Polityka 4 korekta 2.indd - Instytut Pracy i Spraw Socjalnych

WARUNKI ŻYCIA EUROPEJCZYKÓW
W STARSZYM WIEKU*
tłum. i oprac. Danuta Graniewska
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
WSTĘP
Wśród publikacji poświęconych zachodzącym
zmianom demograficznym w krajach europejskich
uwagę przyciąga zeszyt wydany przez francuski
Krajowy Instytut Studiów Demograficznych, poświęcony przyszłym warunkom życia starszych Europejczyków. Publikacja zawiera interesujące artykuły
w języku angielskim i francuskim dotyczące badań
przeprowadzonych pod auspicjami i finansowanymi przez Komisję Europejską w ramach znanego projektu The Future Elderly Living Conditions in
Europe (FELICIE). W badaniach uczestniczyły instytucje naukowe (w przeważającej liczbie uniwersytety)
z następujących krajów: Belgii, Francji, Finlandii,
Niderlandów, Niemiec, Portugalii, Republiki Czeskiej,
Wielkiej Brytanii, Włoch.
Opracowanie dostarcza wiele cennych informacji
o egzystencji starszych Europejczyków. Szczególnie
interesujące są te zawarte w artykule pt. Charakterystyka socjodemograficzna osób starszych i warunki
życia autorstwa Joëlle Gaymu, Patrica Festy, Michaela
Poulain oraz Gijs Beets (s. 33). Warto zatem zapoznać
czytelników z ustaleniami, jakich dokonali badacze
w tym obszarze.
WARUNKI ŻYCIA OSÓB STARSZYCH
Wspomniani wyżej badacze zaznaczają, iż w czasie 30 przyszłych lat starzenie się populacji będzie bardzo ważnym problemem dla wszystkich
krajów europejskich. Liczba osób w wieku 75 lat
i więcej może wzrosnąć o 75% w konsekwencji osiągnięcia tego wieku przez baby boom i wydłużania się
życia indywidualnego oraz obniżenia umieralności we
wszystkich grupach wieku.
Skutki wzrostu liczby osób starszych odczuwalne
będą w licznych dziedzinach, a szczególnie w tych
związanych z funkcjonowaniem opieki nad osobami starszymi. Mimo że większość osób pozostaje
w dobrym zdrowiu, wiek zaawansowany łączy się
z ryzykiem występowania problemów zdrowotnych
zarówno fizycznych, jak i mentalnych, wzrastających
gwałtownie począwszy od 75. roku życia. Wówczas
opieka staje się nieodzowna. Silny wzrost populacji
w podeszłym wieku może mieć także ważne konsekwencje dla polityki publicznej. Tym niemniej wyciąganie wniosków na temat potrzeb osób starszych,
* Artykuł powstał na podstawie tłumaczenia i opracowa-
nia artykułu pt. Future Elderly Living Conditions in Europe
(L’avenir des conditions de viel Europeenes) (I.N.E.D., Paris 2008), dokonanego przez Danutę Graniewską.
Polityka Społeczna nr 4/2010
uwzględniając wyłącznie ewolucje w skali globalnej,
byłoby zbyt uproszczone.
Potrzeba zaopiekowania się osobą starszą jest
związana przede wszystkim z jej stanem zdrowia.
Forma pomocy, jaką może taka osoba otrzymać,
zależy od możliwości związanych z jej relacjami rodzinnymi – głównie ze współmałżonkiem i dziećmi
– a także z własnymi możliwościami finansowymi.
Wszystko to będzie powodowało, że osoby starsze
będą egzystowały w różnych sytuacjach, co z kolei
będzie określało potrzebę rozmaitych rozwiązań
o charakterze formalnym i nieformalnym. Te zmiany
będą miały ważne konsekwencje w stosunkach (więziach) społecznych na szczeblu krajowym, a także
europejskim.
Od dziesięcioleci zachodnie społeczeństwa są
ukształtowane na bazie „kontraktu społecznego”, który łączy generacje i umacnia solidarność indywidualną, rodzinną i społeczną. To jest to, co określa „państwo opiekuńcze”. Ogólnie ujmując, można stwierdzić, że rodzice inwestują w edukację swych dzieci,
a później w zamian otrzymują wsparcie w postaci
emerytur finansowanych przez populację aktywną.
Otrzymują również bezpośrednią pomoc od dzieci.
Rzeczywistość społeczna jest jednak bardziej
zróżnicowana, lecz jakie by nie było znaczenie każdego z tych czynników, rodzina lub społeczeństwo będą
ponosiły konsekwencje w dofinansowaniu „kontraktu
społecznego”. W nadchodzących latach demograficzne starzenie się może powodować ryzyko wpływania
na trwałość systemów emerytalnych, a wielkość
rodzin na efektywność więzi solidarności prywatnej
(pomoc dzieci dla starszych rodziców). Sytuacja osób
starszych jest centralnym zagadnieniem w tej nowej
problematyce. Można jednak przewidywać, że te nowe konteksty będą dotyczyły wszystkich generacji ze
względu na łączące je specyficzne więzi.
Badacze zaznaczają że wybrali i skoncentrowali
się na pomocy ze strony współmałżonków i dzieci,
co – ich zdaniem – jest najważniejsze w tryptyku „jednostka-rodzina-państwo”.
Warunki życia przyszłych osób starszych będą
zależały przede wszystkim od tego, jak będzie można zaspakajać ich potrzeby. Innymi słowy, kto będzie
mógł nimi się zająć: one same, ich otoczenie czy instytucje profesjonalne? Odpowiedź sugeruje typ gospodarstwa domowego, w którym egzystują. Dla osób
starszych przynależność do określonego gospodarstwa domowego jest rezultatem procesu, którego
podstawowymi determinantami są sytuacja matrymonialna i stan zdrowia. Ich sytuację ekonomiczną
i potencjalną pomoc ich dzieci określają środki, pozwalające ponosić obciążenia związane ze stanem
29
zależności bądź z pobytem we własnym mieszkaniu,
środowisku rodzinnym (wielogeneracyjnym) lub ulokowaniem w instytucji.
MIĘDZY DNIEM DZISIEJSZYM…
Odwołując się do bogatej literatury przedmiotu,
badacze podkreślają, że stan matrymonialny ma
decydujący wpływ na wiele aspektów życia osób
starszych – na sposób życia, zdrowie fizyczne i psychiczne, dochody itp. We wszystkich tych obszarach
występują różnice między osobami zamężnymi, samotnymi, owdowiałymi i rozwiedzionymi. Starsze osoby zamężne żyją i mieszkają razem, podczas gdy osoby owdowiałe i rozwiedzione w większości samotnie.
Dotyczy to głównie kobiet, gdyż one częściej zostają
wdowami. Jak wiadomo, kontakty między rodzicami
rozwiedzionymi a dziećmi są mniej częste; dzieci rzadziej opiekują się takimi rodzicami, choć udzielają im
pomocy w innych jeszcze formach.
Ogólnie, życie w związku małżeńskim sprzyja społecznej integracji. Liczne badania wykazały, że osoby
starsze żyjące same częściej doznają izolacji społecznej niż osoby żyjące w związkach małżeńskich. Studia
gerontologiczne wykazały, że to rodzina stanowi podstawę pomocy udzielanej osobom zależnym – w tym
przypadku współmałżonek jest głównym dawcą tej
pomocy, wspieranym przez dzieci. To stałe udzielanie wsparcia osobom starszym żyjącym w związku
pozwala uniknąć umieszczenia ich w instytucjach
opiekuńczych, często traktowanego jako ostateczne
rozwiązanie. Fakt korzystania z pomocy osoby bliskiej
wyjaśnia, dlaczego starsze osoby zamężne żyją rzadziej w placówkach opiekuńczych niż osoby samotne. Podsumowując, brak pomocy wewnątrz rodziny
powoduje potrzebę otrzymywania takiego wsparcia
z zewnątrz, w tym i tego definiowanego w kategoriach
pomocy ustawowej.
W większości badań poświęconych związkom
między zdrowiem a sposobem życia osób starszych
badano wpływ zdrowia na potrzebę opieki. Wiadomo, że osoby starsze, żyjąc samotnie, częściej otrzymują pomoc formalną (materialną) niż ich zamężni
odpowiednicy. W konsekwencji sytuacja ekonomiczna osób zależnych silnie wpływa na świadczenia
publiczne i podział między opieką formalną a nieformalną. Ponadto w licznych badaniach stwierdzono, że zdrowie jest związane ze sposobem życia
i może wpływać na zmiany typu gospodarstw osób
starszych. Badacze zaznaczają, że osoby zależne
żyją częściej z innymi osobami niż w placówkach
opiekuńczych.
Sytuacja ekonomiczna jest głównym czynnikiem
jakości życia, szczególnie osób starszych. Wystarczające zasoby pozwalają na lepszy dostęp do opieki
i usług specjalistycznych. Liczne badania wykazały,
że wysoki poziom dochodów zwiększa możliwość
samodzielnego życia. Niskie dochody (ubóstwo), np.
w rezultacie wdowieństwa u kobiet, powodują wzrost
prawdopodobieństwa zamieszkania z dorosłym dzieckiem/ćmi. Jednak różne badania na temat związku
między sytuacją ekonomiczną a szukaniem pomocy
formalnej dają rezultaty niespójne w zakresie tej problematyki.
Również poziom wykształcenia odgrywa ważną
rolę w zakresie potrzeby pomocy. Jego wysoki poziom i wysoka pozycja w hierarchii społecznej sprzyjają samodzielności. Poza tym relacje rodzinne i czę30
stość występowania stałej pomocy mają charakter
sporadyczny na szczycie hierarchii społecznej.
Te różne socjodemograficzne cechy (stan zdrowia,
status matrymonialny, liczba dzieci, sytuacja ekonomiczna), które mają silny wpływ na warunki bytu, są
współzależne. W porównaniu z osobami zamężnymi
wdowy i wdowcy mają mniejszą aktywność zarówno
fizyczną, jak i psychiczną. Zatem niezależnie od wielkości gospodarstwa domowego, osoby pozostające
w związku korzystają z lepszej sytuacji ekonomicznej
niż osoby żyjące samotnie. Szczególnie wdowieństwo kobiet zubaża je, gdyż mają one rzadziej niż
mężczyźni własne zasoby, zwłaszcza w starszych grupach wieku. Zły stan zdrowia i znaczna niewydolność
w większym stopniu charakteryzuje warstwy znajdujące się w gorszych warunkach.
Należy podkreślić, że sytuacja starszych mężczyzn i starszych kobiet jest różna. Różnorodne
czynniki (nadumieralność mężczyzn, różnica wieku
w małżeństwach, mniejsza możliwość ponownego
zamążpójścia kobiet) predestynują panie do wdowieństwa. Mężczyźni mają większe szanse na powtórny związek małżeński i na korzystanie z pomocy
współmałżonka w przypadku niesprawności. Ponadto, jeżeli kobiety żyją dłużej niż mężczyźni, one
też w zamian częściej doświadczają niesprawności.
Korzyści z małżeństwa różnicują się według płci, bowiem np. w kontekście ochrony zdrowia są bardziej
znaczące dla mężczyzn.
Silne kontrasty między mężczyznami a kobietami występują również w przypadku formy rodziny,
w której się żyje. Kobiety niezamężne rzadziej żyją
w związkach partnerskich niż mężczyźni. W przypadku rozwodu zaś korzystają one z silniejszego
wsparcia swoich dzieci, aczkolwiek – jak zaznaczają
badacze – nie jest to jeszcze problem dostatecznie
zbadany (s. 36).
Nie tylko status matrymonialny, więzi rodzinne,
stan zdrowia, sytuacja ekonomiczna, normy kulturalne (przypisywana niezależność dzieci, bez obowiązku
opieki wobec rodziców) i orientacje polityczne mają
duży wpływ na warunki życia osób starszych. Tytułem przykładu podano, że w krajach europejskich
i większości krajów rozwiniętych wzrasta udział osób
żyjących samotnie, podczas gdy współzamieszkiwanie wielogeneracyjne maleje. Jest to jednak zjawisko
silnie zróżnicowane regionalnie w Europie, co jest zilustrowane na podstawie licznych badań autorskich.
Aby wytłumaczyć te duże różnice między wielkimi
regionami europejskimi, niektórzy badacze odnoszą się do teorii „podwójnego wymiaru i dobrobytu
kapitalizmu”. W modelu liberalnym (np. w Stanach
Zjednoczonych), gdzie system zabezpieczenia opiera się na indywidualnej inicjatywie, państwo bierze
odpowiedzialność tylko za najsłabszych. Z kolei model socjalno-demokratyczny (kraje północne Europy)
charakteryzuje wysoka i powszechna ochrona socjalna, a w modelu konserwatywnym (np. Niemcy i Francja) opieka socjalna jest związana z otrzymywanym
wynagrodzeniem. Uwarunkowania tych zróżnicowań
są przedmiotem licznych publikacji.
…A JUTRO
Demografia, zaznaczają Gaymu, Festy, Poulain
i Beets, jest dyscypliną zwróconą ku przyszłości.
Przyszła struktura ludności według wieku i płci jest
znana, jednak liczba zmiennych demograficznych
Polityka Społeczna nr 4/2010
wpływających na warunki życia osób starszych, która
wykracza poza wiek i płeć, nie jest w pełni rozpoznana. O ile istnieje jednowymiarowe rozeznanie populacji seniorów według statusu matrymonialnego i różnych typów gospodarstw domowych, stanu zdrowia,
liczby dzieci, o tyle rzadsze jest rozpoznanie, które
by obejmowało wszystkie lub część tych zmiennych.
Takie ujęcie stanowi podstawę zastosowania metody
analizy wieloczynnikowej, uwzględniającej interakcje
pomiędzy czynnikami i lepiej służącej analizie zmian
generacyjnych. Zasoby, którymi dysponują osoby
starsze, są wobec ich potrzeb zróżnicowane, lecz
mają jeden punkt wspólny. Wiążą się z ich indywidualnymi losami/drogami życiowymi – poziom wykształcenia zależy bowiem od ich drogi szkolnej, a sytuacja
ekonomiczna jest związana z ich karierą zawodową.
Sytuacja rodzinna zasadniczo jest rezultatem decyzji podejmowanych dziesięciolecia wcześniej. Mówiąc inaczej, sytuacja socjorodzinna osób starszych
jest rezultatem indywidualnych biografii, zawierających kontekst socjokulturalny (w dziedzinie edukacji,
aktywności zawodowej, rodzinnej, itp.). Przyszłe osoby starsze, tzn. dzisiaj dorosłe, będą miały historie
życia różne od poprzedników. Zatem ich struktura
generacyjna będzie zmieniała się w wielu punktach.
Ewolucja sytuacji matrymonialnej i jej konsekwencje dla struktur gospodarstw są generalnie znane.
W rezultacie obniżenia się umieralności w każdym
wieku – a uzasadnione jest, aby oczekiwać dalszego utrzymywania się tej tendencji – przyszłe starsze
osoby będą żyły częściej w związkach niż obecnie.
Ta tendencja będzie miała liczne konsekwencje nie
tylko w kategoriach pomocy dla zależnego współmałżonka, lecz także w obszarze zasobów ekonomicznych, warunków zamieszkania i ogólnie we wszystkich obszarach, w których życie razem zmienia
uwarunkowania izolacji egzystencjalnej.
Z tego powodu rozkład populacji starszej według
sytuacji matrymonialnej został przyjęty jako podstawa
przeprowadzonych badań. Wydłużanie się życia nie
jest jedynym czynnikiem, jaki można przewidywać.
Progresja w liczbie osób rozwiedzionych i zmniejszenie się liczby osób samotnych są wpisane w historie
generacji, które będą tworzyły populację w wieku
75 lat i więcej w 2030 r., lecz tendencja ta jest słabsza
w porównaniu z osobami zamężnymi.
W związku małżeńskim to partner pierwszy udziela pomocy współmałżonkowi, później robią to dzieci,
zwłaszcza gdy mieszkają w oddaleniu od rodziców.
O ile trudno przewidzieć, jaki będzie to ostatecznie
poziom pomocy, o tyle można bez żadnych wątpliwości domniemywać, że przyszłe osoby starsze
będą częściej niż obecnie – dzięki redukcji umieralności w dzieciństwie i średnim wieku – miały żyjące
dziecko, które udzieli im wsparcia. Przewiduje się, że
okres najbliższych 30 lat będzie naznaczony wysokim udziałem osób starszych mających przynajmniej
jedno żyjące dziecko, które będzie mogło udzielić
pomocy starszym rodzicom. Jednakże podkreśla
się, że dzieci coraz częściej utrzymują sporadyczne
kontakty z rodzicami, szczególnie tymi rozwiedzionymi, których liczba gwałtownie wzrasta.
Potrzeby bytowe osób starszych, jak można przewidywać, w ciągu najbliższych 30 lat będą jednak
ewaluowały korzystnie. Generacje dzisiejszych 75-latków korzystały bowiem z powszechnego dostępu
do edukacji na poziomie szkół średnich i wyższych,
co prowadziło do podwyższenia się ich poziomu wyPolityka Społeczna nr 4/2010
kształcenia (było to widoczne zwłaszcza w latach 40.
i 70. ubiegłego stulecia). Odsetek osób legitymujących się niskim poziomem wykształcenia, obecnie
znaczący zwłaszcza w krajach południowych Europy,
będzie się obniżał do 2030 r., co przekładać się będzie na poprawę sytuacji ekonomicznej seniorów.
Mimo że subpopulacja osób starszych o niekorzystnych charakterystykach socjodemograficznych
zwiększa się wolniej niż cała populacja seniorów,
a przebieg dróg zawodowych tych osób jest znany, to
sytuacja ekonomiczna osób starszego pokolenia jest
jednak trudna do przewidzenia, gdyż niepewny pozostaje wciąż system finansowania przyszłych emerytur. W przypadku osób starszych zależnych konieczność zwrócenie się o pomoc zewnętrzną w szerokiej
mierze zależy od ich możliwości finansowych.
Potrzeba pomocy osobom starszym jest bezpośrednio związana ze stanem ich zdrowia; zależy
również od stopnia ich codziennej samodzielności.
Znaczenie tych czynników jest niskie w grupie wieku
do 75. roku życia, lecz gwałtownie wzrasta powyżej
tego wieku. Badacze wyjaśniają, że przedstawiona analiza została oparta na dwóch scenariuszach.
W pierwszym przyjęto określony wiek niesprawności,
a w drugim osiągnięty wiek uznano za stan dobrego
zdrowia. W tych dwóch przypadkach i dla wszystkich
krajów przewidziano wzrost liczby zależnych osób
starszych ze wzrostem zaznaczającym się w 2020 r.
Analiza tych scenariuszy wykazała, że jaka by nie
była ewolucja stanu zdrowia, należy oczekiwać wzrostu potrzeb związanych z niesprawnością. Część
poprawy wynikać będzie z korzystnej ewolucji struktury według stanu cywilnego – jak wiadomo, osoby
zamężne/żonate są mniej skłonne do korzystania
z pomocy publicznej. Jednak ewolucja przyszłego
stanu zdrowia osób starszych pozostaje niepewna
i nie widać żadnych wyraźnych tendencji w odniesieniu
do przyszłości. Pewne modyfikacje struktury starszej
populacji (wzrost poziomu wykształcenia, wykonywanie zawodów o mniejszej uciążliwości zawodowej),
zmiany w zachowaniach zdrowotnych (przezorność,
lepsze odżywianie, higiena) mogą czasami skłaniać
do myślenia, że stan zdrowia starszego pokolenia
zmierza do poprawy. Można byłoby zatem domniemywać, że potrzeba opieki będzie wzrastała wolniej
niż populacja osób starszych, ale mimo to istnieją
przesłanki wskazujące na wzrost zapotrzebowania na
pomoc takim osobom.
Pomoc otrzymywana przez osoby starsze w sytuacji zależności jest ściśle związana z typem gospodarstwa domowego, w którym osoby te żyją. Wsparcie to
jest zapewniane przez zasoby osobiste, rodzinne lub
kolektywnie. Wybór zależy od takiego lub innego modelu życia osoby starszej i jest oparty na określonej
liczbie czynników: stan matrymonialny (możliwość
korzystania z pomocy małżonka zmniejsza znacząco
ryzyko bycia w instytucji), sytuacja rodzinna (przyjęcie opieki przez dorosłe dziecko, która realizowana
będzie w postaci odwiedzin lub codzienną obecność
pozwalającą na pozostanie rodzica w domu) i sytuacja ekonomiczna (poziom wykształcenia, niezależność materialna).
Jak już wcześniej zaznaczono, ewolucja tych
wszystkich czynników jest w stanie poprawić warunki życia osób starszych w przyszłych latach. Innymi
słowy, polepszenie zdolności osób starszych do
rozwiązywania swoich problemów może pomagać
31
w zachowaniu ich niezależności mieszkaniowej. Rezultaty analiz wykazują, że w przyszłych 25 latach,
jaka by nie była ewolucja stanu zdrowia, potencjalna
pomoc rodziny złożonej z małżonków i dzieci będzie
się poszerzała. Liczba osób, które nie będą miały innych możliwości niż skorzystanie z pomocy profesjonalnej, tzn. pobytu w instytucjach opiekuńczych, będzie wzrastała wolniej niż całość populacji zależnej.
Trzonem wzrostu populacji niesprawnej będą osoby
mające jednocześnie współmałżonka i dziecko lub
dzieci.
Tym niemniej wzrost udziału osób zależnych
bardzo starych, wzrost populacji męskiej i dłuższy
okres przeżycia w małżeństwie, w którym obydwoje
małżonkowie cierpią na niepełnosprawność, stwarza
potrzebę pomocy. Wreszcie liczba osób zależnych
skłonnych nie pozostawać w domu będzie równocześnie wzrastać, lecz mniej gwałtownie niż inne
subkategorie populacji. Środki pomocy dla nich
powinny więc być przewidziane, tym bardziej, że
obecna sytuacja jest daleka od satysfakcjonującej
w większości krajów.
ZAKOŃCZENIE
Przewidywania wspomnianych na początku badaczy są wyrazem zestawienia potrzeb wynikających
z przemian demograficznych i sposobów ich zaspokajania. Rezultaty tych prognoz powinny być porównywane z oferowanymi możliwościami realizacji tych
potrzeb np. na trzech poziomach: interwencji indywidualnej, rodzinnej i społecznej. Skłania to również
do postawienia następujących pytań: czy pozycja
socjoekonomiczna osób starszych będzie wystarczająco korzystna, aby pozwoliła na wybór sposobu życia? Czy solidarność rodzinna będzie wystarczająco
silna, aby wspierać osoby starsze? Czy solidarność
społeczna będzie wystarczająco ugruntowana, aby
usatysfakcjonować potrzeby związane z opieką, realizowane zarówno przez rozwiązania kolektywne, jak
i indywidualne?
Odpowiadając na te pytania, należy podkreślić, że
ewolucja demograficzna i jej rezultaty są porównywalne w każdym z badanych w projekcie FELICIE krajów,
podobnie jak siła i słabość aktualnej polityki udzielania
pomocy osobom zależnym, a również z pewnym przybliżeniem systemy legislacyjne. Te ostatnie opierają się
na systemach o charakterze angloskandynawskich na
Północy i latynoskich na Południu Europy.
Wnioski, jakie wynikają z przeprowadzonych badań, mogą być przesłanką dla decydentów politycznych dotyczącą polityki wobec osób starszych.
Konsekwencje starzenia się demograficznego
w kategoriach obciążeń związanych z zależnością nie
mogą być oceniane jedynie przy pomocy prostych
wskaźników, odnoszących się do starszej populacji.
Przyszła populacja będzie różniła się od obecnej,
a większość tych różnic będzie korzystna: udział
osób zależnych może się zmniejszyć, a ich zdolność
radzenia sobie samemu lub dzięki wsparciu bliskich
będzie sukcesywnie wzrastała.
Tym niemniej potrzeby wsparcia będą bezwzględnie wzrastały, i nawet jeżeli część z nich zostanie
zaspokojona w sferze prywatnej przy udziale współmałżonka i dzieci, to państwo powinno dokonać
znaczących wysiłków, aby utrzymać osoby starsze
w ich mieszkaniach. Będzie to miało swoje implikacje, np. w zapewnieniu odpowiedniej liczby personelu
zawodowego, usprawnieniu wprowadzania innowacji
technologicznych ułatwiających dłuższe samodzielne
zamieszkiwanie, a także w udogodnieniach w zakresie możliwości robienia zakupów bez wychodzenia
z domu.
Utrzymanie niesprawnych osób starszych w ich domach wymaga także podtrzymania ważnego wsparcia rodzinnego. Bliscy, a szczególnie współmałżonkowie i dzieci, będą poważnie obciążeni przejęciem
opieki. Dlatego polityki publiczne powinny być przede wszystkim zorientowane na rodzinę, a nie wyłącznie na jednostki. W przyszłości, bardziej niż obecnie,
pomoc dla wspomagających powinna być priorytetem polityki państwa.
SUMMARY
The article comments the results of an international research conducted under the auspices of the European Union Commission on The Future Elderly Living Conditions in Europe (FELICIE).
NOWE KSIĄŻKI
Jerzy Wratny, Marek Bednarski (red.), Magdalena Rycak, Marta Derlacz-Wawrowska, ZWIĄZKI ZAWODOWE A NIEZWIĄZKOWE PRZEDSTAWICIELSTWA PRACOWNICZE W GOSPODARCE POSTTRANSFORMACYJNEJ, Seria „Studia
i Monografie”, IPiSS, Warszawa 2010.
Ludwik Florek, USTAWA I UMOWA W PRAWIE PRACY, Oficyna Wolters Kluwer business, Warszawa 2010, stron 356.
STRATEGIE W POLITYCE SPOŁECZNEJ. Redakcja Mirosław Grewiński i Arkadiusz Karwacki, Mazowieckie Centrum
Polityki Społecznej, Warszawa 2009, stron 352.
Justyna Iwona Klingemann, HORYZONTY ZMIANY ZACHOWANIA NAŁOGOWEGO W POLSCE, seria Prace Katedry
Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej pod redakcją Jerzego Kwaśniewskiego, tom XI, Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW, Warszawa 2010, stron 216.
PRZEWODNIK PO EUROPEJSKIEJ POLITYCE SPOŁECZNEJ pod redakcją Kamili Płowiec, Wyd. WRZOS, Warszawa
2009, stron 79.
Jacek Męcina, JAK WSPIERAĆ ŁĄCZENIE OBOWIĄZKÓW RODZINNYCH Z ZAWODOWYMI, Instytut Polityki Społecznej
UW, Warszawa 2009, stron 115.
32
Polityka Społeczna nr 4/2010