Sołectwa to ważne ogniwo samorządu gminnego

ZARZĄDZANIE, ORGANIZACJA, NADZÓR
USTRÓJ SAMORZĄDU
Sołectwa to ważne ogniwo
samorządu gminnego
W ostatnich tygodniach wyjątkowo głośno było o sprawach sołeckich. Przyczyniły się do
tego m.in. przeprowadzane wybory sołtysów oraz podejmowane przez rady gmin uchwały o zamiarze likwidacji szkół, a także uchwały o utworzeniu (lub nie) funduszu sołeckiego. Wydarzenia te miały wpływ na zaktywizowanie, w dużym stopniu uśpionego potencjału, który drzemie w jednostkach pomocniczych gmin.
ołtysi i sołtyski to obecnie armia licząca niemal
40,5 tys. osób, od kondycji której w dużym stopniu zależy stan demokracji lokalnej. Stworzenie odpowiednich warunków do wykorzystania tego
potencjału powinno przyświecać wszystkim instytucjom i podmiotom zaangażowanym w budowanie społeczeństwa obywatelskiego.
S
Według historyków sołtysi oraz sołectwa są jedną
z najstarszych instytucji państwa polskiego istniejącą
nieprzerwanie od XIII w., kiedy to dokonywano
licznych lokacji na prawie niemieckim.
Zgodnie z zapisami ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (dalej: ustawa o samorządzie gminnym) sołectwa (a także osiedla i dzielnice w miastach)
są jednostkami pomocniczymi gminy. W sołectwie organem uchwałodawczym jest zebranie wiejskie, a wykonawczym – sołtys. Rolą rad sołeckich jest natomiast
wspomaganie pracy sołtysa. Szczegółowo zadania sołectw oraz jego organów określa statut danego sołectwa.
Najważniejszym faktem, mającym wpływ na ograniczone możliwości sołectw, jest brak osobowości prawnej
oraz finansowe uzależnienie od dotacji z budżetu gminy.
Sytuacja ta tylko częściowo uległa poprawie w związku z ustawą z 20 lutego 2009 r. o funduszu sołeckim
(dalej: ustawa o funduszu sołeckim).
Samorząd to ludzie
Samorząd gminny to przede wszystkim wspólnota
mieszkańców. Niektórym trudno przyjąć do wiadomości, że samorząd to nie urząd, wójt czy też radni, ale
właśnie wspólnota mieszkańców zamieszkująca dany
obszar. Wójt i radni to jedynie (a może „aż”) organy od-
powiedzialne za stworzenie odpowiednich warunków
dla funkcjonowania tej wspólnoty. Bez zaistnienia
wspólnoty mieszkańców, wyrażającej się m.in. troską
o dobro wspólne, ciągle będzie problem ze społeczną
alienacją i kryzysem zaufania.
Sołectwa natomiast są najlepszym miejscem do budowania tej wspólnoty. Dlaczego? To właśnie wsie są
najtrwalszymi i jednocześnie najbardziej zorganizowanymi systemami osadniczymi. Stanowią najbardziej naturalne wspólnoty mieszkańców, które zintegrowane są
wokół tej samej szkoły podstawowej, parafii, drużyny
ochotniczej straży pożarnej, zespołu sportowego itp.
Trzeba za wszelką cenę stworzyć warunki do ich dalszego rozwoju. Ich erozja przyczynić się może w przyszłości do kryzysu samorządności, o ile z objawami
takiego kryzysu już nie mamy do czynienia.
Ekonomia kosztem wspólnoty
Polskie gminy są duże, szczególnie w porównaniu z tymi z większości krajów Unii Europejskiej. Przeciętna polska gmina liczy ponad 15 tys. mieszkańców, podczas gdy
np. gminy francuskie, czeskie i słowackie zamieszkuje
średnio około 1800 mieszkańców. Ma to oczywiście zarówno zalety, jak i wady. Gminy polskie są dzięki temu bardziej efektywne i samowystarczalne finansowo, a ich potencjał społeczno-gospodarczy daje większe
szanse powodzenia odważnym decyzjom rozwojowym.
Odbywa się to jednak ze szkodą dla wartości podstawowej samorządu terytorialnego, czyli wspólnotowości. Dużym gminom jest zdecydowanie trudniej zintegrować
mieszkańców, dlatego to odpowiedzialne zadanie muszą w pierwszej kolejności wziąć na siebie sołectwa.
Przywództwo i infrastruktura
Wsie potrzebują dobrego, szeroko rozumianego przywództwa, którego zadaniem powinno być stworzenie
gazeta samorządu i administracji nr 12 ● 15.06.2011
31
ZARZĄDZANIE, ORGANIZACJA, NADZÓR
spójnej wizji przyszłości danej społeczności oraz jej konsekwentna realizacja. Trzeba mieć pomysł lub pomysły bazujące na lokalnych zasobach oraz umieć skupić
odpowiedni potencjał pozwalający na ich realizację.
Dobrymi przykładami tego typu podejścia są chociażby powstające coraz liczniej „wioski tematyczne”.
Wieś tematyczna to taka, która ma własny, jedyny
w swoim rodzaju, pomysł na rozwój społeczno-gospodarczy i potrafi uczynić z niego źródło dochodów mieszkańców.
Strona internetowa www.wioskitematyczne.org.pl
to doskonała baza pomysłów.
Ważne, żeby pomysły te w maksymalny sposób wykorzystywały lokalny potencjał oraz były owocem dyskusji jak najszerszej grupy mieszkańców. Ideałem jest
natomiast, gdy tego typu działania realizuje się na podstawie wcześniej opracowanego i przyjętego całościowego Planu Rozwoju Miejscowości, będącego rezultatem porozumienia i kompromisu całej społeczności.
Mówiąc o przywództwie w odniesieniu do sołectw,
w sposób naturalny wiąże się je z rolą oraz zadaniami
sołtysa. Rzeczywiście, dobrze jest, jeśli sołtys ma „otwartą głowę”, zna potrzeby mieszkańców i potrafi realizować ambitne pomysły. Biorąc jednak pod uwagę chociażby obecny stan prawny i to, że sołectwa nie posiadają
osobowości prawnej, dla sprawnego przywództwa może to być niewystarczające. Przywództwo potrzebuje pewnego instrumentarium, dzięki któremu możliwe staje się
realizowanie bardziej złożonych przedsięwzięć rozwojowych. W tym przypadku jako dobry przykład można wskazać działalność organizacji pozarządowych,
głównie stowarzyszeń, zawiązywanych w celu zarządzania rozwojem miejscowości. Stowarzyszenia takie stanowią doskonałe wypełnienie pewnej luki instytucjonalnej
w sołectwach. Dzięki nim możliwe staje się m.in. pozyskanie dodatkowych środków finansowych (m.in. europejskich) na różnego rodzaju działania służące rozwojowi miejscowości. Bardzo istotną sprawą jest również
działalność stowarzyszeń, które stały się organem prowadzącym dla likwidowanych szkół wiejskich. W wielu przypadkach szkoły, które przeszły pod skrzydła tych
stowarzyszeń, nie tylko przetrwały, lecz także rozwinęły swoją dotychczasową ofertę edukacyjną.
Sołectwa potrzebują odpowiedniej infrastruktury,
dzięki której będą mogły aktywnie funkcjonować oraz
przyczyniać się do budowania silnych i zasobnych
wspólnot lokalnych. I nie chodzi w tym przypadku tylko i wyłącznie o infrastrukturę techniczną, np. drogi czy
wodociągi. Tutaj główna rola należy do gminy i poszczególne sołectwa mogą jedynie odpowiednio lobbować
w swoim interesie.
32
www.gsia.infor.pl
Sołectwa muszą zadbać o odpowiedni stan i wykorzystanie szeroko rozumianej infrastruktury „wiejskiej”,
którą już mają w większości przypadków. Jako przykłady można wskazać m.in. biblioteki wiejskie oraz
domy ludowe. Biblioteki powinny stać się miejscami,
w których skupiają się różnego rodzaju aktywności, zdecydowanie wykraczające poza standardowe udostępnianie książek. Nowoczesna biblioteka powinna stać się
swego rodzaju centrum społeczno-kulturalnym wsi,
umożliwiającym zarówno dostęp do kultury, informacji czy edukacji, jak i pełniącym funkcje integracyjne.
Biblioteki wiejskie powinny tętnić życiem i być miejscem różnego rodzaju szkoleń, spotkań adresowanych
nie tylko do młodzieży. Warto również zaznaczyć, że
barierą w tym przypadku nie są raczej kwestie finansowe. Do dyspozycji zainteresowanych są chociażby pieniądze w ramach Programu Rozwoju Bibliotek czy też
Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich.
Przyszłość sołectw
W ostatnich miesiącach pojawiły się dwie istotne inicjatywy ustawodawcze, mające na celu wzmocnienie
jednostek pomocniczych gmin. Pierwsza z nich jest autorstwa kilkunastu senatorów, którzy zgłosili projekt
ustawy o zmianie ustawy o funduszu sołeckim oraz
zmianie niektórych ustaw (druk sejmowy nr 1098).
W uzasadnieniu można przeczytać, że przedłożony projekt ustawy stawia przed sobą trojakie zadania:
■ modyfikuje regulacje, które okazały się nieprecyzyjne i kłopotliwe w dotychczasowej praktyce funkcjonowania funduszu sołeckiego,
■ tworzy system wsparcia eksperckiego dla sołectw zamierzających skorzystać z funduszu sołeckiego,
■ wzmacnia pozycję ustrojową jednostek pomocniczych.
Szczegółowe propozycje zapisów prawnych wprowadzają szereg istotnych zmian. W przepisach przejściowych
znajduje się propozycja, by w przypadku braku podjęcia jakiejkolwiek uchwały (wyodrębniającej fundusz sołecki bądź odmawiającej jego wyodrębnienia) domniemywać wyodrębnienie funduszu sołeckiego. Projekt
przewiduje również możliwość zwiększenia funduszu sołeckiego ponad limit określony ustawą oraz odstąpienie
od wymogu lokalizacji przedsięwzięcia w granicach sołectwa, co powinno umożliwić składanie wniosków dotyczących przedsięwzięć wspólnych dla kilku sołectw.
Bardzo istotną zmianą jest również uzupełnienie zakresów działań podejmowanych przez wojewódzkie
ośrodki doradztwa rolniczego oraz Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa o pomoc szkoleniową i doradczą dla zainteresowanych wykorzystaniem
środków z funduszu sołeckiego. Ma to na celu wyeliminowanie sytuacji, w której sołectwa nie potrafią samodzielnie złożyć poprawnego wniosku dotyczącego
ZARZĄDZANIE, ORGANIZACJA, NADZÓR
przedsięwzięć możliwych do sfinansowania w ramach
funduszu sołeckiego.
Drugą inicjatywą ustawodawczą regulującą problematykę funkcjonowania jednostek pomocniczych gmin
jest projekt ustawy o wzmocnieniu udziału mieszkańców w samorządzie terytorialnym, współdziałaniu
gmin, powiatów i województw oraz o zmianie niektórych ustaw.
O projekcie ustawy o wzmocnieniu udziału mieszkańców w samorządzie terytorialnym pisaliśmy w nr. 11 z 2011 r.
„GSiA” w artykule pt. „Samorząd bliżej ludzi”.
Patrz strona www.gsia.infor.pl
>> Archiwum >> Rok 2011 >> nr 11.
Projekt tego wieloaspektowego aktu prawnego przygotowany został przez zespół pod kierownictwem ministra Olgierda Dziekońskiego w ramach prac Forum Debaty Publicznej przy Prezydencie RP. Jeden z rozdziałów
tej ustawy w sposób kompleksowy reguluje funkcjonowanie jednostek pomocniczych. Całokształt spraw związanych z jednostkami pomocniczymi zostaje przeniesiony z ustawy o samorządzie gminnym i znajduje swoje
miejsce właśnie w proponowanej ustawie. Istotna nowość
to m.in. wyróżnienie dwóch kategorii jednostek pomocniczych – jednostek będących formą samoorganizacji
mieszkańców oraz jednostek powołanych w celu dekoncentracji działań. Przewodniczący tych jednostek tworzą
odpowiednio: konferencję przewodniczących oraz konwent
przewodniczących. Są to ciała doradcze, których zadaniem
jest opiniowanie działań podejmowanych przez władze
gminy. Istotną zmianą wzmacniającą pozycję jednostek
pomocniczych gminy jest przyznanie im prawa inicjatywy uchwałodawczej. Ustawa ta reguluje również wiele innych istotnych spraw mających wpływ na zwiększenie
udziału mieszkańców w samorządzie terytorialnym.
ec6fd299-d307-4146-bc1d-95c657b8690f
Anatol Władyka
zastępca dyrektora
FRDL Małopolski Instytut Samorządu Terytorialnego
i Administracji
Podstawy prawne
●
●
Ustawa z 20 lutego 2009 r. o funduszu sołeckim (Dz.U. nr 52,
poz. 420; ost.zm. Dz.U. z 2010 r. nr 217, poz. 1427)
Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (j.t. Dz.U.
z 2001 r. nr 142, poz. 1591; ost.zm. Dz.U. 2011 r. nr 21, poz. 113)
O funduszu sołeckim przeczytasz też w portalu internetowym.
Więcej przeczytasz w dziale „Hity GSiA”
na stronie www.samorzad.infor.pl
gazeta samorządu i administracji nr 12 ● 15.06.2011
33