atmosferycznych zorganizowanym przez WMO QA/SAC (dwukrotnie w ciągu roku), a laboratoria:
IOŚ oraz IMGW w Warszawie i w Gdyni w międzylaboratoryjnym porównaniu metod oznaczania zanieczyszczeń w powietrzu i w opadach atmosferycznych zorganizowanym przez
EMEP/CCC/NILU (raz w roku).
Zgodnie z wymogami metodycznymi jakość pracy analizatorów na każdej stacji IMGW kontrolowano poprzez wzorcowania wykonywane kalibratorem ML 9811 posiadającym atest
zgodności ze standardem NBS wydanym przez autoryzowane laboratorium w Pradze (Republika Czeska) a analizator IOŚ wzorcowany był bezpośrednio w Pradze.
_____________________________________________________________________________________________________
7
4. Zanieczyszczenie powietrza w roku 2007 na tle wielolecia
W niniejszym Raporcie przedstawiono stężenia zanieczyszczeń powietrza na stacjach
sieci EMEP w Polsce w roku 2007 w odniesieniu do lat okresu 1994 – 2006. Poszczególne
zanieczyszczenia reprezentowane są poprzez wartości średnie (arytmetyczne) roczne. Odniesiono stężenia zanieczyszczeń w roku 2007 do wymagań zapisanych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz.U. 47/2008 poz. 281) do Ustawy Prawo ochrony środowiska.
Tabela 4.1.
Stężenia zanieczyszczeń powietrza na stacjach tła zanieczyszczenia atmosfery w Polsce w 2007 roku na tle poziomów dopuszczalnych i docelowych. Kryterium: Ochrona zdrowia ludzi
Składnik
Okres uśredniania
dwutlenek azotu
Poziom
dopuszczalny
40 µg/m3
rok kalendarzowy
Dopuszczalna
częstość
przekroczeń w
roku
-
3
Łeba
Puszcza
Borecka
Jarczew
Śnieżka
5,2
3,1
10,5
3,0
13,8*
18,2*
20,4*
5,4*
Puszcza
Borecka
Jarczew
Śnieżka
14
17
88
dwutlenek siarki
24 godziny
125 µg/m
3 razy
pył zawieszony PM10
rok kalendarzowy
40 µg/m3
-
pył zawieszony PM10
24 godziny
50 µg/m3
35 razy
10
ołów w pyle zawieszonym
rok kalendarzowy
0,5 µg/m3
0,006
120 µg/m3***
Dopuszczalna
częstość
przekroczeń w
roku
25 dni
arsen w pyle zawieszonym rok kalendarzowy
6 ng/m3****
-
0,5
kadm w pyle zawieszonym rok kalendarzowy
5 ng/m3****
-
0,2
nikiel w pyle zawieszonym rok kalendarzowy
20 ng/m3****
-
0,7
Składnik
ozon
Okres uśredniania
8 godzin**
Poziom
docelowy
16,0
Łeba
8
* maksymalna wartość 24-godzinna
** maksymalna średnia godzinna spośród średnich kroczących obliczanych ze średnich godzinnych w ciągu doby; każdą tak obliczoną średnią 8godzinną przypisuje się dobie, w której się ona kończy; pierwszym okresem obliczeniowym dla każdej doby jest okres od godziny 17:00 dnia
poprzedniego do godziny 01:00 danego dnia; ostatnim okresem obliczeniowym dla każdej doby jest okres od godziny 16:00 do 24:00 tego dnia.
*** rok 2010
**** rok 2013
Tabela 4.2.
Stężenia zanieczyszczeń powietrza na stacjach tła zanieczyszczenia atmosfery w Polsce w 2007 roku na tle poziomów dopuszczalnych i docelowych. Kryterium: Ochrona roślin
Składnik
tlenki azotu, w
przeliczeniu na
dwutlenek azotu*
dwutlenek siarki
Składnik
ozon
*
Poziom
dopuszczalny
Łeba
Puszcza
Borecka
Jarczew
Śnieżka
Jednostka
rok kalendarzowy
30
5,2
3,1
10,5
9,8
μg/m3
rok kalendarzowy
20
Poziom
docelowy
rok 2010
2,2
2003-2007
18000**
13545
Okres uśredniania
Okres uśredniania
okres wegetacyjny
(1.V-31.VII), średnia z
okresu 5 kolejnych lat
Łeba
1,2
4,0
1,8
μg/m3
Puszcza
Jarczew
Śnieżka
Jednostka
Borecka
2003-2007 2003-2007 2003-2007
9925
15807
20081
μg/m3.h
na wszystkich stacjach EMEP w Polsce mierzony jest dwutlenek azotu,
** wyrażony jako AOT40, które oznacza sumę różnic między stężeniem średnim jednogodzinnym wyrażonych w µg/m3 a wartością
80µg/m3 dla każdej godziny w ciągu doby pomiędzy godziną 8:00 a 20:00 czasu środkowoeuropejskiego, dla której stężenie jest większe niż
80µg/m3; wartość AOT40 uznaje się za dotrzymaną, jeżeli nie przekracza jej średnia z takich sum obliczona dla okresów wegetacyjnych z 5
kolejnych lat. W przypadku braku danych pomiarowych z 5 lat dotrzymanie tej wartości sprawdza się na podstawie danych pomiarowych z
co najmniej 3 lat.
W roku 2007 nie stwierdzono przekroczeń wartości dopuszczalnych stężeń ani przekroczeń wartości dopuszczalnych stężeń dla kryterium ochrony zdrowia ani dla kryterium
ochrony roślin dla dwutlenku siarki (tab. 4.1 i 4.2). Największe średnie roczne stężenie SO2
_____________________________________________________________________________________________________
8
wystąpiło w Jarczewie i wyniosło 20% wartości stężenia dopuszczalnego dla kryterium
ochrony roślin.
Stężenie dwutlenku azotu (tlenków azotu) również osiągało wartości poniżej poziomu dopuszczalnego i było największe w Jarczewie, gdzie wyniosło 26% stężenia dopuszczalnego dla kryterium ochrony zdrowia i 35% stężenia dopuszczalnego dla kryterium ochrony
roślin.
Maksymalne z ośmiogodzinnych średnich kroczących stężenie ozonu dla kryterium
ochrony zdrowia przekroczyło dopuszczalną liczbę przypadków ponad poziom docelowy (dla
roku 2010) 120 g/m3 jedynie na Śnieżce (88 dni) (tab. 4.1).
Wskaźnik AOT40 osiągnął w roku 2007 na Śnieżce wartość 31679 µg/m3h. Średni
wskaźnik AOT40 normowany dla kryterium ochrony roślin dla pięciolecia wyniósł na Śnieżce w okresie 2003 – 2007 20081 µg/m3h i tym samym przekroczył poziom docelowy wskazany dla roku 2010 (tab. 4.2).
Próg informowania społeczeństwa o niebezpieczeństwie wystąpienia alarmu ozonowego, wynoszący 180 gO3/m3 dla wartości godzinnych, nie został przekroczony w 2007 roku na żadnej ze stacji ani razu. Próg ostrzegania (240 gO3/m3) nie został przekroczony na
żadnej stacji ani razu.
Stężenie pyłu zawieszonego i zawartych w nim metali ciężkich badane było – spośród
omawianych stacji – tylko na stacji PL05 Puszcza Borecka. Średnie dobowe stężenie pyłu
zawieszonego PM10 przekroczyło poziom dopuszczalny w ciągu 10 dni, przy dopuszczalnej
częstości przekroczeń w ciągu roku 35 razy. Średnia roczna wartość stężenia pyłu stanowiła
40 % poziomu dopuszczalnego (40 µg/m3). Średnie roczne stężenie ołowiu w pyle zawieszonym PM10 osiągnęło 1,2 % wartości dopuszczalnej (wynoszącej 0,5 µg/m3). Dla trzech innych metali ciężkich w pyle zawieszonym PM10 – arsenu, kadmu i niklu - określone zostały
poziomy docelowe (na rok 2013). Rezultaty uzyskane w 2007 roku na Stacji stanowiły odpowiednio: 8,3% dla arsenu, 4,0% dla kadmu i 3,5% dla niklu poziomów docelowych określonych dla tych zanieczyszczeń.
4.1. Zanieczyszczenia gazowe i aerozolowe
Rok 2007 był kolejnym rokiem względnej stabilności stężeń wszystkich badanych zanieczyszczeń po okresie z początku lat 90-tych, gdy stężenia te dość szybko spadały z roku
na rok.
Średnie (arytmetyczne) roczne stężenia zanieczyszczeń powietrza i ich zmienność w wieloleciu 1994 - 2007 przedstawiono na ryc. 4.1 i 4.2.
Stężenie dwutlenku siarki, od wielu lat występujące z tendencją spadkową, w ciągu
ostatniego roku wykazało ponownie lekki spadek po dosyć nietypowym meteorologicznie roku 2006. Spadki stężenia dwutlenku siarki zaobserwowano na wszystkich czterech stacjach.
Stężenia średnie roczne osiągnęły wartości od 0,6 µg/m3 S-SO2 w Puszczy Boreckiej do 2,0
µg/m3 S-SO2 w Jarczewie. W Jarczewie stężenie w roku 2007 stanowiło jedynie 46% wartości stężenia z najgorszego w omawianym okresie roku 1996, natomiast w Puszczy Boreckiej
wartość ta kształtowała się na poziomie 24% (największy spadek względny wśród stacji
EMEP w Polsce)
Stężenie jonu siarczanowego, pochodzącego z przemian dwutlenku siarki jedynie na
Śnieżce wykazuje od roku 1997 nieomal stały poziom. Na pozostałych trzech stacjach w roku
2007 zaobserwowano spadki stężenia w stosunku do roku 2006 oraz w stosunku do całego
prezentowanego okresu. Największy spadek stężenia S-SO4 zaobserwowano w okresie od
roku 1994 na Śnieżce – aż o 63%
Dwutlenek azotu nie wykazywał tak charakterystycznego dla dwutlenku siarki spadku
stężeń w okresie opisywanego wielolecia. Względnie niezmienny, od roku 2001, rozkład stężeń tego gazu z lekką tendencją spadkową obserwowany był w Puszczy Boreckiej (gdzie
_____________________________________________________________________________________________________
9
wzrósł w roku 2007 w stosunku do roku 2006) oraz na Śnieżce. W Łebie i Jarczewie zaobserwowano spadek stężenia w stosunku do roku 2006. Na tej ostatniej stacji występują jednak
stężenia NO2 wyższe niż na pozostałych.
Stężenie NO3+HNO3 nie wykazywało zbyt dużej zmienności. Na trzech stacjach – poza Śnieżką – stężenia tego zanieczyszczenia zmalały w stosunku do roku 2006. Najwyższe
stężenia obserwuje się w Jarczewie, niższe w Puszczy Boreckiej i Łebie a najniższe na Śnieżce, gdzie jego zmienność od wielu lat jest najmniejsza.
Stężenie NH3+NH4 od wielu lat wykazuje bardzo niewielki spadek. Podobny charakter
zmienności mają stężenia roczne na stacjach Puszcza Borecka i Łeba. W Jarczewie utrzymuje
się od wielu lat dość wysokie stężenie sumy tych związków (średnia z wielolecia 3,0 µgN/m3,
a na Śnieżce 1,3 µgN/m3).
S-SO2
S-SO4
2,5
4,5
Jarczew PL02
4,0
Śnieżka PL03
3,5
Łeba PL04
3,0
Puszcza Borecka PL05
2,0
2,5
2,0
3
SO4 - S [μg/m ]
SO2 - S [µg/m 3]
5,0
1,5
1,0
1,5
0,5
1,0
0,5
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1994
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
N-NO2
3,5
1995
0,0
0,0
N-NO3
1,0
0,9
3,0
0,8
0,7
NO3 - N [μg/m 3]
NO2 - N [µg/m 3]
2,5
2,0
1,5
0,6
0,5
0,4
0,3
1,0
0,2
0,5
0,1
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1994
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
N-(NH3+NH4)
4,0
1995
0,0
0,0
N-(HNO3+NO3)
1,2
3,5
1,0
HNO3+NO3 - N [μg/m 3]
NH3+NH 4 - N [μg/m 3]
3,0
2,5
2,0
1,5
0,8
0,6
0,4
1,0
0,2
0,5
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1994
0,0
0,0
Ryc. 4.1. Przebiegi stężenia zanieczyszczeń powietrza mierzonych na stacjach sieci EMEP w Polsce
w okresie 1994 – 2007
Stężenie jonów chlorkowych w aerozolu atmosferycznym, badane jedynie na stacjach
IMGW, wykazuje w przebiegu wieloletnim niewielką tendencję spadkową, chociaż na stacji
w Łebie w roku 2007 zanotowano niewielki wzrost stężenia w stosunku do roku 2006. W całym okresie 1994 – 2007 średnie stężenie jonu chlorkowego na Śnieżce (0,5 µg/m3) było ponad dwukrotnie niższe niż w Jarczewie (1,3 µg/m3) i Łebie (1,2 µg/m3).
Stężenie jonu amonowego, wyznaczane na stacjach IMGW, wykazuje również bardzo
lekką tendencję spadkową. Podobnie jak dla innych zanieczyszczeń, widać tu wpływ niety_____________________________________________________________________________________________________
10
powego roku 2006, gdy stężenia tego jonu na stacjach w Jarczewie i Łebie wzrosły, by spaść
ponownie w roku 2007. Najwyższe stężenia jonu amonowego występują w Jarczewie, niższe
w Łebie, a najniższe na Śnieżce.
2,5
N-NH4
Cl
1,8
1,6
1,4
1,2
1,5
3
Cl [μg/m ]
NH4 - N [μg/m 3]
2,0
1,0
1,0
0,8
0,6
0,4
0,5
0,2
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1994
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1995
0,0
0,0
O3
100
90
80
O3 [μg/m 3]
70
60
50
40
Jarczew PL02
30
Śnieżka PL03
20
Łeba PL04
10
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
0
Ryc. 4.2. Przebiegi stężenia zanieczyszczeń powietrza mierzonych na stacjach sieci EMEP w Polsce w okresie
1994 – 2007
W roku 2007 najwyższe roczne stężenie ozonu obserwowano na Śnieżce, niższe w
Łebie i Puszczy Boreckiej, a najniższe w Jarczewie. Stężenia ozonu wykazują nieznaczne
zmiany wieloletnie. Od roku 2004 obserwuje się stały, wyraźny wzrost stężenia ozonu na
Śnieżce (w latach 2004 - 2007 wzrost o ponad 31%). Na pozostałych trzech stacjach zmienność stężenia ozonu jest bardzo podobna.
Na następnej stronie w tabelach 4.3 – 4.6 przedstawiono wartości średnich rocznych
stężeń wszystkich zanieczyszczeń gazowych i aerozolowych na stacjach sieci EMEP w Polsce, uzyskane w latach 1994 - 2007.
_____________________________________________________________________________________________________
11
Tabele 4.3 – 4.6. Stężenia średnie roczne zanieczyszczeń powietrza na stacjach sieci EMEP w
Polsce w okresie 1994 – 2007
Rok
S-SO2
N-NO2
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
1994-2007
4,0
4,1
4,3
3,5
3,1
2,8
2,2
2,3
2,5
2,4
2,2
2,2
2,3
2,0
2,9
2,9
2,9
2,7
3,0
2,5
2,7
3,0
2,8
3,2
3,1
2,8
2,7
3,1
3,2
2,9
56
50
55
53
57
54
58
57
54
56
59
53
55
Rok
S-SO2
N-NO2
O3
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
1994-2007
2,4
2,4
1,5
1,2
1,6
1,3
1,2
1,1
1,1
1,0
1,1
1,1
1,0
0,9
1,4
1,2
1,6
1,3
1,1
1,3
1,2
1,2
1,1
1,1
1,0
1,1
1,1
0,9
0,9
1,2
Rok
S-SO2
N-NO2
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
1994-2007
2,9
3,1
3,0
2,0
1,6
1,5
1,3
1,5
1,3
1,8
1,3
1,2
1,3
1,1
1,8
1,6
1,8
2,1
2,0
1,7
1,4
1,7
1,4
1,6
1,7
1,7
1,7
1,9
1,6
1,7
62
64
67
68
61
64
66
67
60
62
65
69
65
Rok
S-SO2
N-NO2
O3
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
1994-2007
2,4
2,3
2,5
1,4
1,5
1,3
1,0
0,6
0,8
0,8
0,7
0,7
0,9
0,6
1,2
1,0
0,7
1,1
1,1
0,6
1,2
1,0
0,7
0,8
0,8
0,7
0,7
0,6
1,0
0,8
O3
74
83
83
88
79
80
80
70
75
88
92
81
O3
65
56
59
64
59
59
62
63
54
60
63
58
60
Jarczew PL02
S-SO4
N-NO3 N-HNO3+NO3
stężenie średnie roczne [μg/m3]
2,34
0,71
0,82
1,97
0,67
0,86
2,35
0,75
1,00
2,27
0,68
0,83
1,63
0,67
0,79
1,64
0,68
0,83
1,58
0,61
0,78
1,48
0,64
0,78
1,39
0,71
0,84
1,65
0,77
0,92
1,37
0,70
0,81
1,58
0,71
0,84
1,81
0,86
1,00
1,60
0,65
0,82
1,76
0,70
0,85
Śnieżka PL03
S-SO4
N-NO3 N-HNO3+NO3
2,21
0,22
0,29
1,61
0,22
1,34
0,24
0,35
0,75
0,21
0,33
0,79
0,32
0,48
0,73
0,21
0,25
0,72
0,22
0,28
0,69
0,23
0,29
0,73
0,23
0,29
0,72
0,24
0,29
0,73
0,22
0,29
0,78
0,23
0,32
0,80
0,25
0,32
0,80
0,30
0,42
0,96
0,24
0,32
Łeba PL04
S-SO4
N-NO3 N-HNO3+NO3
1,87
0,54
1,81
0,50
0,64
2,00
0,60
0,83
1,33
0,53
0,66
1,21
0,51
0,58
1,22
0,47
0,54
1,24
0,53
0,65
1,59
0,53
0,61
1,42
0,56
0,67
1,52
0,55
0,66
1,20
0,44
0,55
1,30
0,48
0,63
1,35
0,57
0,75
1,23
0,41
0,54
1,45
0,52
0,64
S-SO4
N-NO3 N-HNO3+NO3
1,20
0,50
1,10
0,50
1,70
0,80
1,26
0,65
1,30
0,60
0,90
0,60
0,80
0,50
0,90
0,50
0,88
0,58
0,81
0,74
0,66
0,72
0,66
0,64
0,80
0,70
0,63
0,67
0,97
0,62
N-NH4
N-NH3+NH4
Cl
2,36
1,92
1,99
1,54
1,62
1,63
1,57
1,65
1,71
1,85
1,63
1,59
2,05
1,55
1,76
3,73
3,23
3,43
3,37
2,70
2,85
2,38
2,83
2,85
3,17
2,63
2,86
3,45
2,97
3,03
1,46
1,39
1,15
1,63
1,39
1,07
1,49
1,03
0,90
1,14
1,24
1,18
1,26
1,17
1,25
N-NH4
N-NH3+NH4
Cl
0,98
0,74
0,87
0,68
0,74
0,63
0,58
0,58
0,59
0,58
0,59
0,57
0,58
0,5
0,66
1,67
3,44
2,58
1,96
1,27
0,98
0,87
0,82
0,82
0,74
0,73
0,75
0,75
0,70
1,29
0,63
0,58
0,66
0,55
0,49
0,46
0,43
0,46
0,49
0,51
0,56
0,52
0,49
0,60
0,53
N-NH4
N-NH3+NH4
Cl
1,50
1,31
1,50
1,08
1,01
1,03
1,47
1,15
1,25
1,13
0,97
1,02
1,17
0,90
1,18
N-NH4
1,39
1,56
1,60
1,28
1,51
1,30
1,33
1,17
1,44
1,34
1,20
1,50
1,01
1,17
1,12
1,17
1,33
1,11
1,26
1,25
N-NH3+NH4
Cl
1,59
1,81
1,60
1,37
1,61
1,09
1,42
1,76
1,72
1,65
1,80
1,37
1,24
1,16
1,39
1,37
1,78
1,31
1,58
1,33
1,51
1,03
1,45
_____________________________________________________________________________________________________
12
4.2. Pył zawieszony PM10 i metale ciężkie
Badania stężenia pyłu zawieszonego prowadzone są od roku 2005jedynie na Stacji Puszcza Borecka.
Średnie roczne wartości stężenia pyłu PM10 osiągnęły zbliżone wartości w latach 2005 i
2006 (ok. 20 µg/m3) i nieco mniejsze w 2007 (15,4 µg/m3), charakteryzującym się łagodną
zimą i bardzo deszczowym styczniem. Przebieg dobowych wartości stężeń pyłu – bardzo
zbliżony do przebiegu stężeń dwutlenku siarki – charakteryzował się występowaniem większych wartości w sezonie chłodnym niż w ciepłym. Wyjątek stanowił styczeń 2007 roku, gdy
stężenia pyłu zawieszonego utrzymywały się na poziomie nawet niższym od spotykanego w
miesiącach letnich. Podwyższone stężenia pyłu obserwowane były także w sezonie wiosennym, gdy pyliły rośliny w pobliskiej puszczy.
Na Rys. 4.3 przedstawiono średnie roczne stężenia metali ciężkich w pyle PM10 w latach
2005-2007. Wyniki uzyskane w 2007 roku były niższe od notowanych w dwóch poprzednich
latach. Największe wartości stężenia wszystkich badanych metali, poza niklem, osiągnęły w
roku 2006, co korelowało z maksymalną wartością średniego rocznego stężenia pyłu zawieszonego. W tabeli 4.7 przedstawiono wartości liczbowe średniego rocznego stężenia pyłu
PM10 oraz metali ciężkich.
Rys. 4.3. Średnie roczne stężenia metali ciężkich w powietrzu na tle stężenia pyłu PM 10 w latach 2005-2007
Tabela 4.7. Średnie roczne stężenie pyłu PM10 oraz metali ciężkich w pyle PM10 na stacji Puszcza Borecka w okresie 2005 - 2007
Rok
2005
2006
2007
2005-2007
PM10
[μg/m3 ]
19,1
20,6
15,9
18,5
As
Cd
0,69
0,94
0,51
0,71
0,33
0,33
0,18
0,28
Cr
Cu
[ng/m3 ]
1,05
1,79
0,88
2,14
1,08
0,90
1,00
1,61
Ni
Pb
Zn
1,41
1,26
0,69
1,12
7,67
9,32
6,39
7,79
21,27
24,50
18,55
21,44
_____________________________________________________________________________________________________
13
5. Zanieczyszczenie opadów atmosferycznych w roku 2007 na tle wielolecia
5.1. Wartości wskaźnika pH i przewodność elektrolityczna
Jednym z zasadniczych czynników charakteryzujących właściwości zakwaszające
opadów atmosferycznych jest obecność i dopływ jonów wodorowych do podłoża. Parametrem określającym odczyn próbki opadu jest wskaźnik pH. Wody opadowe w Polsce są przeciętnie wodami o odczynie kwaśnym (pH poniżej 5,6).
5.00
45
pH
4.90
SEC
40
4.80
35
4.70
30
4.50
Jarczew PL02
4.40
Śnieżka PL03
[μS/cm]
4.60
25
20
4.30
15
Łeba PL04
4.20
10
4.10
Puszcza Borecka
PL05
4.00
5
60%
2007
2006
2005
2004
2003
2001
2000
1999
1998
1997
1996
2002
>3.0-4.0
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
<=3.0
1994
2007
2006
2005
2004
2003
2002
0%
2001
10%
0%
2000
10%
1999
20%
1998
20%
1997
30%
1996
30%
1995
>4.0-5.0
Śnieżka
40%
Jarczew
1994
>5.0-6.0
50%
1996
40%
>6.0-7.0
1995
50%
>7.0
2007
70%
60%
2006
80%
70%
2005
90%
80%
pH [%]
100%
90%
pH [%]
100%
1995
1994
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
0
1994
3.90
5
90%
90%
80%
80%
70%
70%
60%
60%
pH [%]
100%
80
H
50
Jarczew PL02
70
Śnieżka PL03
60
Łeba PL04
40
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
H
50
[mg/m2rok]
60
1999
1998
1997
1994
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
0%
1999
10%
0%
1998
20%
10%
1997
20%
1996
30%
1995
Puszcza Borecka
40%
30%
70
[μg/dm3]
50%
1996
Łeba
40%
1995
50%
1994
pH [%]
100%
40
30
30
20
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
0
1994
10
0
1994
20
10
Ryc. 5.1. Wskaźnik pH, przewodność elektrolityczna, częstość występowania opadów w przedziałach pH, stężenie
i ładunki jonów wodoru na stacjach sieci EMEP w Polsce w okresie 1994 – 2007
SEC – przewodność elektrolityczna
_____________________________________________________________________________________________________
14
Od wielu lat, na skutek obecności substancji zakwaszających w atmosferze, odczyn opadów
jest dosyć kwaśny. W latach 80-tych na niektórych stacjach wartość pH oscylowała poniżej 4.
W latach 90-tych w wyniku zmniejszania emisji gazów zawierających dwutlenek siarki i
dwutlenek azotu wskaźnik pH opadu na stacjach sieci zaczął powoli, ale bardzo wyraźnie
wzrastać. W roku 2007 wartość tego wskaźnika wahała się od 4,48 na Śnieżce do 4,86 w
Puszczy Boreckiej. Odpowiednie wartości pH w roku 1994 mieściły się w granicach od 4,30
na Śnieżce do 4,54 w Jarczewie (ryc. 5.1; tab. 5.3-5.10). Po okresie wyraźnego spadku
wskaźnika pH w latach 2003 – 2005 nastąpił jego wzrost – najwyraźniejszy w Puszczy Boreckiej.
Odpowiadające tym wskaźnikom stężenia jonów wodoru zmalały dla Śnieżki z wartości 50,1
g/dm3 w roku 1994 do wartości 26,9 g/dm3 w roku 2005 i wartości 33,2 g/dm3 w roku
2007, natomiast dla Puszczy Boreckiej z wartości 41,7 g/dm3 w roku 1994 do wartości 13,9
g/dm3 w roku 2007 czyli o 67% (tab. 5.1).
Tabela 5.1. Stężenia i ładunki jonu wodorowego na stacjach sieci w latach 1991-2007
Rok
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Jarczew
PL02
28.7
37.3
30.9
23.9
25.5
21.4
24.6
18.7
18.4
15.9
24.4
23.2
19.3
19.6
Śnieżka
PL03
Łeba PL04
stężenie μg/dm3
50.1
40.0
50.7
35.4
48.7
30.0
54.0
24.5
57.2
25.0
42.3
19.5
34.8
22.9
27.8
19.6
26.8
20.9
23.5
19.3
28.4
21.3
26.9
26.3
34.2
18.7
33.2
20.1
PB PL05
41.7
34.7
34.7
16.2
18.6
21.9
35.5
18.9
16.0
15.5
19.5
16.6
16.8
13.9
Jarczew
PL02
25.06
20.80
17.43
14.73
18.31
14.28
14.26
12.63
10.31
7.00
13.70
11.35
10.31
11.02
Śnieżka
PL03
Łeba PL04
ładunek mg/m2rok
59.30
26.44
72.00
19.84
49.64
17.23
68.36
15.58
71.09
19.79
45.21
15.67
35.70
13.61
34.98
15.42
33.33
15.59
17.81
10.99
29.42
17.60
34.25
12.59
36.67
10.83
42.25
15.58
PB PL05
30.84
24.24
17.13
9.91
13.95
14.29
20.29
14.29
10.50
8.98
14.11
11.45
9.50
11.60
Na wszystkich stacjach sieci poza Śnieżką mokra depozycja jonów wodoru nie przekracza obecnie granicy 20 mg/m2rok, stanowiącej wg naukowców o degradowaniu gleb wrażliwych na zakwaszanie1. Zaobserwowano, że na Śnieżce po zdecydowanym spadku ładunku
jonów wodorowych w okresie 1994 – 2003 do wartości 17,8 mg/m2rok nastąpił wzrost do
wartości 42,3 mg/m2rok w roku 2007(czyli o 237%).
Histogramy wskaźnika pH na stacjach (ryc.5.1, tab.5.2) wskazują wzrost częstości występowania opadów o pH w granicach 5 - 6 na stacjach sieci (poza Jarczewem i Śnieżką). Na
Śnieżce natomiast obserwuje się konsekwentny spadek częstości występowania opadów o
wskaźniku pH pomiędzy 3 a 4 natomiast konsekwentny wzrost opadów o wskaźniku pH między 4 a 5.
Widoczny na ryc. 5.1 wyraźny spadek wartości średnich rocznych przewodności elektrolitycznej właściwej opadów świadczy o mniejszej mineralizacji opadów m.in. dzięki mniejszej
zawartości np. związków będących prekursorami silnych kwasów. Najwyraźniej spadek ten
widoczny jest na Śnieżce (w latach 1996 – 2005 o 44%). Tu jednak w roku 2006 nastąpił
1
Po uwzględnieniu depozycji suchej ta wartość krytyczna została przekroczona we wszystkich stacjach poza
Puszczą Borecką (od roku 2001).
_____________________________________________________________________________________________________
15
wzrost SEC a następnie spadek w roku 2007. Najniższe wartości SEC w całym okresie 1994 –
2007 miały miejsce na stacji Puszcza Borecka.
Tablica 5.2. Częstość występowania opadów w przedziałach pH na stacjach sieci EMEP w Polsce w okresie 1994 – 2007
Stacja
Jarczew
Śnieżka
Łeba
Puszcza
Borecka
Stacja
Przedział
wartości
pH
? 3,00
> 3,00-4,00
> 4,00-5,00
> 5,00-6,00
> 6,00-7,00
> 7,00
? 3,00
> 3,00-4,00
> 4,00-5,00
> 5,00-6,00
> 6,00-7,00
> 7,00
? 3,00
> 3,00-4,00
> 4,00-5,00
> 5,00-6,00
> 6,00-7,00
> 7,00
? 3,00
> 3,00-4,00
> 4,00-5,00
> 5,00-6,00
> 6,00-7,00
> 7,00
Przedział
wartości
pH
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
15.8
63.3
12.0
8.9
0.7
11.7
63.6
14.9
8.4
0.7
23.1
51.3
16.9
8.7
0.6
0.7
7.1
63.6
19.5
7.8
1.3
8.4
63.5
17.3
8.4
2.4
6.2
58.2
20.5
13.0
2.1
8.9
62.4
20.4
6.4
1.9
1.7
57.0
27.3
12.8
1.2
4.4
60.1
17.0
16.3
2.2
5.1
43.4
27.9
22.1
1.5
9.6
65.7
18.7
6.0
7.1
59.3
22.2
10.0
1.4
6.5
55.3
22.8
13.8
1.6
4.0
56.4
27.5
11.4
0.7
26.5
68.6
2.7
2.2
21.9
73.0
5.1
27.6
62.6
7.5
1.4
0.9
33.2
60.0
5.8
1.0
32.5
60.5
6.1
0.9
19.1
61.7
16.2
3.0
11.2
72.1
15.3
1.4
9.0
77.4
11.3
1.8
0.5
4.8
77.5
12.4
4.3
1.0
1.8
81.6
14.8
1.8
8.1
73.9
14.7
3.3
4.9
83.8
11.3
3.6
95.9
0.5
1.5
98.5
18.0
77.3
4.7
13.9
75.7
8.3
1.4
0.7
9.5
73.9
9.5
7.1
6.7
74.8
15.6
2.2
0.7
5.1
75.3
17.7
1.9
5.2
68.4
18.7
7.7
7.8
71.1
15.5
4.9
0.7
6.1
72.1
18.4
3.4
5.0
67.8
18.6
8.6
7.8
60.1
21.9
9.4
0.8
6.9
72.3
15.1
5.7
5.8
77.4
11.7
5.1
3.0
71.0
22.1
3.9
1.9
72.3
20.6
5.2
9.5
79.1
10.1
1.3
8.8
67.4
16.3
7.5
10.9
55.5
19.0
13.9
0.7
6.2
49.8
32.2
10.7
1.1
3.2
58.3
27.8
10.2
0.5
7.7
61.0
20.1
11.2
12.2
58.3
23.1
6.4
2.9
64.0
23.2
9.9
5.6
57.1
23.2
12.0
2.1
7.4
45.3
33.1
14.2
4.9
55.7
29.7
9.7
0.7
64.1
27.6
7.6
2.3
66.9
24.6
5.4
0.8
1.4
54.6
31.9
12.1
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
_____________________________________________________________________________________________________
16
5.2. Jony podstawowe
Średnie roczne stężenie jonów siarczanowych w roku 2007 mieściło się pomiędzy
wartością 0,84 mgS/dm3 na Śnieżce a wartością 0,39 mgS/dm3 w Łebie. Ładunki jonów siarczanowych w roku 2007 mieściły się w granicach pomiędzy 1068,9 mg/m2rok na Śnieżce a
302,3 mg/m2rok w Łebie. Poza Śnieżką wartości mokrych ładunków jonu siarczanowego dostarczanych do podłoża mieszczą się poniżej granicy 0,5 g/m2rok stanowiącej granicę niebezpieczną dla gleb o małej odporności na zakwaszanie. Dla wielolecia obserwuje się powolny
spadek zarówno stężeń jak i ładunków jonu siarczanowego choć stężenie w Jarczewie w roku
2007 nieco wzrosło w stosunku do roku 2006 (ryc. 5.2; tab. 5.3 – 5.10).
Jarczew PL02
Śnieżka PL03
2500
Łeba PL04
2000
[mg/m2rok]
[mg/dm3]
S -SO4
1,8
1,6
1,4
1,2
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
1994
1996
1998
2000
2002
2004
N-NO3
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2002
2004
2006
2002
2004
2006
2002
2004
2006
N-NO3
1200
1000
0,8
[mg/m2rok]
[mg/dm3]
1000
0
1994
2006
1,0
0,6
0,4
800
600
400
200
0,2
0,0
1994
1996
1998
2000
2002
2004
0
1994
2006
N-NH4
1,2
1996
1200
0,8
1000
0,6
0,4
1998
2000
N-NH4
1400
1,0
[mg/m2rok]
[mg/dm3]
1500
500
1,2
800
600
400
0,2
200
0,0
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
0
1994
2006
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
1994
Cl
3,0
[mg/m2rok]
2,5
[mg/dm3]
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
1994
S - SO4
1996
1998
2000
2002
2004
1996
1998
2000
Cl
1996
1998
2000
Ryc. 5.2.Stężenia i ładunki jonów zakwaszających w próbkach opadowych na stacjach sieci EMEP w Polsce
w okresie 1994 – 2007
_____________________________________________________________________________________________________
17
W przypadku jonu azotanowego sytuacja w zakresie zarówno stężeń jak i ładunków
jest inna na Śnieżce a inna na pozostałych stacjach sieci. Na stacjach Jarczew, Łeba i Puszcza
Borecka w roku 2007 stężenia układały się w granicach 0,39 -0,50 mg/dm3, a ładunki w przedziale 281,2-372,2 mg/m2rok. Na Śnieżce stężenie jonu azotanowego było równe 0,74
mg/dm3 a ładunek 941,7 mg/m2rok. W ciągu wielolecia obserwuje się stały, bardzo powolny
spadek stężenia i ładunków jonu azotanowego na wszystkich stacjach poza Śnieżką. Tam stężenia i ładunki wykazywały znaczne wahania i były zawsze sporo wyższe niż na pozostałych
stacjach.
Stężenia jonu amonowego mieściły się w roku 2007 w granicach od 0,80 mg/dm3 w
Jarczewie do 0,38 mg/dm3 na Śnieżce i w Łebie, natomiast ładunki na wszystkich stacjach były podobne i mieściły się w granicach 483,6 mg/m2rok na Śnieżce do 294,6 mg/m2rok w Łebie. W roku 2007 nastąpił niewielki wzrost stężenia tego jonu na stacji w Jarczewie. W ciągu
wielolecia stężenia jonu amonowego wykazywały niewielką zmienność przy bardzo słabym
spadku średnich stężeń rocznych. Również ładunki tego jonu w wieloleciu spadały corocznie
bardzo wolno poza Śnieżką, gdzie spadek ładunku między rokiem 1995 a 2007 wyniósł 61%.
W wieloleciu 1994 – 2007 najwyższe stężenia jonu chlorkowego pojawiały się zawsze
w Łebie natomiast stężenia na pozostałych stacjach były podobne do siebie, niższe niż w Łebie, poza stacją na Śnieżce w latach 1998 – 2001. Jon chlorkowy odznaczał się w 2007 roku
znacznym zróżnicowaniem zarówno w zakresie stężeń (od 1,55 mg/dm 3 w Łebie do 0,48
mg/dm3 w Jarczewie) jak i ładunków (od 1201,6 mg/m2rok w Łebie do 270 mg/m2rok w Jarczewie). W roku 2007 obserwowano wzrost stężenia tego jonu w stosunku do roku 2006 na
stacji w Łebie, nieznaczny wzrost na stacji w Puszczy Boreckiej i Jarczewie natomiast spadek na Śnieżce. Ładunki jonu chlorkowego w całym wieloleciu były zdecydowanie wyższe na
stacjach w Łebie i na Śnieżce niż na stacjach w Jarczewie i Puszczy Boreckiej. W latach 2003
– 2007 obserwowano stały, konsekwentny wzrost ładunku jonu chlorkowego na Stacji Puszcza Borecka.
Stężenia metali: sodu, magnezu, potasu i wapnia wykazywały na stacjach sieci dużą
rozpiętość zarówno w zakresie stężeń jak i ładunków (ryc.5.3; tab. 5.3 – 5.10) . Kationy charakterystyczne dla środowiska morskiego (sód i magnez) występowały na stacji w Łebie w
znacznie większej ilości niż na stacjach położonych w głębi kraju. Podobnie na Śnieżce, gdzie
występowały one również w większych ilościach, przynoszone przez nie zakłócane na tej wysokości oceaniczne masy powietrza. W wieloleciu niewielką zmienność z lekkim trendem
spadkowym wykazywały: sód , magnez, potas i wapń na stacji w Jarczewie, sód magnez i
wapń na stacji w Puszczy Boreckiej oraz potas i wapń na stacji w Łebie. Największą zmienność roczną wykazywał sód i magnez na stacjach w Łebie i na Śnieżce, potas na stacjach w
Puszczy Boreckiej i na Śnieżce oraz wapń na Śnieżce.
_____________________________________________________________________________________________________
18
Na
Na
1.4
1.0
[mg/m 2rok]
[mg/dm 3]
1.2
0.8
0.6
0.4
0.2
0.20
0.18
0.16
0.14
0.12
0.10
0.08
0.06
0.04
0.02
0.00
1994
1996
1998
2000
2006
1996
1998
2004
2006
2002
2004
2006
2002
2004
2006
2002
2004
2006
150
100
50
1996
1998
2000
2002
2004
0
1994
2006
Jarczew PL02
Śnieżka PL03
Łeba PL04
1996
1998
2000
2002
2004
1996
1998
2000
K
2006
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
1994
1996
1998
Ca
2000
Ca
350
300
[mg/m 2rok]
0.8
[mg/dm 3]
2002
Mg
1.0
0.6
0.4
0.2
0.0
1994
2000
200
[mg/m 2rok]
[mg/dm 3]
2004
Mg
K
0.40
0.35
0.30
0.25
0.20
0.15
0.10
0.05
0.00
1994
2002
[mg/m 2rok]
[mg/dm 3]
0.0
1994
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
1994
250
200
150
100
50
1996
1998
2000
2002
2004
2006
0
1994
1996
1998
2000
Ryc. 5.3.Jarczew
Stężenia
PL02 i ładunki kationów w próbkach opadowych na stacjach sieci EMEP w Polsce w okresie
1994 – 2007
Śnieżka PL03
Łeba PL04
.
_____________________________________________________________________________________________________
19
0.4
0.2
2006
2005
2004
2007
mg/dm
3
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
0.6
0.4
0.2
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
0.0
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
1.2
0.8
0.6
0.4
mg/dm3
1.0
0.2
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
0.0
1997
2007
2006
2005
0.0
2004
mg/dm
0.8
3
1.0
1996
0.2
2003
2000
1.2
1994
0.4
2002
1999
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
1995
0.6
2001
1998
1997
1996
0.0
1994
0.8
mg/dm3
1.0
mm, mg/m2rok
1.2
2000
2003
0.2
Puszcza Borecka N-NH4
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
1999
2002
0.4
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
0.0
1998
2001
0.6
1996
0.2
1998
2000
0.8
1994
0.4
1997
1999
1.0
1995
mm, mg/m2rok
mg/dm3
1.2
1995
0.6
mm, mg/m2rok
0.8
mg/dm3
1.0
1997
1998
1997
1996
1994
0.0
Łeba N-NH4
1.2
1996
mg/dm3
0.6
1995
mm, mg/m2rok
2007
2006
2005
0.8
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
0.0
1996
2007
2006
2005
2004
2003
2002
0
2001
2004
0.2
1995
500
2000
2003
0.4
1994
1000
mm, mg/m2rok
1500
mg/dm3
2000
1999
1.0
Puszcza Borecka N-NO3
1.8
1.6
1.4
1.2
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
1998
2002
0.6
Puszcza Borecka S-SO4
2500
1997
2001
0.8
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
0
1996
2000
1.0
1994
500
1994
1999
1.2
1995
1000
1995
1.2
Śnieżka N-NH4
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
1994
1500
mm, mg/m2rok
2000
1994
1998
1997
1996
1995
1994
0.0
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
Łeba N-NO3
1.8
1.6
1.4
1.2
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
mg/dm3
mm, mg/m2rok
mg/dm3
0.2
Łeba S-SO4
2500
mm, mg/m2rok
0.6
0.4
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
0
stężenie
400
1998
500
0.8
600
1997
1000
opad
0
mm, mg/m2rok
1500
1.0
Śnieżka N-NO3
mg/dm
1.8
1.6
1.4
1.2
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
2000
800
Jarczew N-NH4
1.2
ładunek
200
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
Śnieżka S-SO4
2500
mm, mg/m2rok
1997
1996
1995
1994
0
1000
1996
500
1200
1995
1000
1400
mm, mg/m2rok
1500
Jarczew N-NO3
1600
3
mm, mg/m2rok
1.8
1.6
1.4
1.2
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
2000
mg/dm3
Jarczew S-SO4
2500
Ryc. 5.4. Zmienność ładunków głównych anionów w wieloleciu na tle stężeń i wysokości opadów na stacjach EMEP
w Polsce w okresie 1994 – 2007
Na ryc. 5.4 przedstawiono zmienność ładunków głównych anionów zakwaszających na tle
stężeń i wysokości opadów w poszczególnych latach wielolecia. Widać wyraźnie, iż ładunek
zanieczyszczenia wnoszony do podłoża zależał od stężenia zanieczyszczenia w opadach jak
również od wysokości opadu. Wśród stacji sieci wyraźnie wyróżnia się charakter wysokogórskiej stacji na Śnieżce, gdzie stężenia trzech prezentowanych zanieczyszczeń były podobne
jak na pozostałych stacjach a o wysokich wartościach ładunków stanowiły opady o znacznej
wysokości.
_____________________________________________________________________________________________________
20
Tablice 5.3 – 5.4. Stężenia i ładunki podstawowych jonów w wodzie opadowej w kolejnych latach na stacji Jarczew
Rok
h
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
mm
873,1
557,6
564,2
616,4
718,0
667,3
579,7
675,2
560,4
440,2
561,5
489,2
534,2
562,4
Rok
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
h
mm
873,1
557,6
564,2
616,4
718,0
667,3
579,7
675,2
560,4
440,2
561,5
489,2
534,2
562,4
S-SO4
N-NO3
N-NH4
1,17
1,12
0,98
0,87
0,86
0,77
0,82
0,75
0,66
0,72
0,74
0,69
0,58
0,78
0,43
0,53
0,48
0,42
0,45
0,44
0,50
0,44
0,44
0,47
0,49
0,46
0,39
0,50
0,75
0,69
0,64
0,66
0,70
0,70
0,72
0,64
0,66
0,78
0,72
0,71
0,56
0,80
S-SO4
N-NO3
N-NH4
1021,5
624,5
552,9
536,3
617,5
513,8
475,4
506,4
369,9
316,9
415,5
337,5
309,8
438,7
375,4
295,5
270,8
258,9
323,1
293,6
289,9
297,1
246,6
206,9
275,1
225,0
208,3
281,2
654,8
384,7
361,1
406,8
502,6
467,1
417,4
432,1
369,9
343,4
404,3
347,3
299,2
449,9
Jarczew PL02
Na
K
Cl
stężenie roczne [mg/dm3]
0,56
0,18
0,10
0,58
0,17
0,13
0,44
0,13
0,12
0,47
0,17
0,07
0,42
0,16
0,09
0,39
0,13
0,09
0,43
0,16
0,08
0,39
0,15
0,14
0,45
0,18
0,11
0,41
0,15
0,11
0,42
0,14
0,08
0,63
0,22
0,12
0,40
0,14
0,09
0,48
0,16
0,13
Jarczew PL02
Cl
Na
K
ładunek roczny [mg/m2rok]
488,9
157,2
87,3
323,4
94,8
72,5
248,2
73,3
67,7
289,7
104,8
43,1
301,6
114,9
64,6
260,2
86,7
60,1
249,3
92,8
46,4
263,3
101,3
94,5
252,2
100,9
61,6
180,5
66,0
48,4
235,8
78,6
44,9
308,2
107,6
58,7
213,7
74,8
48,1
270,0
90,0
73,1
Mg
Ca
pH
0,04
0,050
0,040
0,040
0,040
0,040
0,043
0,043
0,050
0,042
0,033
0,036
0,032
0,040
0,32
0,32
0,32
0,24
0,26
0,26
0,25
0,30
0,26
0,26
0,22
0,23
0,20
0,28
4,54
4,43
4,51
4,62
4,59
4,67
4,61
4,73
4,73
4,80
4,61
4,64
4,72
4,71
Mg
Ca
H
34,9
27,9
22,6
24,7
28,7
26,7
24,9
29,0
28,0
18,5
18,5
17,6
17,1
22,5
279,4
178,4
180,5
147,9
186,7
173,5
144,9
202,6
145,7
114,5
123,5
112,5
106,8
157,5
25,1
20,8
17,4
14,7
18,3
14,3
14,3
12,6
10,3
7,0
13,7
11,3
10,3
11,0
Hobl
SEC
µg/dm3
28,7
37,3
30,9
23,9
25,5
21,4
24,6
18,7
18,4
15,9
24,4
23,2
19,3
19,6
μS/cm
26,4
37,3
24,6
21,6
22,4
20,5
21,9
19,5
19,1
19,6
22,1
21,4
17,3
21,2
Tablice 5.5 – 5.6. Stężenia i ładunki podstawowych jonów w wodzie opadowej w kolejnych latach na stacji Śnieżka
Rok
h
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
mm
1183,6
1420,1
1019,4
1265,9
1242,8
1068,7
1025,8
1258,2
1243,6
757,7
1035,9
1273,3
1072,3
1272,5
Rok
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
h
mm
1183,6
1420,1
1019,4
1265,9
1242,8
1068,7
1025,8
1258,2
1243,6
757,7
1035,9
1273,3
1072,3
1272,5
S-SO4
N-NO3
N-NH4
1,61
1,54
1,57
1,21
1,17
0,81
0,69
0,70
0,76
0,85
0,76
0,70
0,97
0,84
0,78
0,78
0,93
0,68
0,71
0,95
1,08
0,80
0,87
1,04
0,80
0,72
0,92
0,74
0,91
0,87
1,13
0,58
0,62
0,73
0,46
0,52
0,42
0,46
0,38
0,35
0,46
0,38
S-SO4
N-NO3
N-NH4
1905,6
2187,0
1600,5
1531,7
1454,1
865,6
707,8
880,7
945,1
644,0
787,3
891,3
1040,1
1068,9
923,2
1107,7
948,0
860,8
882,4
1015,3
1107,9
1006,6
1081,9
788,0
828,7
916,8
986,5
941,7
1077,1
1235,5
1151,9
734,2
770,5
780,2
471,9
654,3
522,3
348,5
393,6
445,7
493,3
483,6
Cl
Śnieżka PL03
Na
K
1,05
0,77
1,06
0,51
0,22
0,99
0,62
0,23
0,86
0,45
0,15
1,55
0,46
0,20
1,18
0,70
0,25
0,67
0,48
0,18
0,62
0,52
0,22
0,86
0,73
0,26
0,67
0,59
0,27
0,59
0,48
0,23
0,82
0,67
0,32
0,53
0,43
0,32
Śnieżka PL03
Cl
Na
K
1242,8
1093,5
1080,6
519,9
224,3
1253,2
784,9
291,2
1068,8
559,3
186,4
1656,5
491,6
213,7
1210,4
718,1
256,5
843,0
603,9
226,5
771,0
646,7
273,6
651,6
553,1
197,0
694,1
611,2
279,7
751,2
611,2
292,9
879,3
718,4
343,1
674,4
547,2
407,2
Mg
Ca
pH
0,110
0,100
0,100
0,150
0,165
0,100
0,144
0,178
0,118
0,124
0,174
0,133
0,44
0,39
0,37
0,51
0,75
0,42
0,64
0,87
0,55
0,50
0,64
0,45
4,30
4,30
4,31
4,27
4,24
4,37
4,46
4,56
4,57
4,63
4,55
4,57
4,47
4,48
Mg
Ca
H
448,5
493,7
459,8
545,0
769,4
528,4
795,9
659,2
569,7
636,7
686,3
572,6
59,3
72,0
49,6
68,4
71,1
45,2
35,7
35,0
33,3
17,8
29,4
34,3
36,7
42,3
112,1
126,6
124,3
160,3
169,3
125,8
179,1
134,9
122,2
157,9
186,6
169,2
Hobl
SEC
µg/dm3
50,1
50,7
48,7
54,0
57,2
42,3
34,8
27,8
26,8
23,5
28,4
26,9
34,2
33,2
μS/cm
39,1
41,6
37,0
37,2
33,6
30,3
24,5
25,5
27,6
25,3
23,3
30,5
26,3
_____________________________________________________________________________________________________
21
Tablice 5.7 - 5.8. Stężenia i ładunki podstawowych jonów w wodzie opadowej w kolejnych latach na stacji Łeba
Rok
h
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
mm
660,9
560,5
574,2
635,9
791,7
803,6
594,3
786,6
746,0
569,6
826,5
478,6
579,3
775,2
Rok
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
h
mm
660,9
560,5
574,2
635,9
791,7
803,6
594,3
786,6
746,0
569,6
826,5
478,6
579,3
775,2
S-SO4
N-NO3
0,83
0,89
0,82
0,63
0,62
0,62
0,57
0,53
0,52
0,52
0,43
0,56
0,46
0,39
0,51
0,51
0,52
0,44
0,47
0,42
0,50
0,43
0,44
0,42
0,40
0,51
0,45
0,39
S-SO4
N-NO3
548,5
498,8
470,8
400,6
490,9
498,2
338,8
416,9
387,9
296,2
355,4
268,0
266,5
302,3
337,1
285,9
298,6
279,8
372,1
337,5
297,2
338,2
328,2
239,2
330,6
244,1
260,7
302,3
N-NH4
Cl
Łeba PL04
Na
K
0,48
0,76
0,09
1,52
0,51
2,51
1,31
0,15
0,56
1,30
0,69
0,12
0,45
1,67
0,92
0,07
0,45
1,61
0,85
0,08
0,52
1,69
0,91
0,12
0,50
1,37
0,72
0,09
0,43
1,33
0,74
0,10
0,48
1,14
0,64
0,09
0,46
1,58
0,85
0,10
0,38
1,26
0,66
0,07
0,48
1,60
0,80
0,09
0,48
1,31
0,68
0,06
0,38
1,55
0,78
0,09
Łeba PL04
N-NH4
Cl
Na
K
317,2
1004,6
502,3
59,5
285,9
1406,9
734,3
84,1
321,6
746,5
396,2
68,9
286,2
1062,0
585,0
44,5
356,3
1274,6
672,9
63,3
417,9
1358,1
731,3
96,4
297,2
814,2
427,9
53,5
338,2
1046,2
582,1
78,7
358,1
850,4
477,4
67,1
262,0
900,0
484,2
57,0
314,1
1041,4
545,5
57,9
229,7
765,8
382,9
43,1
278,1
758,9
393,9
34,8
294,6
1201,6
604,7
69,8
Mg
Ca
pH
0,140
0,180
0,100
0,120
0,120
0,130
0,100
0,102
0,098
0,112
0,086
0,115
0,091
0,101
0,20
0,19
0,25
0,19
0,20
0,24
0,20
0,18
0,22
0,22
0,14
0,25
0,21
0,16
4,40
4,45
4,52
4,61
4,60
4,71
4,64
4,71
4,68
4,72
4,67
4,58
4,73
4,70
Mg
Ca
H
92,5
100,9
57,4
76,3
95,0
104,5
59,4
80,2
73,1
63,8
71,1
55,0
52,7
78,3
132,2
106,5
143,6
120,8
158,3
192,9
118,9
141,6
164,1
125,3
115,7
119,7
121,7
124,0
26,4
19,8
17,2
15,6
19,8
15,7
13,6
15,4
15,6
11,0
17,6
12,6
10,8
15,6
Hobl
SEC
µg/dm3
40,0
35,4
30,0
24,5
25,0
19,5
22,9
19,6
20,9
19,3
21,3
26,3
18,7
20,1
μS/cm
34,2
26,5
24,1
23,7
23,0
22,4
20,2
20,8
21,8
19,8
24,3
19,6
19,8
Tablice 5.9 – 5.10. Stężenia i ładunki podstawowych jonów w wodzie opadowej w kolejnych latach na stacji
Puszcza Borecka
Rok
h
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
mm
739,7
699,1
494,1
611,0
749,2
653,1
571,8
756,5
654,4
580,4
723,9
690,2
557,3
827,2
Rok
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
h
mm
739,7
699,1
494,1
611,0
749,2
653,1
571,8
756,5
654,4
580,4
723,9
690,2
557,3
827,2
S-SO4
N-NO3
1,03
0,85
0,94
0,59
0,67
0,59
0,61
0,62
0,54
0,45
0,53
0,50
0,67
0,53
0,59
0,46
0,51
0,48
0,45
0,46
0,46
0,39
0,42
0,34
0,42
0,42
0,45
0,45
S-SO4
N-NO3
762,2
592,7
463,3
361,4
501,7
385,7
348,3
470,7
356,6
263,5
379,9
345,1
373,4
438,4
436,9
320,6
253,8
293,7
336,5
299,1
264,3
298,8
274,0
197,4
302,2
289,9
250,8
372,2
N-NH4
Cl
Na
K
0,64
0,91
0,41
0,21
0,76
0,64
0,25
0,32
0,74
0,67
0,20
0,37
0,55
0,71
0,28
0,16
0,44
0,52
0,22
0,15
0,43
0,44
0,21
0,16
0,55
0,66
0,25
0,24
0,53
0,46
0,16
0,13
0,51
0,47
0,21
0,10
0,43
0,43
0,18
0,11
0,48
0,65
0,28
0,13
0,50
0,43
0,17
0,17
0,53
0,71
0,24
0,09
0,52
0,81
0,36
0,09
N-NH4
Cl
Na
K
474,0
674,6
300,6
152,8
532,8
449,1
175,2
225,1
364,9
329,8
100,8
182,8
337,6
432,6
169,0
99,8
327,9
389,5
166,8
113,9
282,5
287,9
138,6
106,4
316,0
378,8
144,4
136,8
402,7
349,9
121,6
94,9
331,4
308,9
138,9
67,7
246,9
249,5
104,8
66,3
345,0
464,8
200,2
90,2
345,1
296,8
118,0
50,4
295,4
395,7
131,5
49,6
430,1
670,0
301,1
71,1
Mg
Ca
pH
0,082
0,073
0,072
0,064
0,060
0,064
0,060
0,052
0,059
0,044
0,061
0,073
0,056
0,066
0,44
0,33
0,42
0,28
0,25
0,25
0,17
0,22
0,30
0,20
0,22
0,19
0,25
0,22
4,38
4,46
4,46
4,79
4,73
4,66
4,45
4,72
4,79
4,81
4,71
4,78
4,78
4,86
Mg
Ca
H
60,6
51,2
35,7
39,2
44,9
41,6
34,1
39,2
38,4
25,4
43,9
29,7
31,2
54,6
328,1
232,3
206,0
168,4
186,3
165,0
97,3
167,1
195,8
113,4
163,0
133,9
141,0
184,5
30,8
24,2
17,1
9,9
14,0
14,3
20,3
14,3
10,5
9,0
14,1
11,5
9,5
11,6
Hobl
SEC
µg/dm3
41,7
34,7
34,7
16,2
18,6
21,9
35,5
18,9
16,0
15,5
19,5
16,6
16,8
13,9
μS/cm
26,6
21,2
19,9
15,8
17,6
18,1
23,4
19,2
15,4
12,8
15,4
14,0
14,0
14,8
_____________________________________________________________________________________________________
22
5.3. Metale ciężkie
Wybrane metale ciężkie oznaczane były w próbkach opadów na stacjach sieci EMEP
dosyć nieregularnie. Jedyną stacją, na której wykonywane były te analizy od roku 1994 jest
stacja w Łebie. Na stacji Puszcza Borecka wybrane metale ciężkie oznaczane są od roku
2003, kiedy zainstalowano tam specjalnie do tego celu przeznaczony kolektor mokrego opadu.
Mimo niewielkiej liczebności danych zdecydowano się na pokazanie przebiegów
zmienności stężeń i ładunków metali ciężkich na tych stacjach ze względu na stosowne zapisy
w Protokołach do Konwencji Genewskiej a także w kolejnych, nowych dyrektywach Unii Europejskiej (ryc. 5.5 i tab. 5.11).
Stężenia ołowiu na stacji w Łebie po obniżeniu w latach 1996, 1997 i znacznym wzroście w latach 1998 – 2000 od roku 2002 ustabilizowały się na stałym poziomie ok. 1 g/dm3.
Stężenia podobne do tych w Łebie występowały na stacji Puszcza Borecka. Podobny przebieg
na obu stacjach przedstawiały ładunki ołowiu wprowadzane do ekosystemu.
Stężenia kadmu na stacji w Łebie spadły o ok. 85% w latach 1994 – 2005 z wartości
0,37 do 0,06 g/dm3. W Puszczy Boreckiej notowane były niskie stężenia tego metalu – na
poziomie nieco wyższym niż w Łebie. Na obydwu stacjach po chwilowym wzroście stężeń w
latach 2004 – 2006 nastąpił ich spadek.
Stężenie miedzi było dosyć zróżnicowane w kolejnych latach. W roku 2004 obserwowano w Łebie stężenie zaledwie 0,80 g/dm3. Po okresie dość znacznych wartości stężenia w
Łebie w latach 1998 - 1999 (3,8 g/dm3) w okresie 2002 – 2007 stężenie miedzi w opadach
ustabilizowało się na poziomie ok. 1 g/dm3. Nieco wyższe stężenia obserwowane były na
stacji Puszcza Borecka. Podobny do stężeń przebieg miała zmienność dostarczanych do podłoża ładunków wymienionych metali ciężkich.
Stężenie cynku na stacji w Łebie w roku 2007 osiągnęło minimum (3,77 g/dm3 ) w
wieloleciu i jego poziom był niższy o 84% niż w roku 1994. Podobnie zmalał ładunek dostarczany na tej stacji do podłoża. Stężenie i ładunek tego metalu na stacji Puszcza Borecka w
okresie 2003 – 2007 przyjmowały bardzo podobne wartości jak w Łebie.
_____________________________________________________________________________________________________
23
4,0
Pb
[μg/dm3]
Puszcza
Borecka PL05
4,00
3,00
Pb
3,5
Łeba PL04
5,00
[mg/m2rok]
6,00
3,0
2,5
2,0
1,5
2,00
1,0
1,00
0,5
0,00
1994
1996
1998
0,40
2000
2002
2004
2006
0,0
1994
1998
0,30
Cd
0,35
1996
2000
2002
2004
2006
Cd
0,25
[mg/m2rok]
[μg/dm3]
0,30
0,25
0,20
0,15
0,20
0,15
0,10
0,10
0,05
0,05
0,00
1994
1996
1998
2000 2002
4,0
2004
0,00
1994
2006
[mg/m2rok]
[μg/dm3]
2,0
1,5
2004
2006
2004
2006
2004
2006
Cu
2,0
1,5
1,0
1,0
0,5
0,5
1996
1998
14,00
2000
2002
2004
0,0
1994
2006
Zn
12,00
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
1994
1996
1998
2000
2002
Zn
[mg/m2rok]
10,00
[μg/dm3]
2002
2,5
2,5
8,00
6,00
4,00
2,00
0,00
1994
2000
3,0
3,0
0,0
1994
1998
3,5
Cu
3,5
1996
1996
1998
2000
2002
2004
2006
1996
1998
2000
2002
Rys. 5.5. Stężenie i ładunek wybranych metali ciężkich na stacjach EMEP w Polsce w okresie
1994 – 2007
_____________________________________________________________________________________________________
24
Tablica 5.11 - Stężenie i ładunek wybranych metali ciężkich na stacjach EMEP w Polsce w okresie 1994 – 2007
Rok
h
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
mm
660,9
560,5
574,2
635,9
791,7
803,6
594,3
786,6
746,0
569,6
826,5
478,6
579,3
775,2
Rok
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
h
mm
660,9
560,5
574,2
635,9
791,7
803,6
594,3
786,6
746,0
569,6
826,5
478,6
579,3
775,2
Pb
5,10
2,10
1,30
2,76
2,75
3,19
1,66
0,96
1,08
0,96
1,16
1,15
0,65
Pb
3,37
1,21
0,83
2,19
2,21
1,90
1,31
0,72
0,62
0,79
0,56
0,67
0,50
Łeba PL04
Cd
Cu
stężenie roczne [μg/dm3]
0,370
1,60
0,150
1,90
0,140
1,50
0,080
1,50
0,100
3,03
0,080
3,80
0,070
0,052
1,68
0,051
0,99
0,048
0,95
0,036
0,80
0,055
0,94
0,097
0,90
0,039
0,84
Łeba PL04
Cd
Cu
0,245
1,06
0,084
1,06
0,080
0,86
0,051
0,95
0,079
2,40
0,064
3,05
0,042
0,041
1,32
0,038
0,74
0,027
0,54
0,030
0,66
0,026
0,45
0,056
0,52
0,030
0,65
Zn
Rok
h
5,40
4,41
4,55
4,73
7,62
4,94
3,77
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
mm
739,7
699,1
494,1
611,0
749,2
653,1
571,8
756,5
654,4
580,4
723,9
690,2
557,3
827,2
Zn
Rok
7,40
5,66
6,26
5,28
9,51
6,23
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
11,20
10,10
10,90
8,30
12,01
7,75
4,25
3,29
2,59
3,91
3,65
2,86
2,93
h
mm
739,7
699,1
494,1
611,0
749,2
653,1
571,8
756,5
654,4
580,4
723,9
690,2
557,3
827,2
Pb
Cd
Cu
Zn
stężenie roczne [μg/dm3]
1,73
0,14
2,18
1,26
0,10
1,68
1,38
0,05
1,92
0,97
0,10
2,28
0,92
0,06
1,43
Pb
Cd
Cu
6,85
4,78
6,42
5,75
3,89
1,00
0,91
0,95
0,54
0,75
3,98
3,46
4,43
3,18
3,18
0,08
0,07
0,03
0,06
0,05
1,27
1,22
1,33
1,26
1,17
Zn
_____________________________________________________________________________________________________
25
6. Depozycja zanieczyszczeń do podłoża w roku 2007 na tle wielolecia
Roczną suchą depozycję tlenowych związków siarki i azotu obliczono, podobnie jak w
latach ubiegłych, mierząc stężenia tych związków w powietrzu oraz zakładając prędkość ich
wypadania (Lehmhaus et al., 19862). Oszacowano również roczną depozycję jonu wodorowego związaną z depozycją dwutlenku siarki. Mokrą depozycję związków siarki, azotu oraz jonu wodorowego przyjęto na podstawie pomiarów i obliczeń (jon wodorowy z pH opadu) (tabele 5.1, 5.3 – 5.10, 6.1).
40%
1994
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
0%
1995
10%
0%
1994
10%
100%
100%
90%
90%
80%
80%
70%
70%
60%
60%
50%
50%
40%
S mokra Śnieżka
2007
20%
1999
S mokra Jarczew
1998
20%
S sucha Śnieżka
1997
30%
1996
S sucha Jarczew
1995
30%
2006
50%
40%
2005
60%
50%
2004
70%
60%
2003
80%
70%
2002
90%
80%
2001
100%
90%
2000
100%
60%
50%
50%
40%
40%
30%
2004
2003
2002
2001
30%
H sucha Śnieżka
20%
H sucha Jarczew
20%
H mokra Śnieżka
10%
H mokra Jarczew
10%
0%
2007
70%
60%
2007
80%
70%
2006
90%
80%
2006
100%
90%
2005
100%
2000
1994
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
0%
1995
0%
1994
10%
1999
N mokra Śnieżka
10%
1998
20%
1997
N sucha Śnieżka
N mokra Jarczew
1996
30%
20%
1995
N sucha Jarczew
2005
40%
30%
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
0%
Rys. 6.1. Udział suchej i mokrej depozycji w depozycji całkowitej dla lat 1994 – 2007 w Jarczewie i
na Śnieżce
Na rys. 6.1 i 6.2 przedstawiono udziały suchej i mokrej depozycji tlenowych związków siarki i azotu oraz jonu wodorowego w depozycji całkowitej dla wszystkich stacji sieci
2
Lehmhaus J., Saltbones J., Eliassen A., 1986, A Modified Sulphur Budget for Europe for 1990. The Norwegian Meteorological Institute,
EMEP/MSC-W Report 3/86
_____________________________________________________________________________________________________
26
EMEP w Polsce. W Jarczewie udziały suchej i mokrej depozycji w depozycji całkowitej były
w okresie wielolecia dla kolejnych lat bliskie 50%.
100%
100%
90%
90%
80%
80%
70%
70%
60%
60%
50%
50%
40%
30%
2005
2006
2007
2007
2007
2003
2002
2000
1999
1998
2006
50%
2006
60%
50%
2004
70%
60%
2005
80%
70%
2005
90%
80%
2004
100%
90%
1997
S mokra PB
2004
100%
40%
S sucha PB
1994
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
0%
1998
0%
1997
10%
1996
10%
1995
20%
1994
20%
1996
S mokra Łeba
2001
S sucha Łeba
30%
1995
40%
40%
100%
100%
90%
90%
80%
80%
70%
70%
60%
60%
50%
50%
40%
2003
2002
2001
2000
N mokra PB
1994
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
0%
1996
0%
1995
10%
1994
10%
N sucha PB
1999
20%
1998
N mokra Łeba
1997
30%
20%
1996
N sucha Łeba
1995
30%
40%
2003
2002
2001
2000
H mokra PB
1999
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
0%
1996
0%
1995
10%
1994
10%
H sucha PB
1998
20%
1997
H mokra Łeba
1996
30%
20%
1995
H sucha Łeba
1994
30%
Rys. 6.2. Udział suchej i mokrej depozycji w depozycji całkowitej dla lat 1994 – 2007 w Łebie i
Puszczy Boreckiej
Podobne jak w Jarczewie, udziały suchej i mokrej depozycji obserwowano na stacji w Łebie.
Tutaj jednak niewielką przewagę miała depozycja mokra nad depozycją suchą.
Zdecydowana przewaga depozycji mokrej związków siarki nad depozycją suchą występowała
w okresie wielolecia na stacjach: Puszcza Borecka oraz szczególnie na Śnieżce. Na tej ostatniej stacji średnio nieco ponad 80% związków siarki docierało do podłoża z opadem atmosferycznym.
Tlenowe związki azotu docierały do podłoża na stacji w Jarczewie przede wszystkim jako sucha depozycja. Na stacji w Łebie udział suchej i mokrej depozycji tych związków w depozycji całkowitej był prawie równy w okresie wielolecia. Zdecydowana przewaga depozycji mokrej nad suchą miała miejsce na stacji w Puszczy Boreckiej a w szczególności na Śnieżce.
Jon wodorowy docierał do podłoża w przeważającej ilości w suchej depozycji na stacji w Jarczewie. Średnio 70% depozycji tego jonu w wieloleciu odbywało się tą drogą. Na stacjach w
_____________________________________________________________________________________________________
27
Łebie i w Puszczy Boreckiej depozycja jonu wodorowego rozłożona była bardziej równomiernie i można stwierdzić, że średnio ok. 50% stanowiła depozycja sucha a kolejne 50% depozycja mokra. Podobnie jak dla związków siarki i azotu, na Śnieżce jon wodorowy dostarczany był średnio w 75% w depozycji mokrej.
2500
2500
S mokra Jarczew
S mokra Śnieżka
2000
S sucha Śnieżka
1200
1000
1000
600
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2000
1999
2001
2006
2007
2006
2007
2005
2004
2003
2001
2000
1999
1998
1997
80
70
40
2005
2004
2000
1999
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
0
1997
10
0
1996
10
1995
20
1998
30
20
1997
30
1996
40
50
1995
mg/m2rok
50
1994
H mokra Śnieżka
H sucha Śnieżka
60
2003
H sucha Jarczew
60
2002
H mokra Jarczew
1994
70
2001
80
1996
1994
2007
2006
2005
2004
2003
2002
0
2001
0
2000
200
1999
200
1998
400
1997
400
N mokra Śnieżka
N sucha Śnieżka
1995
mg/m2rok
600
1996
1998
800
N mokra Jarczew
N sucha Jarczew
1995
1997
1994
2007
2006
2005
2004
2003
1200
1994
mg/m2rok
2002
2001
2000
1999
1998
0
1997
0
1996
500
1995
500
800
mg/m2rok
1000
1996
1000
1500
1995
mg/m2rok
1500
1994
mg/m2rok
S sucha Jarczew
2002
2000
Rys. 6.3. Sucha i mokra depozycja dla lat 1994 – 2007 w Jarczewie i na Śnieżce
Na rysunkach 6.3 i 6.4 przedstawiono przebiegi bezwzględnych wartości rocznych suchej i
mokrej depozycji związków siarki, azotu i jonu wodorowego dla wielolecia.
W Jarczewie miał miejsce powolny spadek obydwu rodzajów depozycji związków siarki oraz
jonu wodorowego, natomiast dostawa związków azotu była w okresie wielolecia prawie niezmienna.
Na Śnieżce w okresie 1994 – 2000 nastąpił spadek mokrej depozycji związków siarki oraz jonu wodorowego, a następnie mokra depozycja zaczęła wzrastać. Sucha depozycja związków
siarki, azotu i jonu wodorowego wolno, ale konsekwentnie malała. Mokra depozycja związ_____________________________________________________________________________________________________
28
ków azotu wykazywała w kolejnych latach znaczną zmienność przy braku widocznego trendu
zmian w wieloleciu.
900
900
800
800
700
300
300
250
200
40
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1994
2007
2006
2005
2004
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
0
1995
50
0
1996
100
N sucha Łeba
50
1994
2004
200
150
N mokra Łeba
100
250
1995
150
2007
N sucha PB
2006
N mokra PB
350
2007
400
350
2005
450
400
2006
500
450
mg/m 2rok
500
2005
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1994
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
0
1999
0
1998
100
1997
200
100
1996
300
1995
400
200
1995
S sucha PB
500
300
2003
mg/m 2rok
mg/m 2rok
400
1994
mg/m 2rok
S sucha Łeba
500
S mokra PB
600
2003
S mokra Łeba
600
2002
700
40
35
H mokra Łeba
30
H sucha Łeba
25
H mokra PB
mg/m 2rok
mg/m 2rok
30
20
10
H sucha PB
20
15
10
5
0
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
0
Rys. 6.4. Sucha i mokra depozycja dla lat 1994 – 2007 w Łebie i Puszczy Boreckiej (PB)
Na stacjach w Łebie i w Puszczy Boreckiej depozycja sucha i mokra związków siarki i jonu
wodorowego w ciągu wielolecia konsekwentnie malała (poza okresem 2005-2007 dla związków siarki w mokrej depozycji w Puszczy Boreckiej) natomiast w przypadku suchej i mokrej
depozycji związków azotu na obydwu stacjach trudno mówić o widocznym trendzie zmian.
_____________________________________________________________________________________________________
29
Tab. 6.1. Sucha i mokra depozycja w latach 1994 – 2007 w Jarczewie
Rok
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
sucha
Depozycja siarki
mokra
całkowita
Depozycja azotu tlenowego
sucha
mokra
całkowita
Depozycja jonów wodorowych
z suchej S-SO2
mokra
całkowita
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
698,5
713,0
721,0
595,8
571,6
502,4
411,1
441,9
428,1
415,5
405,4
399,9
410,9
380,0
1025,6
639,7
554,8
537,8
616,2
510,7
474,7
504,1
370,7
316,0
419,4
335,9
310,9
439,1
1724,1
1352,7
1275,8
1133,6
1187,8
1013,1
885,8
946,0
798,8
731,5
824,8
735,8
721,8
819,1
385,4
388,8
364,8
405,4
333,0
358,6
396,6
372,5
431,4
416,3
381,6
366,9
424,8
421,3
363,6
301,0
270,8
260,0
323,3
295,0
290,8
295,0
244,2
205,9
277,0
223,0
209,1
284,0
749,0
689,8
635,6
665,4
656,3
653,6
687,4
667,5
675,6
622,2
658,6
589,9
633,9
705,3
39,1
40,7
40,3
33,0
32,5
28,2
22,5
24,9
24,0
22,7
22,6
21,9
22,1
20,6
25,3
21,0
17,6
14,9
18,5
14,3
14,2
12,6
10,3
7,0
13,7
11,3
10,3
11,0
64,4
61,7
57,9
47,9
51,0
42,5
36,7
37,5
34,3
29,7
36,3
33,2
32,4
31,6
Tab.6.2. Sucha i mokra depozycja w latach 1994 – 2007 na Śnieżce
Rok
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
sucha
Depozycja siarki
mokra
całkowita
sucha
mokra
całkowita
z suchej S-SO2
mokra
całkowita
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
517,7
476,9
317,3
242,1
312,3
252,8
241,0
220,4
207,5
192,9
209,2
215,4
201,1
193,8
1909,6
2194,1
1605,3
1531,6
1458,7
867,2
703,6
900,5
945,1
645,2
790,7
898,0
1038,3
1072,2
2427,3
2671,0
1922,6
1773,7
1771,0
1120,0
944,6
1120,9
1152,6
838,1
999,9
1113,4
1239,4
1266,0
155,9
206,5
174,6
152,7
174,2
165,1
157,6
150,2
142,4
126,2
140,2
149,1
128,4
127,1
917,9
1101,5
951,9
865,9
878,1
1018,2
1109,7
1020,4
1085,5
785,5
828,5
923,3
989,7
949,1
1073,8
1308,0
1126,5
1018,6
1052,3
1183,3
1267,3
1170,6
1227,9
911,7
968,7
1072,4
1118,2
1076,2
28,1
26,6
17,1
13,6
18,1
14,4
13,6
12,4
11,6
10,7
11,6
11,9
11,0
10,5
59,1
72,3
49,8
68,6
70,8
45,0
35,7
35,2
33,4
17,8
29,4
34,2
36,7
42,4
87,2
98,9
66,9
82,2
88,9
59,4
49,3
47,6
45,0
28,5
41,0
46,1
47,7
52,9
_____________________________________________________________________________________________________
30
Tab. 6.3. Sucha i mokra depozycja w latach 1994 – 2007 w Łebie
Rok
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
sucha
Depozycja siarki
mokra
całkowita
sucha
mokra
całkowita z suchej S-SO2
mokra
całkowita
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
502,5
521,6
481,6
335,1
287,2
279,4
264,1
287,5
261,2
303,5
230,4
239,0
242,6
208,3
551,0
496,5
476,3
404,7
490,9
500,6
339,2
413,2
391,1
297,9
358,3
273,7
266,9
303,8
1053,5
1018,1
957,9
739,8
778,1
780,0
603,3
700,7
652,3
601,4
588,7
512,7
509,5
512,1
216,8
244,1
279,0
268,7
229,3
209,2
230,6
189,0
218,9
227,4
227,1
231,3
253,8
212,5
338,4
285,9
303,9
281,2
368,7
339,9
294,9
340,0
327,8
242,1
334,8
250,5
261,6
300,6
555,2
530,0
582,9
549,9
598,0
549,1
525,5
529,0
546,7
469,5
561,9
481,8
515,4
513,1
27,7
28,9
26,2
18,3
15,5
15,0
14,0
14,8
13,6
16,0
12,0
12,4
12,5
10,6
26,5
19,9
17,6
15,5
19,8
15,9
13,4
15,4
15,6
11,0
17,6
12,5
11,0
15,5
54,2
48,8
43,8
33,8
35,3
30,9
27,4
30,2
29,2
27,0
29,6
24,9
23,5
26,1
Tab.6.4. Sucha i mokra depozycja w latach 1994 – 2007 w Puszczy Boreckiej
Rok
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
sucha
Depozycja siarki
mokra
całkowita
sucha
mokra
całkowita z suchej S-SO2
mokra
całkowita
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
mg/m2
412,9
374,9
390,8
233,1
263,1
197,4
177,4
116,0
141,4
153,8
119,2
109,4
151,2
113,9
762,1
592,6
463,7
362,1
499,5
388,2
347,8
469,9
356,1
263,8
379,9
347,4
370,1
442,2
1175,0
967,4
854,4
595,2
762,6
585,6
525,2
585,9
497,5
417,6
499,1
456,8
521,3
556,1
139,5
104,4
163,7
163,9
97,6
167,5
136,1
102,5
116,6
119,0
121,7
102,0
97,1
142,2
438,7
318,8
253,8
292,1
333,7
299,7
264,7
297,0
275,4
197,9
302,2
287,7
249,8
369,4
578,1
423,2
417,5
456,0
431,3
467,2
400,8
399,5
392,0
316,8
424,0
389,7
346,9
511,6
23,4
21,2
21,0
12,1
13,9
10,6
9,6
5,5
7,1
8,0
6,1
5,7
8,1
5,8
31,0
22,2
17,3
10,1
14,0
14,1
20,3
14,5
10,6
8,9
14,1
11,5
9,4
11,1
54,4
43,4
38,4
22,2
27,9
24,7
29,9
20,0
17,7
16,9
20,2
17,2
17,5
16,9
_____________________________________________________________________________________________________
31
7. Sytuacja w Europie
Konwencja w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości wraz z protokołami zobowiązującymi do ograniczania emisji zanieczyszczeń powietrza
stanowi jedno z narzędzi funkcjonujących na arenie międzynarodowej, nakierowanych na
ograniczenie emisji związków siarki i azotu powodujących niekorzystne zmiany w środowisku. Pierwszy protokół do Konwencji dotyczy programu EMEP, którego głównym celem jest
dostarczanie rządom informacji o stężeniu i depozycji zanieczyszczeń powietrza, jak również
o wielkości i znaczeniu strumieni zanieczyszczeń przenoszonych przez granice krajów. Program EMEP składa się z trzech głównych elementów:
- gromadzenie danych o emisji,
- pomiary jakości powietrza i opadów atmosferycznych,
- modelowanie rozprzestrzeniania zanieczyszczeń w atmosferze przy wykorzystaniu
danych o emisji i danych meteorologicznych oraz funkcji opisujących procesy transformacji i usuwania zanieczyszczeń z atmosfery.
Zasadnicza część Raportu syntetycznego dotyczyła wyników pomiarów jakości powietrza i
opadów atmosferycznych uzyskanych na polskich stacjach EMEP. Niniejsza część raportu
została oparta o dane dotyczące emisji oraz rezultaty obliczeń modelowych dla Polski, Unii
Europejskiej, całego obszaru EMEP-u, ukazując zmiany jakie zaszły w ostatnich kilkunastu
latach. Ostatnim rokiem ujętym w analizie jest rok 2006, dla którego dostępne są wstępne dane o emisji i wyniki modelowania (www.emep.int) oraz raporty Chemicznego Centrum Koordynacyjnego (CCC EMEP) i Meteorologicznego Centrum Syntetyzującego – Zachód (MSCW).
Protokół w sprawie przeciwdziałania zakwaszeniu, eutrofizacji i powstawaniu ozonu przyziemnego tzw. Protokół z Göteborga zapoczątkował strategię wielozanieczyszczeniową i wieloskutkową, gdyż odnosi się nie tylko do skutku działania jednego zanieczyszczenia, ale także do negatywnych efektów wywoływanych w środowisku przez wiele zanieczyszczeń jednocześnie. Podstawowym celem tego protokółu jest osiągnięcie takich poziomów ładunków
kwasowości i eutrofizacji, które będą niższe od wartości krytycznych oraz stężeń ozonu troposferycznego nieprzekraczających stężeń krytycznych zarówno z punktu widzenia ochrony
zdrowia ludzi, jak i ekosystemów. Cel ten może zostać osiągnięty dzięki dotrzymaniu pułapów emisyjnych dwutlenku siarki, tlenków azotu, lotnych związków organicznych i amoniaku, które strony protokółu wynegocjowały na rok 2010 (Jagusiewicz, 2004). Największe
ograniczenia powinny wprowadzić te kraje, których emisje powodują największe szkody dla
zdrowia lub środowiska, a podejmowane przez nie działania będą stosunkowo tanie.
Na obszarze EMEP-u pułapy emisji SOx określone w Protokóle z Göteborga dla roku
2010 zostały osiągnięte już w 2004 roku. Zanotowano ponad 59% spadek emisji SOx w roku
2004 w stosunku do wielkości z roku bazowego1990. Są jednak duże różnice w osiąganiu celów określonych w tym protokóle przez różne państwa. Połowa stron Konwencji już osiągnęła
swoje pułapy emisji SOx dla roku 2010. Pozostała połowa wymaga dalszej redukcji (Vestreng, 2006). Polska wypełniła zobowiązanie na rok 2010 już w 2004 roku, zmniejszając
emisję SOx o 57% (przy wymaganej redukcji na poziomie 56%).
W przypadku tlenków azotu widoczne jest najmniejsze zaawansowanie w redukcji emisji. Tylko 40% krajów osiągnęło w roku 2004 pułapy przewidziane na rok 2010 (Vestreng,
2006). Wśród nich znalazła się Polska, redukując wielkość emisji tlenków azotu o 49% w stosunku do wielkości z 1990 roku. W tym czasie redukcja emisji na całym obszarze EMEP-u
osiągnęła 23%.
Liczba państw - stron Konwencji, które już osiągnęły swój pułap emisji przewidziany na
rok 2010 jest dla amoniaku wyższa niż dla jakiegokolwiek innego zanieczyszczenia zamieszczonego w Protokóle z Göteborga. Prawie 65% wszystkich krajów osiągnęło pułapy emisyjne dla amoniaku już w roku 2004 (Vestreng, 2006). Redukcja emisji na obszarze EMEP-u
_____________________________________________________________________________________________________
32
osiągnęła 20% w stosunku do roku 1990 a emisja ze źródeł w Polsce została zredukowana w
roku 2004 o 38% (z Protokółu wynika 8% do roku 2010).
Generalnie można stwierdzić, że emisja związków siarki i azotu niemal w całej Europie
zmniejszyła się, nie zmieniło się jednak rozmieszczenie obszarów charakteryzujących się
największą emisją. Polska należała i w dalszym ciągu należy do obszarów o znaczącej emisji
siarki azotu utlenionego (Rys. 7.1).
3500
3000
[Gg SOx]
2500
2000
1500
1000
500
0
1990
1995
2000
2005
2006
1800
1600
1400
[Gg NOx]
1200
1000
800
600
400
200
0
1990
1995
2000
1995
2000
2005
2006
600
500
[Gg NH3]
400
300
200
100
0
1990
2005
2006
Rys.7.1. Zmiany emisji tlenków siarki, tlenków azotu i amoniaku z
polskich źródeł w okresie 1990 - 2006
_____________________________________________________________________________________________________
33
Przyjmując jako pierwszy rok 1990 – rok bazowy dla Protokółu z Göteborga – obliczono dla kolejnych lat (w odstępach 5-cio letnich i dla roku 2006) udziały emisji związków zakwaszających ze źródeł polskich w całkowitej emisji ze źródeł antropogenicznych z całego
obszaru EMEP-u i w emisji z 27 krajów - obecnych członków Unii Europejskiej (EU27).
Wykorzystano dane z bazy danych EMEP-u (http://webdab.emep.int oraz
http://webdab.umweltbundesamt.at ) (Rys. 7.2).
Rys.7.2. Udział emisji z polskich źródeł w całkowitej emisji
na obszarze EMEP-u i 27 krajów Unii Europejskiej
Spośród analizowanych zanieczyszczeń największy udział Polski w całkowitej emisji (zarówno w skali całego EMEP-u, jak i UE27) stwierdzono dla tlenków siarki. Udział polskich
źródeł w emisji z całego EMEP-u osiągnął 8% w roku 1995, a następnie systematycznie malał
(do 6% w 2006 roku). Inaczej zmieniał się udział tych źródeł w emisji z krajów UE – od 1990
roku systematycznie wzrastał od 12% do15% i w ostatnich dwóch latach się ustabilizował.
Oznacza to, że spadek emisji w Polsce jest wolniejszy niż w innych krajach europejskich.
Udział emisji tlenków azotu z polskich źródeł wykazywał tendencję spadkową, ale od roku
2005 zaczął wzrastać – w większym stopniu w odniesieniu do emisji z UE27 niż do emisji z
EMEP-u. Odmiennie kształtowała się sytuacja w przypadku emisji amoniaku – udział pol_____________________________________________________________________________________________________
34
skich źródeł w emisji sumarycznej systematycznie malał, osiągając w 2006 roku 4% emisji z
obszaru EMEP-u i 7% emisji z 27 krajów wchodzących w skład Unii Europejskiej.
Skutkiem zmniejszenia emisji było zmniejszenie poziomu zanieczyszczenia powietrza. Konsekwencją spadku stężenia dwutlenku siarki i siarczanów w powietrzu było zmniejszenie suchej depozycji. Zmalało również stężenie siarczanów w opadach, dzięki czemu zmniejszyła
się mokra depozycja siarki. Tym samym w dużej części Europy znacząco zmalała całkowita
depozycja siarki (Rys. 7.3). Na podstawie rezultatów obliczeń modelowych dla obszarów niezurbanizowanych można stwierdzić, że w 1990 roku największa depozycja miała miejsce w
na pograniczu Niemiec, Belgii i Holandii, w Czechach, Słowacji i w południowej Polsce (ponad 5000 mgS/m2). Na przeważającym obszarze Europy wielkość rocznej depozycji siarki
mieściła się wówczas w przedziale 2000-5000 mgS/m2, a w roku 2006 takie wartości występowały na ograniczonym obszarze głównie w Europie południowej. Na pozostałym obszarze
osiągnęła ona wartości z przedziału 200 – 1000 mgS/m2 w roku.
1990
2006
Rys.7.3. Porównanie rozkładów przestrzennych całkowitej depozycji siarki na obszarze EMEP-u dla lat 1990 i
2006. Jednostki: mgS/m2 na rok. Źródło: EMEP (www.emep.int).
Obliczenia modelowe wykazały, że całkowita depozycja siarczanów na obszarze EMEP-u
wykazywała wyraźną tendencję spadkową i w roku 2006 zmalała o 58% w stosunku do wartości z roku 1990. W 2006 roku mokra depozycja SO42- zmniejszyła się o 60% w porównaniu
z rokiem 1990. Sucha depozycja również systematycznie malała, osiągając w 2006 roku 53%
redukcji. Sucha depozycja siarki przyjmowała mniejsze wartości w poszczególnych latach
niż mokra, ale stopień redukcji obu tych form był zbliżony. W roku 1990 sucha depozycja
stanowiła 33%, a w 2006 – 37% całkowitej depozycji siarki. Należy jednak pamiętać o znaczącej roli wysokości opadu (zmiennej z roku na rok) w kształtowaniu wielkości mokrej depozycji.
Emisja tlenków azotu malała wolniej niż emisja tlenków siarki, stąd zmiany depozycji azotu
utlenionego były również mniej znaczące.
Zgodnie z wynikami obliczeń modelowych można stwierdzić, że obszar charakteryzujący się
depozycją azotanów powyżej 1000 mgN/m2 w 1990 roku obejmował niemal całe terytorium
Niemiec, Belgii, Holandii i Luksemburga, Szwajcarii oraz część zachodnią i południową Polski, Czechy i Słowację. W 2006 roku ten obszar największej depozycji zasadniczo się nie
zmienił, ale ograniczeniu uległa wielkość depozycji - do 500-1000 mgN/m2 (Rys. 7.4). Na
pozostałym terytorium Europy depozycja azotanów osiągała wartości z przedziału 200-500
mgNm-2.
_____________________________________________________________________________________________________
35
1990
2006
Rys.7.4. Porównanie rozkładów przestrzennych depozycji azotu utlenionego na obszarze EMEP-u dla lat 1990
i 2006. Jednostki: mgN/m2 na rok. Źródło: EMEP (www.emep.int).
Mokra depozycja azotanów wykazywała tendencję spadkową, odpowiadającą spadkowi
stężenia w opadach. Wahania między latami spowodowane były głównie zmianami wysokości opadów z roku na rok. W 2006 roku mokra depozycja NO3- zmalała o 32% w stosunku do
roku 1990. Sucha depozycja od 1995 roku systematycznie malała, osiągając w 2006 roku 29%
redukcji. Tym samym całkowita depozycja azotanów wykazywała tendencję spadkową. W
2006 roku jej wielkość na obszarze EMEP-u zmalała o 30%, a więc stanowiła 70% wartości z
roku 1990. Udział suchej i mokrej depozycji w całkowitej wynosił ok. 50% z nieznaczną
przewagą mokrej.
1990
2006
Rys.7.5. Porównanie rozkładów przestrzennych depozycji azotu zredukowanego na obszarze EMEP dla lat 1990 i
2006. Jednostki: mgN/m2 na rok. Źródło: EMEP (www.emep.int).
W rozkładzie przestrzennym depozycji azotu zredukowanego zaszły niewielkie zmiany w
okresie 1990-2006 (Rys. 7.5). W roku 2006 depozycja azotu zredukowanego w granicach
1000-2000 mgN/m2 utrzymała się w północnych i południowych Niemczech, północnozachodniej Francji, północnych Włoszech i Szwajcarii. Natomiast na znacznym obszarze Polski, Czech, Słowacji i innych krajów Europy wschodniej zmalała z 1000-2000 mgN/m2 w roku 1990 do 500-1000 mgN/m2 w roku 2006.
Wartości stężenia jonów amonowych w opadach wykazywały tendencję spadkową, podobną
do obserwowanej w przypadku azotanów. Wahania wielkości mokrej depozycji między latami spowodowane były głównie zmianami wysokości opadów z roku na rok. W 2006 roku
mokra depozycja NH4+ zmalała o 31% w stosunku do roku 1990. Sucha depozycja od 1995
_____________________________________________________________________________________________________
36
roku utrzymywała się na zbliżonym poziomie, o ok. 11% wyższym niż w roku 1990. W
związku z tym całkowita depozycja jonów amonowych wykazywała niewielką tendencję
spadkową. W 2006 roku jej wielkość na obszarze EMEP-u stanowiła 75% wartości z roku
1990 (redukcja 25%). Udział suchej depozycji azotu zredukowanego w całkowitej zwiększył
się z 32% w 1990 do 38% w 2006 roku.
Rezultaty obliczeń modelowych zostały potwierdzone wynikami pomiarów prowadzonych na stacjach pozamiejskich w sieci EMEP-u (Hjelbrekke, 2008).
Dotychczasowa redukcja emisji pociągnęła za sobą znaczącą redukcję depozycji siarki i
azotu. Prowadzi to do zmniejszenia ryzyka zakwaszania i eutrofizacji ekosystemów w Europie. W krajach o dużej depozycji siarki i azotu, jak Niemcy, Polska, Czechy, Słowacja i krajach o wrażliwych na zakwaszenie glebach, jak kraje Skandynawskie, w latach 80-tych obserwowano poważne zakwaszenie. Największą poprawę odnotowano w Czechach, Niemczech i w Polsce, gdzie przekroczenia ładunków krytycznych kwasowości zmalały z ok. 3000
eq ha-1rok-1 w 1990 roku do poniżej 500 eq ha-1rok-1 w 2004 roku. Powierzchnia ekosystemów zagrożonych w tych krajach zmniejszyła się z blisko 100% do 75% w przypadku Czech,
55% w przypadku Niemiec i 58% - w Polsce. Największe redukcje osiągnęły kraje, w których ekosystemy są bardziej wrażliwe na zakwaszenie (np. kraje Skandynawskie). Obszary z
ekosystemami bardziej odpornymi (np. w Europie południowej) odnotowały mniejszy postęp
w redukcji zanieczyszczenia atmosfery. Ciągle jednak są rejony w Niemczech, Szwajcarii,
Wielkiej Brytanii i południowej Skandynawii, gdzie ma miejsce znaczne przekroczenie ładunków krytycznych kwasowości. Dla przywrócenia właściwego stanu wód w jeziorach
skandynawskich wymagane są różne działania – dla niektórych wystarczy tylko redukcja depozycji siarki, dla innych – azotu, a dla jeszcze innych konieczne jest ograniczanie zarówno
depozycji siarki, jak i azotu (Posch, 1997).
Zmniejszenie przekroczeń ładunków krytycznych substancji odżywczych (azotu) sięgnęło 20-30% u większości sygnatariuszy Protokółu z Göteborga. W dalszym ciągu ponad
90% ekosystemów państw - stron Konwencji narażone jest na eutrofizację, gdyż mimo
zmniejszania się depozycji substancji odżywczych ładunki krytyczne są stale przekraczane
(Fagerli, 2006).
Szacuje się, że po pełnym wprowadzeniu w życie postanowień Protokółu obszar, na
którym w Europie przekraczane będą ładunki krytyczne kwasowości zostanie zmniejszony o
84% (z 93 milionów hektarów w 1990 roku do 15 milionów hektarów), a obszar z przekroczeniami ładunków krytycznych eutrofizacji zmniejszy się o 35% (ze 165 mln hektarów w
1990 roku do 108 mln hektarów) (Lövblad, 2004).
Na skutek zdecydowanych działań międzynarodowych, szczególnie realizowanych w
ramach Konwencji w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza, problem oddziaływania na ekosystemy, zdrowie ludzi, materiały i budowle zanieczyszczeń pochodzących z
dalekich źródeł emisji został przynajmniej częściowo ograniczony (głównie w przypadku
siarki). Konieczna jest jednak stała współpraca międzynarodowa, gdyż istnieją nowe zagrożenia: metale ciężkie, trwałe związki organiczne, niemetanowe lotne związki organiczne (prekursory ozonu), a przede wszystkim pył zwieszony.
Bibliografia
Degórska A. 2007 „Kompleksowa analiza stężeń w powietrzu i opadach oraz depozycji
związków zakwaszających na stacjach EMEP w Polsce”. Nieopublikowana praca doktorska
Degórska A., Śnieżek T. 2008 „Zmiany emisji wybranych zanieczyszczeń powietrza w
Europie i w Polsce w okresie funkcjonowania Konwencji w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości” w Ochrona Powietrza w teorii i praktyce.
Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN. Zabrze. T.1, s. 275 - 286
_____________________________________________________________________________________________________
37
Fagerli H., Spranger T., Posch M. 2006. “Acidification and eutrophication - progress towards the Gothenburg Protocol target year (2010)“ w “Transboundary Acidification, Eutrophication and Ground Level Ozone in Europe since 1990 to 2004”. EMEP Status Report
1/2006 to support the Review of Gothenburg Protocol
Hjelbrekke A.-G., Fjaeraa A.M. “Data Report 2006. Acidifying and eutrophying compounds and particulate mater” EMEP/CCC-Report 1/2008
Jagusiewicz A. 2004. “Historia rozwoju polityki i strategii ochrony powietrza w regionie
EKG ONZ w ramach implementacji Konwencji w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości” w „25 lat implementacji Konwencji EKG ONZ w
sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości”; Biblioteka
Monitoringu Środowiska.
Lövblad G., Tarrason L., Torseth K., Dutchak S. (red). 2004. “EMEP Assessment. Part I.
European Perspective”. Co-operative programme for monitoring and evaluation of the longrange transmission of air pollutants in Europe. Oslo
Posch M., Kamari J., Forsius M., Henriksen A., Wilander A. 1997. „Environmental auditing. Exceedance of Critical Loads for Lakes in Finland, Norway and Sweden: Reduction
Requirements for Acidifying Nitrogen and Sulfur Deposition”; Environmental Management
Vol. 21, No.2: 291-304
Vestreng V., Tarrasón L., Rigler E., Klein H., Benedictow A. 2006. „ Emissions: progress
towards the emission ceilings in Gothenburg Protocol“ w “Transboundary Acidification,
Eutrophication and Ground Level Ozone in Europe since 1990 to 2004”. EMEP Status Report 1/2006 to support the Review of Gothenburg Protocol
Vestreng, V. et al., 2007: Inventory Report 2007. Emission data reported to LRTAP Convention and NEC Directive
http://webdab.emep.int
http://webdab.umweltbundesamt.at
_____________________________________________________________________________________________________
38
8. Podsumowanie
Porównując wartości średnich rocznych stężeń badanych zanieczyszczeń powietrza i opadów
można dla roku 2007 na tle wielolecia 1994-2006 sformułować następujące wnioski :
średnie roczne stężenie SO2 spadło na wszystkich stacjach sieci w stosunku do roku 2006
i osiągnęło minimalne wartości w wieloleciu;
średnie roczne stężenia dwutlenku azotu NO2 utrzymują się w ostatnich latach na zbliżonym poziomie;
stężenia wszystkich podstawowych zanieczyszczeń w powietrzu (poza chlorkami i ozonem) najwyższe były w całym okresie wielolecia na stacji w Jarczewie;
średnie roczne stężenie siarczanów w roku 2007 na stacjach Śnieżka i Puszcza Borecka
nieznacznie zmniejszyło się i osiągnęło najniższy poziom w stosunku do wartości obserwowanych w wieloleciu 1994-2006; spadek stężenia siarczanów w stosunku do roku
2006 zanotowano na stacjach Łeba i Jarczew;
średnie roczne stężenie azotu azotanowego (oznaczanego w sumie HNO 3+NO3) było
niższe w stosunku do wartości z roku 2006 na stacjach Jarczew i Łeba, a nieznacznie
wzrosło na stacji Śnieżka;
średnie roczne stężenie azotu amonowego oznaczanego w postaci sumy NH3+NH4, nieco
zmalało w stosunku do roku 2006 na wszystkich stacjach;
wartości średnie roczne stężenia ozonu przyziemnego nieznacznie wzrosły w roku 2007
na stacjach Śnieżka i Łeba a zmalały na stacjach Puszcza Borecka i Jarczew w stosunku
do roku 2006. Stężenia te w wieloleciu utrzymują się na wszystkich stacjach na podobnym poziomie. Przekroczona została na Śnieżce w roku 2007 dopuszczalna częstość przekroczeń poziomu docelowego ozonu (na rok 2010) dla kryterium ochrony zdrowia oraz
wskaźnik AOT40 (obliczony jako wartość średnia z lat 2003-2007) określony jako docelowy w roku 2010 dla kryterium ochrony roślin;
wskaźnik pH opadów wzrósł w roku 2007 na stacjach Puszcza Borecka i Śnieżka. Na pozostałych dwóch nieznacznie zmalał. Obserwuje się wzrost częstości występowania opadów o pH w granicach 5,0 - 6,0 na stacjach sieci (poza Jarczewem i Śnieżką). Na Śnieżce
natomiast obserwuje się konsekwentny spadek częstości występowania opadów o wskaźniku pH pomiędzy 3,0 a 4,0, natomiast konsekwentny wzrost opadów o wskaźniku pH
między 4,0 a 5,0;
na wszystkich stacjach mokry ładunek jonów wodorowych dostarczanych do podłoża powiększył się. Na Śnieżce zaobserwowano największy wzrost;
zarówno stężenia jak i ładunki wszystkich metali ciężkich były nieco wyższe w roku 2007
na stacji w Puszczy Boreckiej niż na stacji w Łebie. Dotyczy to szczególnie miedzi.
na wszystkich stacjach, poza Puszczą Borecką, w roku 2007 depozycja jonów wodorowych do podłoża przekraczała wartość 20 mgH/m2rok;
na wszystkich stacjach roku 2007 depozycja jonu siarczanowego była wyższa od wartości
0,5gS/m2rok;
Podsumowując uznać można rok 2007 jako rok niskich stężeń i ładunków substancji zakwaszających nie wyłączając z tego stacji wysokogórskiej na Śnieżce. Zmiany stężeń zanieczyszczeń powietrza i opadów odzwierciedlają dotychczasową tendencję spadkową emisji dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i amoniaku w Polsce i w Europie.
_____________________________________________________________________________________________________
39

PobierzMonitoring tła zanieczyszczenia atmosfery w Polsce dla

Transkrypt

Podobne dokumenty

Lokalna Organizacja Turystyczna Ziemia Lęborska

Pokoje Gościnne U Kruszyny - Łeba

wymagania systemowe – sabaz

Łeba Aktywna

Ł EBA - Prima Tour

PROTOKÓŁ PRZEKAZANIA DARÓW RZECZOWYCH „Psu na budę

Biuro turystyczne Opal-Tour zaprasza

1 050 000 270 m2