AIDS a prawnokarne problemy tajemnicy lekarskiej

Witold Kulesza
AIDS a prawnokarne problemy
tajemnicy lekarskiej
I
AIDS a prawnokarne
Witold
Rozpoznanie
Kulesza
przez lekarza,
problemy
że organizm
tajemnicyczłowieka
lekarskiej
zaatakowany został przez Human Immunodeficiency Virus
(HIV) zobowia˛zuje go do zachowania w tajemnicy tego ustalenia wobec osób trzecich. Obowia˛zek taki — jak wynika
z treści art. 14 ust. 1 ustawy o zawodzie lekarza z 1950 r.1
— obejmuje „wszystko, o czym lekarz poweźmie wiadomość w zwia˛zku z wykonywaniem zawodu”. Według formuły „przysie˛gi Hipokratesa” powinność zachowania tajemnicy wia˛że lekarza także po śmierci jego pacjenta. Poje˛cie
tajemnicy lekarskiej oznacza zatem w swej istocie tajemnice˛
pacjenta, której lekarz jest depozytariuszem, zobowia˛zanym
do strzeżenia przed osobami trzecimi powzie˛tej wiedzy nie
tylko o stanie zdrowia swego pacjenta, ale o wszystkim, co
pacjenta dotyczy: jego stosunkach zawodowych, rodzinnych,
emocjonalnych, a także zamiarach, jeżeli były one przedmiotem zwierzeń uczynionych przez pacjenta.
Dochowanie tajemnicy rozpoznanego zakażenia HIV
u konkretnego człowieka nabiera szczególnego znaczenia z tego wzgle˛du, że ujawnienie informacji o zakażeniu może uruchamiać w środowisku chorego proces stygmatyzacji i ostracyz1
Ustawa z dnia 22 października 1950 r. (Dz.U. nr 50, poz. 458 z późn.
zm.), cytowana dalej jako u.oz.l.
70
Witold Kulesza
mu2. Także z tego wzgle˛du formułuje sie˛ myśl, według której
rozpoznanie przez lekarza choroby maja˛cej swa˛ przyczyne˛
w zakażeniu HIV powinno być traktowane jak każde inne
rozpoznanie z obowia˛zkiem obje˛cia go tajemnica˛ lekarska˛ nie
dopuszczaja˛ca˛ wyja˛tku, który miałby odnosić sie˛ — jako rozwia˛zanie szczególne — do takiego właśnie rozpoznania3.
Wzrost liczby zakażonych HIV daje jednocześnie asumpt do
stwierdzenia, że przynajmniej w cze˛ści wypadków możliwe
byłoby uniknie˛cie przeniesienia zakażenia, gdyby osoby zagrożone były świadome, że określone kontakty z osoba˛ zakażona˛ groża˛ przeniesieniem zakażenia.
Wiedzy o zagrożeniu stwarzanym przez konkretnego zakażonego dla innych osób może udzielić niekiedy tylko lekarz, co zachodzi zwłaszcza w tych sytuacjach, w których
jego pacjent, kieruja˛c sie˛ różnymi motywami, na przykład
strachem przed reakcja˛ najbliższego otoczenia, nie ujawnia
wobec osób trzecich faktu swego zakażenia. W takich wypadkach powstaje pytanie, czy lekarz może czy też powinien
naruszyć obowia˛zek dochowania tajemnicy pacjenta.
II
Ocena prawna naruszenia przez lekarza obowia˛zku
dochowania tajemnicy pacjenta zależy od tego, czy lekarz
powzia˛ł wiadomość stanowia˛ca˛ przedmiot tajemnicy w zwia˛zku ze swa˛ praca˛ w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej
lub utworzonym przez organizacje˛ społeczna˛, czy też w toku
swej prywatnej praktyki zawodowej. W pierwszym wypadku
2
A. J. Szwarc, Karnoprawne problemy AIDS, w: Prawne problemy AIDS,
Warszawa 1990, s. 128; B. Hołyst, Na granicy życia i śmierci, Warszawa
1994, s. 135 i n., a zwłaszcza zamieszczone tam wypowiedzi osób zakażonych HIV.
3
D. Meurer, AIDS und strafrechtliche Probleme der Schweigepflicht, w:
AIDS und Strafrecht, red. A.J. Szwarc, Berlin 1996, s. 132 i n.
AIDS a prawnokarne problemy tajemnicy lekarskiej
71
ujawnienie tajemnicy pacjenta stanowić może przeste˛pstwo,
w drugim zaś — wykroczenie.
Obowia˛zuja˛cy polski kodeks karny nie traktuje tajemnicy
zawodowej jako odre˛bnego przedmiotu ochrony prawnokarnej4. Ujawnienie tajemnicy pacjenta przez lekarza stanowi przeste˛pstwo opisane w art. 264 § 1 k.k. w tych wypadkach, w których tajemnica ta stanowi równocześnie tajemnice˛ służbowa˛.
Jak stanowi powołany przepis, podlega karze funkcjonariusz
publiczny, a także inny pracownik instytucji państwowej lub społecznej, który ujawnia wiadomość stanowia˛ca˛ tajemnice˛ służbowa˛.
Definicje˛ legalna˛ tajemnicy służbowej zawiera art. 3 ust. 1 ustawy o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej z 1982 r.5,
stanowia˛cy, że „tajemnica˛ służbowa˛ jest wiadomość nie be˛da˛ca
tajemnica˛ państwowa˛, z która˛ pracownik zapoznał sie˛
w zwia˛zku z pełnieniem swoich obowia˛zków w państwowej,
spółdzielczej lub społecznej jednostce organizacyjnej, a której
ujawnienie może narazić na szkode˛ interes społeczny, uzasadniony interes tej jednostki organizacyjnej lub obywatela”.
Przepis art. 264 § 1 k.k. penalizuje zatem ujawnienie tajemnicy
przez każdego pracownika publicznego zakładu opieki zdrowotnej lub utrzymywanego przez organizacje˛ społeczna˛ (a wie˛c
odpowiadaja˛cego poje˛ciu instytucji państwowej lub społecznej), nie tylko przez lekarza, ale także przez innych członków
personelu medycznego oraz pracowników administracji, którzy z informacja˛ zapoznali sie˛ w zwia˛zku z pełnieniem swoich
obowia˛zków. Powinność zachowania w tajemnicy tego wszystkiego, co obejmuje tajemnica pacjenta, cia˛ży w świetle przytoczonej definicji tajemnicy służbowej nie tylko na pracownikach
publicznych zakładów opieki zdrowotnej oraz zakładów tworzonych przez organizacje społeczne, ale także na pracownikach działów kadr państwowych i spółdzielczych zakładów pracy, a także przedsie˛biorstw, w których państwo jest udziałowcem
(art. 120 § 12 k.k.), w których pracownicy przedstawiaja˛ zwol4 Por. B. Kunicka-Michalska, Ochrona tajemncy zawodowej w polskim
prawie karnym, Warszawa 1972, s. 122 i n.
5
Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. (Dz.U. nr 40, poz. 271 z późn. zm.).
72
Witold Kulesza
nienia lekarskie zawieraja˛ce zakodowana˛ informacje˛ o rodzaju
choroby rozpoznanej przez lekarza. Opisane w art. 264 § 1 k.k.
przeste˛pstwo ujawnienia tajemnicy służbowej nie obejmuje
jednakże ujawnienia przez lekarza informacji o chorym, która˛
uzyskał w ramach swej prywatnej praktyki. Ujawnienie tajemnicy pacjenta uzyskanej przez lekarza w zwia˛zku z wykonywaniem swego zawodu poza instytucja˛ państwowa˛ lub społeczna˛ stanowi wykroczenie z art. 26 ust. 5 u.oz.l. zagrożone
kara˛ grzywny.
Poinformowanie zatem osoby trzeciej o tym, że pacjent
publicznego zakładu opieki zdrowotnej jest zakażony HIV
— stanowia˛ce ujawnienie tajemnicy służbowej — narazić
może lekarza, a także innego członka personelu, który informacji takiej udziela, na odpowiedzialność karna˛ z art. 264
§ 1 k.k. Takie samo zachowanie lekarza zatrudnionego w zakładzie opieki zdrowotnej utworzonym i utrzymywanym
przez osobe˛ fizyczna˛, stanowi wykroczenie, o którym mowa
w art. 26 ust. 5 u.oz.l. Jednocześnie skonstatować trzeba, że
na gruncie obowia˛zuja˛cego stanu prawnego nie ma podstaw
prawnych dla uczynienia zarzutu popełnienia przeste˛pstwa,
ani też wykroczenia innemu niż lekarz pracownikowi zakładu
opieki zdrowotnej prowadzonego przez osobe˛ fizyczna˛, który
maja˛c doste˛p do dokumentacji medycznej, ujawniłby zawarta˛
w niej informacje˛, że konkretna osoba jest zakażona HIV6.
6
Przepis art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach
opieki zdrowotnej (Dz.U. nr 91, poz. 408) nakłada na każdy (nie tylko
publiczny) zakład opieki zdrowotnej obowia˛zek prowadzenia dokumentacji medycznej, zawieraja˛cej informacje˛ o stanie zdrowia i sposobie
leczenia pacjenta. Dane te obje˛te sa˛ ochrona˛, a ich umyślne ujawnienie
przez osoby zatrudnione w zakładzie, działaja˛ce na jego zlecenie lub
dokonuja˛ce czynności kontrolnych — jak stanowi art. 18 ust. 5 tejże
ustawy — uzasadniać może przyznanie przez sa˛d poszkodowanemu
odpowiedniej sumy pienie˛żnej tytułem zadośćuczynienia za doznana˛
krzywde˛. Przepis ten może stanowić podstawe˛ zasa˛dzenia stosownego
zadośćuczynienia na rzecz zakażonego HIV, jeżeli jego tajemnica została
umyślnie ujawniona osobom trzecim. Powołana ustawa nie zawiera natomiast przepisów karnych, chronia˛cych tajemnice˛ danych zawartych
w dokumentacji medycznej.
AIDS a prawnokarne problemy tajemnicy lekarskiej
73
Inne rozwia˛zanie w zakresie ochrony tajemnicy pacjenta
przyje˛te zostało w projekcie k.k., który konstrukcja˛ przeste˛pstwa ujawnienia tajemnicy zawodowej nawia˛zuje w pewnej
mierze do rozwia˛zania zawartego w art. 254 k.k. z 1932 r.7
Przepis art. 268 § 1 projektu powraca do poje˛cia tajemnicy
zawodowej, której naruszenie może nasta˛pić mie˛dzy innymi
gdy lekarz ujawni tajemnice˛ prywatna˛ swego pacjenta. Jak stanowi powołany przepis projektu, odpowiedzialności karnej
podlega, kto wbrew przepisom ustawy lub przyje˛temu na siebie zobowia˛zaniu, ujawnia informacje˛, z która˛ zapoznał sie˛
w zwia˛zku z wykonywana˛ praca˛. Przy takim brzmieniu przepisu naruszenie tajemnicy pacjenta stanowiłoby przeste˛pstwo
niezależnie od rodzaju zakładu opieki zdrowotnej, w którym lekarz zapoznał sie˛ z nia˛ w zwia˛zku z wykonywaniem zawodu.
Rozwia˛zanie takie należy uznać za trafne. Ujawnienie osobom
trzecim informacji o tym, że pacjent jest zakażony HIV, stanowiłoby przeste˛pstwo ze wzgle˛du na charakter informacji be˛da˛cej tajemnica˛ prywatna˛, nie zaś ze wzgle˛du na rodzaj struktury organizacyjnej, w ramach której lekarz stał sie˛ depozytariuszem takiej informacji, obje˛tej tajemnica˛ swego zawodu.
Trzeba jednocześnie zaznaczyć, że odpowiedzialności
karnej podlegałby nie tylko lekarz, lecz każdy pracownik zakładu opieki zdrowotnej8.
7
K.k. z 1932 r. chronił tajemnice˛ prywatna˛ w treści art. 254 § 1, który
to przepis stanowił o podleganiu karze tego „kto wbrew swemu obowia˛zkowi wyjawia prywatna˛ tajemnice˛, z która˛ zapoznał sie˛ w zwia˛zku z wykonywaniem swego zawodu”. Wykonywanie zawodu lekarza przy takim brzmieniu przepisu stanowiło źródło powstania obowia˛zku
dochowania profesjonalnej dyskrecji, którego przedmiot stanowiła „tajemnica prywatna”. J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lwów
1938, s. 568 i n.
8
Jak stanowi uzasadnienie do projektu: „Typem przeste˛pstwa, maja˛cym chronić przede wszystkim tajemnice˛ prywatna˛, jest typ dotycza˛cy
ujawnienia lub wykorzystywania informacji wbrew przepisom lub
przyje˛temu obowia˛zkowi, z którymi sprawca zapoznał sie˛ w zwia˛zku
z wykonywana˛ praca˛ [...] Tak uje˛ty przepis obejmuje także naruszenie
tajemnicy zawodowej”.
74
Witold Kulesza
Projekt k.k. nie zawiera natomiast odpowiednika § 3 powołanego wyżej art. 254 k.k. z 1932 r. Przepis ten stanowił,
że nie ma przeste˛pstwa, jeżeli wyjawiaja˛cy tajemnice˛ czyni
to ze wzgle˛du na uzasadniony interes publiczny lub prywatny9. Sformułowanie w art. 268 § 1 projektu k.k. podstawy
odpowiedzialności, jaka˛ jest zachowanie sprawcy ujawniaja˛cego tajemnice˛ „wbrew przepisom ustawy” odsyła do ustawy o zawodzie lekarza, której przepisy dozwalaja˛ lekarzowi
na ujawnienie tajemnicy pacjenta w określonych sytuacjach.
III
Okoliczności kontratypowe, które wyła˛czaja˛ odpowiedzialność lekarza zarówno za przeste˛pne wyjawienie tajemnicy służbowej o rozpoznanym u pacjenta zakażeniu HIV,
jak i za wykroczenie, jeżeli wiadomość taka˛ powzia˛ł w zwia˛zku
z wykonywaniem prywatnej praktyki, opisane zostały w art. 14
ust. 2 u.oz.l.
1. Od obowia˛zku zachowania tajemnicy może zwolnić lekarza, jako depozytariusza tajemnicy, zgoda samego pacjenta,
jako dysponenta informacji o stanie swego zdrowia, lub jego
prawnego zaste˛pcy (art. 14 ust. 2 pkt, 2 u.oz.1.). Zgoda taka
może obejmować określony przez pacjenta zamknie˛ty kra˛g
osób, na przykład tylko członków najbliższej rodziny. Należy
przyja˛ć, że wola pacjenta świadomego swego zakażenia HIV
poddania sie˛ leczeniu, oznacza także dorozumiana˛ jego zgode˛
na ujawnienie przez lekarza rozpoznania zakażenia w zakresie, w jakim jest to konieczne dla przeprowadzenia konsultacji
medycznej z innymi lekarzami, a także zapewnienia leczenia
z udziałem innych osób z personelu medycznego. Ujawnienie
przez lekarza pozytywnego wyniku testu na obecność antyciał
w krwi pacjenta — wskazuja˛cych na zakażenie HIV —
9
Jak przyjmowano, typowym wypadkiem uzasadnionego interesu
prywatnego jest zwrócenie przez lekarza uwagi domowników na pacjenta chorego na chorobe˛ weneryczna˛. J. Makarewicz, op. cit., s. 570.
AIDS a prawnokarne problemy tajemnicy lekarskiej
75
wtedy, gdy dokonane jest wobec samego pacjenta, nawet bez
jego zgody w sytuacji, gdy pacjent nie pragnie uzyskać informacji medycznej o stanie swego zdrowia, nie jest działaniem
bezprawnym, gdyż ujawnienie to naste˛puje wobec dysponenta
tajemnicy. Nie istnieje zaś prawny zakaz ujawnienia przez lekarza informacji obje˛tej tajemnica˛ jego zawodu wobec samego
pacjenta, który zgodnie ze swoja˛ wola˛ może dysponować informacja˛ o stanie swego zdrowia, wyrażaja˛c zgode˛ na udoste˛pnienie jej osobom trzecim albo powstrzymuja˛c sie˛ od udzielenia
takiej zgody10.
10
Inny pogla˛d można spotkać w literaturze oraz orzecznictwie sa˛dów niemieckich odnośnie do ujawnienia przez lekarza wyników przeprowadzonych bez zgody pacjenta testu na obecność antyciał we krwi
pacjenta, wywołanych przez HIV. Przegla˛d tej problematyki zawiera
opracowanie H. Jankera, Strafrechtliche Aspekte heimlicher AIDS-Tests,
Giessen 1988.
Znamienne jest orzeczenie Sa˛du Krajowego w Kolonii z 8 lutego
1995 r. w sprawie 25 0 308/92, którego teza sprowadza sie˛ do stwierdzenia, że bezprawne jest ujawnienie przez lekarza samemu pacjentowi
pozytywnego wyniku testu na obecność antyciał w sytuacji, gdy pacjent
nie wyraził zgody na poddanie jego krwi badaniu, które miałoby wykazać, czy jest on zakażony HIV. Podkreślenia wymaga, iż sa˛d uznał,
że ustalenie bezprawności zachowania lekarza odnosi sie˛ nie do samego
pobrania krwi do badania testowego, ale do poinformowania pacjenta
o jego wyniku. Uzasadnienie dla stwierdzenia bezprawności zachowania lekarza sa˛d orzekaja˛cy wywiódł z prawa człowieka do samookreślenia (Selbstbestimmungsrecht). Prawo to stanowi — jak przyje˛to — postać prawa osobowości (Personlichkeitsrecht) chronionego przepisem
§ 823 I BGB przed niematerialnym uszczerbkiem, którego wyrza˛dzenie
uzasadnia słuszne pienie˛żne zadośćuczynienie za wyrza˛dzona˛ szkode˛
niematerialna˛ (tzw. Schmerzensgeld), dla którego zasa˛dzenia podstawe˛
prawna˛ stanowi § 847 I BGB.
Poinformowanie pacjenta bez jego wcześniejszej zgody o wyniku
testu wywołało u niego — jak przyja˛ł sa˛d w przedmiotowej sprawie
— stan depresji, a bezprawność takiego zachowania nie może zostać
wyła˛czona przez wskazania medyczne uzasadniaja˛ce wykonanie testu.
Zdaniem sa˛du wskazania takie nie moga˛ zasta˛pić zgody pacjenta. Dlatego też za błe˛dne uznane zostało rozumowanie lekarza, według którego wola pacjenta wyjaśnienia swych dolegliwości, wyrażona z chwila˛
76
Witold Kulesza
2. Nie działa bezprawnie lekarz, który ujawnia wiadomość powzie˛ta˛ w zwia˛zku z wykonywaniem zawodu w sytuacji, „gdy zachowanie tajemnicy może spowodować istotne
niebezpieczeństwo dla życia i zdrowia osoby leczonej lub
dla otoczenia” (art. 14 ust. 1 pkt 3 u.oz.l.).
W tak określonej sytuacji kontratypowej ustawodawca dozwala na poświe˛cenie jednego dobra chronionego prawem (tajemnicy pacjenta o zakażeniu HIV) ze wzgle˛du na kolizje˛, w jakiej dobro to pozostaje z innym dobrem (życiem lub zdrowiem tej osoby lub życiem i zdrowiem osób pozostaja˛cych
w otoczeniu pacjenta). Z istoty sytuacji kontratypowej wynika,
że ujawnienie tajemnicy pacjenta o zakażeniu HIV nie jest bezprawne, jeżeli nie można inaczej unikna˛ć niebezpieczeństwa
dla dóbr pozostaja˛cych z nia˛ w kolizji11. Jeżeli zatem możliwe
jest w konkretnej sytuacji udzielenie pomocy osobie zakażonej,
z posłużeniem sie˛ przez osoby udzielaja˛ce tej pomocy doste˛pnymi im środkami ochronnymi przed zakażeniem, to ujawnienie wobec nich przez lekarza tajemnicy pacjenta o jego zakażeniu wykraczałoby poza granice kontratypu.
Podkreślenia jednocześnie wymaga, że ustawowe dozwolenie na ujawnienie tajemnicy pacjenta o zakażeniu HIV nie
jest uwarunkowane bezpośrednim zagrożeniem dóbr pozostaja˛cych w kolizji, tj. życia lub zdrowia samego pacjenta lub
osób z jego otoczenia, gdyż cytowany wyżej przepis u.oz.l.
zwrócenia sie˛ o leczenie, obejmowała również zgode˛ na testowe badanie
krwi. Bła˛d taki — jak skonstatował sa˛d — jakkolwiek wyła˛cza umyślne
zawinienie, to jednakże nie wyła˛cza odpowiedzialności za naruszenie
prawa pacjenta do samookreślenia. W rozważanej sytuacji potencjalna
wola lekarza chronienia siebie oraz współpracuja˛cego personelu medycznego uznana została za pozostaja˛ca˛ bez wpływu na obowia˛zek pienie˛żnego zadośćuczynienia. Obowia˛zku tego nie uchyla także, jak stwierdził sa˛d w uzasadnieniu referowanego orzeczenia, fakt, że w trzy tygodnie po bezprawnym poinformowaniu go przez lekarza, że jest zakażony HIV, fakt ten pacjent musiałby przyja˛ć do wiadomości ze wzgle˛du
na rozwój zdarzeń powodowanych poste˛pem choroby (w chwili orzekania pacjent już nie żył). NJW 1995 r., nr 24, s. 1621 i n.
11
A. Zoll, Okoliczności wyła˛czaja˛ce bezprawność czynu, Warszawa 1982.
AIDS a prawnokarne problemy tajemnicy lekarskiej
77
warunku takiego nie zawiera. Przeto lekarz jest uprawniony
do ujawnienia informacji o zakażeniu wobec osób, co do których rozpozna groża˛ce im potencjalne niebezpieczeństwo zakażenia HIV, moga˛ce przybrać postać bezpośredniego zagrożenia takim zakażeniem w przyszłości, jeżeli osoby te,
nieświadome zagrożenia, pozostaja˛ z osoba˛ zakażona˛ w kontaktach umożliwiaja˛cych przeniesienie infekcji.
Warunki sformułowane w art. 14 ust. 2 pkt 3 u.oz.l., od
spełnienia których ustawodawca uzależnia dozwolenie na
poświe˛cenie dobra prawnego, jakim jest tajemnica pacjenta,
pozwalaja˛ lekarzowi w konkretnej sytuacji na ujawnienie tajemnicy także wtedy, gdy nie może sie˛ on powołać na stan
wyższej konieczności, o którym mowa w art. 23 § 1 k.k.
Lekarz uprawniony jest do ujawnienia informacji o rozpoznanym zakażeniu konkretnej osoby nie tylko wobec osób
najbliższych pozostaja˛cych w codziennych kontaktach z chorym, ale także wobec osób, które przypadkowo znalazły sie˛
w otoczeniu zakażonej osoby, na przykład udzielaja˛c jej pomocy jako ofierze wypadku drogowego, lub przebywaja˛c
w szpitalnym otoczeniu chorego, gdy mogły mieć kontakt
z krwia˛ lub wydzielinami organizmu chorego. Ustawowym
warunkiem dozwolenia na ujawnienie przez lekarza tajemnicy pacjenta jest, by niebezpieczeństwo groża˛ce innym osobom było „istotne”. Lekarz nie jest zatem uprawniony do
ujawnienia informacji o rozpoznanym zakażeniu HIV wobec
osób, z którymi chory pozostaje w kontaktach nie stwarzaja˛cych według wiedzy medycznej niebezpieczeństwa przeniesienia zakażenia, na przykład w miejscu pracy, której wykonywanie nie jest zwia˛zane z kontaktem z krwia˛ lub wydzielinami organizmu innych osób.
Wola chronienia przed istotnym niebezpieczeństwem życia i zdrowia osoby leczonej lub jej otoczenia legitymuje także
ujawnienie wobec chorego rozpoznanego u niego zakażenia
HIV nawet, jeżeli — jak rozważano powyżej — pacjent
nie wyraził zgody na badanie testowe. Przemilczenie rozpoznania uniemożliwiałoby z reguły podawanie specyfików
opóźniaja˛cych rozwój choroby, zwie˛kszałoby wie˛c niebezpie-
78
Witold Kulesza
czeństwo dla zdrowia i życia pacjenta nieświadomego swej
choroby. Nie ulega ponadto wa˛tpliwości, że pacjent nieświadomy swego zakażenia może stwarzać zagrożenie dla zdrowia innych osób, w tym najbliższych, dla zmniejszenia zaś
tego zagrożenia konieczne jest poinformowanie jego samego
o rozpoznanym zakażeniu HIV, a także o zachowaniach, które moga˛ stwarzać niebezpieczeństwo przenoszenia tego zakażenia na inne osoby12.
3. Nie jest bezprawe działanie lekarza ujawniaja˛cego tajemnice˛ pacjenta w wykonaniu cia˛ża˛cego na nim z mocy przepisu szczególnego, prawnego obowia˛zku „doniesienia władzom o określonych okolicznościach” (art. 14 ust. 2 pkt 1
u.oz.l.). Obowia˛zek taki nakładaja˛ na lekarza przepisy ustawy z 1963 r.13 o zwalczaniu chorób zakaźnych. W art. 6 ustawa ta statuuje obowia˛zek zakładów społecznych służby zdrowia zgłaszania organom Państwowej Inspekcji Sanitarnej
przypadków zachorowania, podejrzenia o zachorowanie i zgonów na choroby zakaźne natychmiast po powzie˛ciu o nich
wiadomości. W Polsce „zespół nabytego upośledzenia odporności (AIDS)” umieszczony został w wykazie chorób
zakaźnych w 1986 r.14 Na podstawie zawiadomienia o rozpoznanym zakażeniu, zawieraja˛cego personalia chorych, prowadzi sie˛ rejestr wypadków zakażenia HIV z uwzgle˛dnieniem wieku chorych, nie zawieraja˛cy jednak ich nazwisk.
12
Sformułowana w niemieckiej doktrynie i orzecznictwie teza o bezprawności zachowania lekarza ujawniaja˛cego pacjentowi pozytywny wynik testu przeprowadzonego bez wcześniejszej jego zgody, rozważana
w świetle art. 14 ust. 2 pkt 3 u.oz.l. wiodłaby do stwierdzenia, że lekarz
w takiej sytuacji uprawniony jest do poinformowania — z pominie˛ciem samego chorego — osób z jego otoczenia o rozpoznanym zakażeniu HIV, jeżeli miałoby to na celu ochrone˛ ich zdrowia przed istotnym
niebezpieczeństwem.
13
Ustawa z dnia 13 listopada 1963 r. o zwalczaniu chorób zakaźnych (Dz.U. nr 50, poz. 279 z późn. zm.).
14
Rozporza˛dzenie Rady Ministrów z dnia 21 października 1986 r.
zmieniaja˛ce rozporza˛dzenie w sprawie ustalenia wykazów chorób zakaźnych (Dz.U. nr 40, poz. 197).
AIDS a prawnokarne problemy tajemnicy lekarskiej
79
Generalnie trzeba sie˛ zgodzić z pogla˛dem, że nie istnieja˛ racje
prawnokarne, które przemawiałyby za tworzeniem imiennego rejestru zakażonych HIV15.
Odre˛bnym źródłem obowia˛zku lekarza ujawnienia tajemnicy pacjenta jest przepis art. 13 ust. 2 u.oz.l. stanowia˛cy,
że lekarz ma obowia˛zek zawiadomić w cia˛gu 24 godzin władze powołane do ścigania przeste˛pstw mie˛dzy innymi o każdym przypadku zabójstwa, cie˛żkiego uszkodzenia ciała lub
pozostaja˛cego w zwia˛zku z przeste˛pstwem lekkiego uszkodzenia ciała. Odniesienie do polskiego prawa karnego sformułowanej w doktrynie niemieckiej tezy, według której przeniesienie zakażenia HIV przez osobe˛ zakażona˛ na inna˛ osobe˛
stanowi (umyślne albo nieumyślne) przeste˛pstwo cie˛żkiego
uszkodzenia ciała, prowadziłoby w konsekwencji do uznania, że lekarz ma prawny obowia˛zek ujawnienia wobec organów ścigania rozpoznania zakażenia HIV, jeżeli dowiedział
sie˛ od swego pacjenta, że zakażenie to może być spowodowane zachowaniem wobec niego innej osoby.
4. Przepis art. 14 ust. 2 pkt 4 u oz.l. zwalnia lekarza od
powinności dochowania tajemnicy pacjenta, gdy jest on „obowia˛zany donieść uprawnionej władzy o wyniku badania lekarskiego, przeprowadzonego na ich ża˛danie”. Do wydania
zlecenia przeprowadzenia badania testowego na obecność
antyciał wywołanych HIV uprawniony jest na podstawie art. 2
ust. 1 ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych organ Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Uprawnieniu temu odpowiada
obowia˛zek osób przebywaja˛cych na terenie Państwa Polskiego „poddania sie˛ badaniom maja˛cym na celu wykrycie chorób zakaźnych”. Ujawnienie wyników takiego badania przeprowadzonego na ża˛danie uprawnionego podmiotu nie stanowi
bezprawnego naruszenia tajemnicy badanej osoby.
Trzeba odnotować, że projekt k.k. przewiduje odre˛bny
typ przeste˛pstwa polegaja˛cego na bezpośrednim narażeniu
innej osoby na zakażenie przez sprawce˛ świadomego, że sam
jest zakażony HIV (art. 142 §1). Oskarżony o popełnienie tak
15
D. Meurer, op. cit., s. 149-151.
80
Witold Kulesza
opisanego przeste˛pstwa zobowia˛zany be˛dzie poddać sie˛
w toku poste˛powania karnego pobraniu krwi dla celów dowodowych (art. 66 § 1 pkt 2 k.p.k.), lekarz zaś obowia˛zany
be˛dzie ujawnić prokuratorowi, a także sa˛dowi, wynik badania stwierdzaja˛cego zakażenie. Wyste˛puja˛cy w roli świadka
lekarz może zostać zwolniony z obowia˛zku zachowania tajemnicy pacjenta przez sa˛d lub prokuratora (art. 163 k.p.k.),
co w konkretnej sprawie ma istotne znaczenie dla ustalenia,
czy pacjent — sprawca przeste˛pstwa wiedział, że jest zakażony HIV, gdyż był przez lekarza o tym poinformowany16.
Niezależnie od przedstawionych przepisów u.oz.l. dozwalaja˛cych lekarzowi na ujawnienie tajemnicy o rozpoznanym zakażeniu HIV, przepis art. 18 ust. 3 ustawy o zakładach
opieki zdrowotnej wymienia enumeratywnie podmioty, którym zakład udoste˛pnia dokumentacje˛ medyczna˛, zawieraja˛ca˛ dane o stanie zdrowia i sposobie leczenia pacjenta17.
16
Ustanowiony w treści przepisu art. 265 § 2 k.p.k. prawny obowia˛zek powiadomienia przez instytucje˛ państwowa˛ i społeczna˛ organów ścigania o popełnieniu przeste˛pstwa ściganego z urze˛du, o którym
instytucje dowiedziały sie˛ w zwia˛zku ze swa˛ działalnościa˛, nie be˛dzie
odnosił sie˛ do opisanego w art. 142 § 1 projektu k.k. przeste˛pstwa narażenia innej osoby na zakażenie HIV. Projekt ustanawia w każdym
wypadku ściganie sprawcy świadomego, że sam jest zakażony HIV za
narażenie innej osoby na takie zakażenie, na wniosek pokrzywdzonego
(inaczej wcześniejsze wersje projektu). Przeto lekarz ordynator nie be˛dzie obowia˛zany do ujawnienia tajemnicy pacjenta i powiadomienia
organów ścigania o tym, że rozpoznane zakażenie HIV wskazuje na
popełnienie wobec pacjenta przeste˛pstwa przez inna˛ określona˛ przez
niego osobe˛ albo też przez samego pacjenta, jeżeli ujawni on swe zachowania wobec innej osoby, stwarzaja˛c bezpośrednie niebezpieczeństwo przeniesienia takiego zakażenia.
17
Dokumentacje˛ medyczna˛, która może zawierać także informacje˛
o zakażeniu HIV rozpoznanym u konkretnego pacjenta, zakład opieki
zdrowotnej udoste˛pnia:
— pacjentowi lub jego przedstawicielowi ustawowemu ba˛dź osobie
upoważnionej przez pacjenta, za pośrednictwem lekarza prowadza˛cego;
AIDS a prawnokarne problemy tajemnicy lekarskiej
81
IV
W sytuacjach ekstremalnych może powstać pytanie, czy lekarz ma nie tylko prawo, ale i obowia˛zek poinformowania konkretnej osoby o tym, że jego pacjent jest zakażony HIV, a w konsekwencji, czy zaniechanie udzielenia
informacji może go narazić na zarzut popełnienia przeste˛pstwa przeciwko zdrowiu lub życiu innego człowieka. Chodzić tu be˛dzie w szczególności o sytuacje, w których lekarz
wie, że zakażony pacjent pozostaje z innymi, indywidualnie
określonymi osobami nieświadomymi jego choroby w kontaktach stwarzaja˛cych według wiedzy medycznej bezpośrednie niebezpieczeństwo zakażenia HIV. Jak sie˛ wydaje, milczenie lekarza wobec takiej osoby, pomimo rozpoznanego
przezeń zagrożenia zakażeniem, nie jest legitymowane powinnościa˛ dochowania tajemnicy pacjenta. Bezpośrednie niebezpieczeństwo przeniesienia zakażenia HIV groża˛ce ze strony pacjenta konkretnej osobie, z która˛ lekarz został skonfrontowany w zwia˛zku z wykonywaniem swojego zawodu, rodzi
— jak trzeba przyja˛ć — prawny obowia˛zek poinformowania tej osoby o zagrożeniu, nawet z naruszeniem tajemnicy
— jednostkom organizacyjnym opieki zdrowotnej i osobom wykonuja˛cym zawód medyczny, jeżeli dokumentacja ta jest niezbe˛dna do
zapewnienia dalszego leczenia;
— właściwym do spraw zdrowia organom państwowym oraz organom samorza˛du lekarskiego w zakresie niezbe˛dnym do wykonywania kontroli i nadzoru;
— sa˛dom i prokuratorom oraz sa˛dom i rzecznikom odpowiedzialności zawodowej, w zwia˛zku z prowadzonym poste˛powaniem;
— uprawnionym na mocy odre˛bnych ustaw organom i instytucjom, jeżeli badanie zostało przeprowadzone na ich wniosek;
— organom rentowym lub zakładom ubezpieczeniowym, w zwia˛zku z prowadzonym przez nie poste˛powaniem.
Przepis art. 18 ust. 4 ustawy zaznacza, że dokumentacja medyczna,
jeżeli udoste˛pniana jest szkole medycznej lub jednostce badawczej w celach naukowych, nie może zawierać nazwisk ani też innych danych,
umożliwiaja˛cych identyfikacje˛ pacjenta, którego dotyczy.
82
Witold Kulesza
pacjenta 18. Źródłem tego obowia˛zku jest art. 164 k.k., nakazuja˛cy udzielenie pomocy człowiekowi znajduja˛cemu sie˛ w położeniu groża˛cym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia lub cie˛żkiego uszczerbku na zdrowiu, jeżeli udzielenie
takiej pomocy możliwe jest bez narażenia własnego zdrowia
lub życia, a w konkretnych warunkach nie jest możliwa
natychmiastowa pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego
bardziej powołanej. Z treści tego przepisu wynika prawny
obowia˛zek lekarza poinformowania człowieka, co do którego
świadom jest, że znajduje sie˛ w sytuacji bezpośredniego niebezpieczeństwa zakażeniem HIV o rozpoznanym zakażeniu
u osoby, z która˛ utrzymuje on określone formy kontaktu groża˛ce przeniesieniem zakażenia. Jak sie˛ przyjmuje w doktrynie, wymagana przez przytoczony przepis pomoc nie musi
być skuteczna19. Przeto przeświadczenie lekarza, że w konkretnym wypadku poinformowanie zagrożonej osoby nie wyeliminuje niebezpieczeństwa jej zakażenia, nie zwalnia go od
18
W piśmiennictwie amerykańskim przyjmuje sie˛, że zidentyfikowanie przez lekarza konkretnej osoby, wobec której pacjent chory na
AIDS stwarza według profesjonalnej wiedzy lekarza o drogach przenoszenia zakażenia, zagrożenie jej zakażenia, rodzi obowia˛zek lekarza
ujawnienia tajemnicy w celu ochrony takiej osoby. Na podstawie orzeczenia w sprawie Tarasoff formułuje sie˛ teze˛, iż obowia˛zek ten powstaje
w szczególności, gdy lekarz przewiduje intencjonalne zachowanie pacjenta, stwarzaja˛ce zagrożenie przeniesienia zakażenia na inna˛ osobe˛.
Możliwość zidentyfikowania przez lekarza konkretnej ofiary (identifiability of victim) uznaje sie˛ za podstawowa˛ przesłanke˛ dla ustalenia takiego obowia˛zku lekarza. Pogla˛d wyrażony w sprawie Lipari, według
którego lekarz ma obowia˛zek chronienia potencjalnych ofiar swego pacjenta, choćby nie daja˛cych sie˛ w chwili oczekiwanego zachowania lekarza zidentyfikować, uważa sie˛ za zbyt dalego ida˛cy, gdyby miał stanowić podstawe˛ dla ustalenia obowia˛zku lekarza ujawnienia tajemnicy
o rozpoznanym zakażeniu HIV. R. Belitsky, R. Solomon, Doctors and
Patients: Responsibilities in a Confidential Relationship, w: AIDS and the Law,
Yale 1987, s. 204 i n.
19
A. Zoll, System prawa karnego. O przeste˛pstwach w szczególności,
Wrocław — Łódź 1985, s. 477.
AIDS a prawnokarne problemy tajemnicy lekarskiej
83
powinności udzielenia pomocy, poprzez ujawnienie rozpoznanego przez siebie zagrożenia zakażeniem HIV.
Obowia˛zek prawny lekarza udzielenia informacji człowiekowi zagrożonemu zakażeniem HIV o rozpoznanym zakażeniu u innej osoby powstaje także wtedy, gdy zagrożony
znalazł sie˛ w przypadkowym kontakcie z taka˛ osoba˛, stwarzaja˛cym według wiedzy medycznej bezpośrednie niebezpieczeństwo przeniesienia zakażenia. Sytuacja taka może zaistnieć na przykład w czasie akcji ratowniczej, w której ratownik
zetkna˛ł sie˛ z krwia˛ ratowanej ofiary wypadku, w sposób umożliwiaja˛cy przedostanie sie HIV do jego krwiobiegu. Milczenie lekarza świadomego, że niepoinformowanie ratownika
o rozpoznanym u ofiary wypadku zakażeniu HIV pozbawia
go możliwości przyje˛cia leku antywirusowego (obecnie: Retrovit), który podany w określonym czasie od kontaktu z zakażonym powstrzymuje przeniesienie zakażenia, wypełnia
znamiona nieudzielenia pomocy z art. 164 § 1 k.k.
Jeżeli lekarz zaniecha udzielenia konkretnej osobie informacji o zagrożeniu zakażeniem HIV w błe˛dnym przekonaniu, że ze wzgle˛du na charakter oraz cze˛stotliwość kontaktów
z pacjentem, co do którego rozpoznał, że jest seropozytywny,
zakażenie tej osoby już nasta˛piło, to bła˛d taki be˛dzie wyła˛czał
jego umyślne zawinienie, a w konsekwencji odpowiedzialność karna˛ za przeste˛pne nieudzielenie pomocy z art. 164
§ 1 k.k.
W literaturze wskazuje sie˛ także na potrzebe˛ rozważenia
w świetle art. 160 k.k. odpowiedzialności karnej lekarza za
zaniechanie udzielenia informacji osobie zagrożonej zakażeniem HIV o tym, że zagrożenie to pochodzi od konkretnej
osoby20. Przepis art. 160 § 1 k.k. traktuje o odpowiedzialności
karnej tego, kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, cie˛żkiego uszkodzenia ciała lub
cie˛żkiego rozstroju zdrowia. Jednakże, jak sie˛ przyjmuje, powołany przepis odnosi sie˛ do sytuacji, w której sprawca swoim własnym zachowaniem wywołuje bezpośrednie niebez20
A. J. Szwarc, op. cit, s. 129.
84
Witold Kulesza
pieczeństwo dla życia lub zdrowia dla innej osoby. W rozważanej zaś sytuacji niebezpieczeństwo takie wywołuje osoba
zakażona HIV, lekarz zaś poprzez swe milczenie wobec zagrożonego przeniesieniem zakażenia, nie czyni możliwym
uniknie˛cie niebezpieczeństwa. Zakłada sie˛ ponadto, że popełnienie omawianego przeste˛pstwa w jego typie podstawowym możliwe jest tylko przez działanie, nie zaś przez zaniechanie21, które właśnie jest istota˛ czynu lekarza nieostrzegaja˛cego indywidualnie oznaczonego człowieka o groża˛cym
mu niebezpieczeństwie zakażenia HIV. Może wie˛c właściwe
pole dla prawnokarnej oceny czynu lekarza wyznaczaja˛ (poza art. 164 k.k.) znamiona typu przeste˛pstwa zawarte w treści
art. 163 § 1 k.k., który to przepis statuuje odpowiedzialność
karna˛ sprawcy pozostawiaja˛cego osobe˛, wobec której ma
obowia˛zek troszczenia sie˛, w położeniu groża˛cym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia, cie˛żkiego uszkodzenia ciała lub cie˛żkiego rozstroju zdrowia. Przepis ten mógłby stanowić jednakże podstawe˛ odpowiedzialności karnej
lekarza w odmiennej sytuacji aniżeli dotychczas rozważane.
Odnosiłby sie˛ bowiem do zachowania lekarza, który wbrew
obowia˛zkowi troszczenia sie˛ o swego pacjenta nie informuje
go, że osoba trzecia, z która˛ pacjent znajduje sie˛ w relacji
umożliwiaja˛cej jego zakażenie, jest zakażona HIV, o czym
lekarz dowiedział sie˛ ska˛dina˛d, choć w zwia˛zku z wykonywaniem swego zawodu22. Trzeba zaznaczyć, że przyje˛cie
konstrukcji przeste˛pstwa pozostawienia człowieka w niebezpieczeństwie (art. 163 k.k.), jako podstawy odpowiedzialności lekarza za nieujawnienie wobec swego pacjenta informacji
21
A. Zoll, System, s. 469. Odmiennie: J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1977, s. 414.
22
Przykładem może być sytuacja, w której lekarz lecza˛cy swa˛ pacjentke˛ z powodu bezpłodności nie ostrzeże jej, że konkretny me˛żczyzna, który w wyniku stosowanego poste˛powania medycznego ma być
według woli pacjentki biologicznym ojcem dziecka, jest zakażony HIV.
Wypadek zakażenia HIV kobiety w naste˛pstwie zabiegu medycznego
maja˛cego na celu leczenie bezpłodności odnotowano w Stanach Zjednoczonych.
AIDS a prawnokarne problemy tajemnicy lekarskiej
85
o tym, że inna osoba jest zakażona HIV i stwarza przez to
zagrożenie dla życia i zdrowia pacjenta, może prowadzić do
odpowiedzialności zarówno za umyślne (§ 1), jak i nieumyślne (§ 2) zaniechanie lekarza.
Poczynione ustalenia co do zakresu prawnokarnej ochrony tajemnicy pacjenta o zakażeniu HIV, uprawnienia lekarza
do jej ujawnienia, a także prawnokarnego obowia˛zku powiadomienia innej osoby o rozpoznanym zakażeniu wyznaczaja˛
jedynie pole refleksji nad bezprawnościa˛ zachowania lekarza.
Przypisanie zaś winy be˛dzie wymagać w każdym konkretnym wypadku udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy w sytuacji, w której przyszło mu decydować o dochowaniu tajemnicy swego zawodu albo jej ujawnieniu, można było od
niego wymagać spełnienia powinności wyznaczonej przepisem prawa.