Usytuowanie i strój urzędowy prokuratora w postępowaniu sądowym

Usytuowanie i strój urzędowy prokuratora w postępowaniu…
Michał Mistygacz
Usytuowanie i strój urzędowy prokuratora
w postępowaniu sądowym*
Streszczenie
Miejsce i strój urzędowy prokuratora w postępowaniu sądowym stanowią
część ceremoniału sądowego. Wpisane są w kulturowy kontekst wykonywania zawodu prokuratora. Toga jako strój urzędowy prokuratora ma charakter
emblematyczny, jest również elementem kreacji postawy oratora. Pełniąc
funkcję symboliczną, świadczy o powadze i wizerunku urzędu, którego reprezentantem jest prokurator. Miejsce prokuratora na sali sądowej wynika
z przyjętego modelu postępowania sądowego w procesie karnym, jak również roli prokuratora jako rzecznika interesu publicznego, m.in. w postępowaniu cywilnym, sądowo-administracyjnym i innych postępowaniach sądowych, w których udział prokuratora jest przewidziany. Zarówno strój prokuratorski, jak i miejsce zajmowane przez prokuratora w postępowaniu sądowym
podlegały znaczącym przemianom.
1. Uwagi wprowadzające
Prokuratura jest instytucją stojącą na straży praworządności oraz czuwa
nad ściganiem przestępstw (art. 2 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze1). Zadania prokuratury w postępowaniu sądowym, na którą składają
się Prokurator Generalny i podlegli mu prokuratorzy, wykonują przez:
− sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami;
− składanie wniosków i udział w postępowaniu sądowym w sprawach cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych, jeżeli tego wymaga ochrona praworządności, interesu społecznego, własności lub praw
obywateli;
− udział w postępowaniu sądowo-administracyjnym, w sprawach o wykroczenia lub innych postępowaniach prowadzonych na podstawie ustawy
(art. 3 ust. 1 pkt. 1, 2, 5a i 6 ustawy o prokuraturze).
* Z uwagi na charakter publikacji i potrzebę upowszechnienia tej problematyki w opracowaniu
wykorzystałem fragmenty swojej książki pt. „Ustrój prokuratury w Polsce. Tradycja i współczesność”, Warszawa 2013.
1
Tekst jedn. Dz. U. z 2011 r., Nr 270, poz. 1599 ze zm.
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
63
M. Mistygacz
Całokształt regulacji dotyczących ustroju prokuratury pozwala na wyróżnienie ról prokuratora w postępowaniu sądowym, które obejmują pełnienie
funkcji: a) oskarżyciela publicznego, b) strony postępowania oraz c) rzecznika interesu publicznego.
Funkcja ścigania karnego, a więc doprowadzenie do ukarania osoby winnej popełnienia przestępstwa, stanowi podstawowe działanie oskarżyciela
publicznego (prokuratora). W przeciwieństwie do uprawnień prokuratora
w fazie postępowania przygotowawczego, gdy co do zasady prokurator kieruje, zarządza, poleca czy decyduje, w postępowaniu sądowym prokurator
wnioskuje, żąda, proponuje czy domaga się, a więc niczego nie rozstrzyga2.
Kodeks postępowania karnego3 (art. 45 § 1) i ustawa o prokuraturze
(art. 32 ust. 1) wprowadzają zasadę, zgodnie z którą oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator. Karl Binding określał prokuratora w procesie karnym jako „państwo skarżące”4. Stanisław Śliwiński wskazywał, że oskarżyciel publiczny nie jest stroną, lecz jest reprezentantem
strony, którą jest państwo5. Wiesław Daszkiewicz stał na stanowisku, że
oskarżyciel publiczny jest organem strony, którą w danym przypadku jest
państwo6. Marian Cieślak prezentował pogląd, że występujący w roli oskarżyciela publicznego prokurator pełni funkcję „wyraziciela odpowiednich interesów państwa”7. Zaliczał oskarżyciela publicznego do dwóch kategorii
uczestników procesu karnego: do stron oraz do rzeczników interesów społecznych. Oskarżyciel publiczny pełni bowiem w procesie karnym podwójną
rolę, jest stroną czynną i jednocześnie pełni rolę rzecznika interesu publicznego8. Tomasz Grzegorczyk określa oskarżyciela publicznego jako „organ
państwowy, który we własnym imieniu wnosi i (lub) popiera oskarżenie
w sprawach o przestępstwa, które ustawa nakazuje lub zezwala ścigać
skargą publiczną”9. „Oskarżyciel publiczny działa zatem jak strona, jest stroną postępowania, która nie reprezentuje w nim swego prywatnego interesu
jak pozostałe strony, ale interes publiczny, który z uwagi na rozdział kompetencji między organami państwowymi staje się jakby «własnym» interesem
2
J. S m o l e ń s k i, Prokuratura Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Komentarz do ustawy
o Prokuraturze PRL i innych przepisów dotyczących Prokuratury, Warszawa 1981, s. 120.
3
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 ze
zm.).
4
K. B i n d i n g, Strafrechtliche und strafprozessuale Abhandlungen, t. II, München–Leipzig
1915, s. 216 i nast. (cytat za: W. D a s z k i e w i c z, Oskarżyciel w polskim procesie karnym,
Warszawa 1960, s. 31).
5
S. Ś l i w i ń s k i, Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady ogólne, Warszawa
1948, s. 281–282.
6
W. D a s z k i e w i c z, Oskarżyciel…, s. 35.
7
M. C i e ś l a k, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Kraków 2011
(reprint wydania z 1984 r.), s. 28.
8
Zob. ibidem, s. 34.
9
T. G r z e g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2009, s. 272.
64
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
Usytuowanie i strój urzędowy prokuratora w postępowaniu…
prawnym oskarżyciela”10. Prokurator posiada interes prawny w sprawiedliwym rozstrzygnięciu sporu procesowego. Kryterium odróżniającym oskarżyciela publicznego od pozostałych uczestników procesu karnego jest interes
publiczny. Oskarżyciel publiczny nie działa we własnym interesie, lecz w interesie publicznym, a „interes prawny uwikłany w spór” nie stanowi jego interesu11.
Gdyby oskarżyciel publiczny miał własny interes w rozstrzygnięciu danego postępowania, to powinien być wyłączony od udziału w sprawie. Prokurator podlega wyłączeniu, gdy zachodzą przyczyny wyłączenia stanowiące
podstawę do wyłączenia sędziego12. Zgodnie z art. 7 ustawy o prokuraturze
prokurator jest obowiązany do podejmowania działań określonych w ustawach, kierując się zasadą bezstronności i równego traktowania wszystkich
obywateli. Powyższa regulacja jedynie potwierdza zasadę bezstronności
wyrażoną w art. 4 k.p.k., zgodnie z którą organy prowadzące postępowanie
karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające
zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego.
W procesie karnym prokurator jest stroną szczególną, ma bowiem obowiązek zachować bezstronność. Prokurator nie przegrywa procesu, nawet
gdy zapada wyrok uniewinniający. Celem działania prokuratora jako oskarżyciela publicznego nie jest bowiem uzyskanie skazania oskarżonego, ale
sprawiedliwego wyroku13. Z pojęcia oskarżyciela publicznego „wypływa jego
pierwsze prawo, to jest inicjatywa w dochodzeniu przestępstw”14.
Jerzy Smoleński podnosi, że argumentem przemawiającym przeciwko
uznaniu oskarżyciela publicznego za stronę stanowi przyjęcie, że oskarżyciel publiczny jest organem państwa i występuje w procesie nie we własnym
interesie, ale w interesie państwa. Wiąże się z tym kolejny argument, że
zmiana osoby oskarżyciela publicznego w czasie trwania procesu nie wywołuje żadnych skutków prawnych, co byłoby niemożliwe w przypadku zmiany
strony15. Wskazuje więc, że bardziej uzasadnione byłoby traktowanie oskarżyciela publicznego nie jako stronę, ale przedstawiciela strony, którą jest
10
Ibidem, s. 273.
W. D a s z k i e w i c z, Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne, t. I, Bydgoszcz 2000,
s. 204.
12
Zgodnie z art. 47 § 1 k.p.k. do prokuratora stosuje się przepisy dotyczące wyłączenia sędziego, które przewidują wyłączenie go z mocy prawa (iudex inhabilis), określone w art. 40
§ 1 pkt. 1–4, 6 i 10 k.p.k., oraz wyłączenie na podstawie art. 41 § 1 k.p.k., zgodnie z którym,
jeśli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do
jego bezstronności w danej sprawie (iudex suspectus).
13
Zob. B. A. G r e e n, Why Should Prosecutors “Seek Justice”?, Fordham Urban Law Journal
1998, vol. 26.
14
A. O k o l s k i, O urzędzie prokuratora w postępowaniu karnym, Kraków 1865, s. 11.
15
J. S m o l e ń s k i, Kodeks postępowania karnego. Oskarżyciel publiczny, Warszawa 1972,
s. 9.
11
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
65
M. Mistygacz
reprezentowane przez niego państwo16. Oczywiście, takie stanowisko rodzi
zasadniczy problem, jakim jest przyjęcie założenia, że państwo występuje
w dwóch rolach, które są ze sobą nie do pogodzenia: strony procesowej
oraz nadrzędnego sądu. W sensie formalno-prawnym (procesowym) oskarżyciel publiczny jest stroną postępowania, natomiast w sensie materialnoprawnym oskarżyciel publiczny jest organem państwa wyposażonym
w określone kompetencje i obowiązki. A zatem od strony materialno-prawnej
powstaje stosunek pomiędzy jednostką a państwem w chwili popełnienia
przez jednostkę przestępstwa, zaś od strony formalno-prawnej tryb realizowania uprawnień i obowiązków wynikających ze stosunku materialnoprawnego17. Przyznanie przez przepisy kodeksu postępowania karnego
oskarżycielowi publicznemu statusu strony postępowania wynika ze względów instrumentalnych, z powodu nadania procesowi charakteru kontradyktoryjnego. Przyznanie oskarżycielowi publicznemu statusu strony jest niepełne
i niekonsekwentne, ale ma miejsce „o tyle, o ile wymaga tego skargowa
i kontradyktoryjna forma procesu karnego”18.
W procesie kontradyktoryjnym, a więc trójpodmiotowym, występuje
oskarżyciel publiczny jako podmiot realizujący uprawnienia państwa. Zatem
realizowane w procesie śledczym funkcje oskarżania i sądzenia zostały rozdzielone, a wyodrębnienie oskarżyciela publicznego oznacza zmianę sposobu realizacji odpowiedzialności karnej poprzez oparcie procesu karnego
o spór prowadzony przez równouprawnione i niezależne strony (oskarżyciel
i oskarżony) przed nadrzędnym sądem19.
Rekapitulując, działalność prokuratora jako oskarżyciela publicznego
w procesie karnym obejmuje: 1) sporządzanie i wnoszenie do sądu oskarżenia bądź przyłączanie się do oskarżenia wniesionego przez innego oskarżyciela, 2) popieranie oskarżenia przed sądem pierwszej instancji oraz wnoszenie środków zaskarżenia, 3) popieranie oskarżenia w postępowaniu odwoławczym.
Dodatkowo prokurator pełni rolę rzecznika interesu społecznego (art. 60
§ 1 k.p.k. i art. 64 k.p.k.). Kodeks postępowania karnego przewiduje możliwość ingerencji prokuratora w ściganie przestępstw prywatnoskargowych,
jeśli wymaga tego interes społeczny. Taka ingerencja powoduje, że postępowanie prywatnoskargowe staje się postępowaniem z urzędu. Zgodnie
z art. 60 § 1 k.p.k. w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego prokurator wszczyna postępowanie albo wstępuje do postępowania już
wszczętego, jeżeli wymaga tego interes społeczny. Postępowanie toczy się
16
Ibidem.
Ibidem, s. 10.
18
Ibidem, s. 12.
19
Ibidem.
17
66
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
Usytuowanie i strój urzędowy prokuratora w postępowaniu…
wówczas z urzędu, a pokrzywdzony, który przedtem wniósł oskarżenie prywatne, korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego (art. 60 § 2 k.p.k.).
Uzasadnieniem ingerencji prokuratora w sprawy o przestępstwa prywatnoskargowe są wszelkie przejawy uzależnienia pokrzywdzonego od sprawcy, nieporadność pokrzywdzonego, szczególnie trudna sytuacja życiowa,
trudne postępowanie dowodowe, zawiły charakter sprawy czy też obłożna
choroba pokrzywdzonego20. Wniesienie skargi publicznej skutkuje „zawieszeniem” skargi prywatnej, powadzi do przejścia skargi prywatnej w „stan
drzemania” (actio dormiens)21. Interes publiczny ma charakter niezależny od
czyjegokolwiek uznania, istnieje obiektywnie i jako taki podlega stwierdzeniu
przez prokuratora22. Objęcie ściganiem przestępstwa prywatnoskargowego
ma charakter obiektywny, nie ma tu miejsca na woluntaryzm23. W przypadku
istnienia interesu społecznego prokurator nie może zaniechać ingerencji,
albowiem „byłby to wyraz niedopuszczalnego oportunizmu”24. Ocena nie
podlega kontroli sądu. Sąd jest związany decyzją prokuratora dotyczącą objęcia oskarżenia25.
Kodeks karny wykonawczy z 1997 r.26 wprowadził zasadnicze zmiany
w zakresie określenia statusu prawnego prokuratora w wykonawczym stadium postępowania karnego, czyniąc go „stroną w postępowaniu przed sądem” (art. 21 k.k.w.). Aktualnie, korzystając z uprawnień strony, prokurator
w szczególności może składać wnioski i wnosić zażalenia na postanowienia
wydane w postępowaniu wykonawczym (np. w przedmiocie warunkowego
zawieszenia wykonania kary – art. 152 § 3 k.k.w.)27. Zgodnie z art. 22 § 1
20
Zob. M. L i p c z y ń s k a, Oskarżenie prywatne, Warszawa 1977, s. 60–61.
S. Ś l i w i ń s k i, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego (prawo karne procesowe – rok
1955), Państwo i Prawo 1956, nr 5–6, s. 969. Zob. również M. C i e ś l a k, Interes społeczny
jako czynnik warunkujący prokuratorskie objęcie oskarżenia w sprawie prywatnoskargowej,
Państwo i Prawo 1956, nr 12, s. 1054.
22
Zob. L. S c h a f f, Objęcie oskarżenia przez prokuratora w postępowaniu prywatnoskargowym, Nowe Prawo 1955, nr 12, s. 40. Tak również M. C i e ś l a k, ibidem, s. 1059.
23
S. Ś l i w i ń s k i (Przegląd…, s. 972) wskazywał na oportunizm w zakresie objęcia oskarżenia
prywatnoskargowego przez prokuratora.
24
M. C z e k a j, Ingerencja prokuratora w sprawach o przestępstwa prywatnoskargowe, Prokuratura i Prawo 1999, nr 7–8, s. 50.
25
Zob. W. D a s z k i e w i c z, Ingerencja prokuratora w sprawy o przestępstwa prywatnoskargowe w polskim procesie karnym, Warszawa 1956, s. 55. Zgodnie z art. 465 § 2a k.p.k.
w sprawach z oskarżenia prywatnego zażalenie na postanowienie prokuratora o odmowie
wszczęcia lub o umorzeniu postępowania przygotowawczego rozpoznaje prokurator nadrzędny, jeżeli postanowienie zapadło z uwagi na brak interesu społecznego w ściganiu
z urzędu sprawcy. Zatem objęcie przez prokuratora postępowania ściganego z oskarżenia
prywatnego, jak i wstąpienie do postępowania już wszczętego nie podlega zaskarżeniu.
26
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 ze
zm.).
27
Zob. K. P o s t u l s k i, Status prokuratora w postępowaniu karnym wykonawczym, Prokuratura i Prawo 2000, nr 12, s. 52 i nast.
21
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
67
M. Mistygacz
k.k.w. prokurator ma prawo wziąć udział w posiedzeniu, gdy ustawa tak stanowi (m.in. w przedmiocie zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności w przedmiocie odroczenia lub przerwy w odbywaniu kary).
Prokurator powinien brać udział w posiedzeniach sądu, gdy sąd pierwszej
lub drugiej instancji rozstrzyga w przedmiocie: 1) odroczenia wykonania kary
oraz warunkowego zawieszenia wykonania kary, 2) zamiany kary grzywny
lub kary ograniczenia wolności na zastępczą karę pozbawienia wolności, 3)
wykonania kary pozbawienia wolności po zwolnieniu skazanego ze szpitala
psychiatrycznego lub zakładu leczenia odwykowego, 4) zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności warunkowo zawieszonej oraz odwołania
warunkowego przedterminowego zwolnienia, 5) udzielenia zezwolenia na
odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego oraz
uchylenia takiego zezwolenia, 6) warunkowego przedterminowego zwolnienia (§ 351 regulaminu28). Nadto, prokurator powinien rozważyć potrzebę
wzięcia udziału w posiedzeniu sądu również w innych sprawach, zwłaszcza
zawiłych lub poruszających opinię społeczną (§ 352 regulaminu).
Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym, administracyjnym, w sprawach o wykroczenia oraz w innych postępowaniach określają odrębne ustawy (art. 42 ustawy o prokuraturze). W Polsce prokurator może ingerować
w stosunki cywilnoprawne poprzez: 1) wytoczenie lub popieranie powództwa
cywilnego w postępowaniu karnym (tzw. powództwo adhezyjne)29,
2) wszczęcie postępowania przed sądem cywilnym, 3) przystąpienie do
sprawy zawisłej przed sądem cywilnym. Zgodnie z art. 7 k.p.c.30 prokurator
może żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również wziąć
udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli według jego oceny
wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. W sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator
może wytaczać powództwa tylko w wypadkach wskazanych w ustawie31.
Prokurator wytaczając powództwo na rzecz oznaczonej osoby powinien ją
28
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r. – Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek prokuratury (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r.,
poz. 990).
29
Na wniosek pokrzywdzonej osoby fizycznej lub po uzyskaniu jej zgody prokurator powinien
wytoczyć powództwo cywilne, zwłaszcza jeżeli pokrzywdzony na skutek ułomności, niezaradności lub z innej przyczyny ma ograniczoną możliwość samodzielnego dochodzenia
przysługujących mu roszczeń lub przemawia za tym wzgląd na zasady współżycia społecznego i wychowawczą rolę postępowania karnego (§ 240 regulaminu).
30
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r.,
Nr 43, poz. 296 ze zm.).
31
Zob. szerzej: P. W i ś n i e w s k i, Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym (część II),
Prokuratura i Prawo 1997, nr 11 oraz Z. Z a w a d z k a, Formy udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym, Prokuratura i Prawo 2009, nr 10.
68
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
Usytuowanie i strój urzędowy prokuratora w postępowaniu…
wskazać w pozwie. Prokurator nie może samodzielnie rozporządzać przedmiotem sporu32.
Prokurator zobowiązany jest uczestniczyć w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie (art. 546 § 1 k.p.c.). W sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką prokuratorowi doręczany jest odpis wniosku i zawiadamia się go o terminach rozprawy (art. 598
§ 1 k.p.c.). Prokurator jest również zawiadamiany o rozprawie dotyczącej
rozpoznania skargi na postanowienie komornika o ukaraniu grzywną
(art. 768 k.p.c.). O roli prokuratora jako rzecznika interesu społecznego
świadczy też obowiązek udzielania przez sąd głosu na żądanie prokuratora
w każdym stanie sprawy (art. 210 § 1 k.p.c.).
Prokurator posiada również uprawnienia o charakterze kontrolnym w postępowaniu sądowoadministracyjnym33, uczestniczy bowiem w postępowaniu na prawach strony, dysponuje uprawnieniami do wniesienia skargi, skargi kasacyjnej, zażalenia oraz skargi o wznowienie postępowania.
2. Miejsce prokuratora na sali sądowej
Z uczestnictwem prokuratora przed sądem, a w szczególności uczestnictwem prokuratora jako oskarżyciela publicznego w procesie karnym, związana jest kwestia miejsca zajmowanego przez prokuratora na sali sądowej.
Problem umiejscowienia prokuratora w sali sądowej objawił się już u zarania
kształtowania się instytucji prokuratury w XIX wieku w Polsce. Otóż, kwestia
ta znalazła miejsce w reskrypcie ministra sprawiedliwości z dnia 16 maja
1808 r. wydanym Prokuratorowi Generalnemu przy Sądzie Kasacyjnym. Ze
streszczenia reskryptu ministra hrabiego Feliksa Łubieńskiego wynikało: „Na
zapytanie prokuratora jeneralnego kasacyjnego: o miejsce dla prokuratorów
przy sądach, i czy na ustępie znajdować się mogą: odpowiadając, winien
przypomnieć naturę urzędu, co dostatecznym wyjaśnienia będzie. Prokurator jest to od króla ustanowiony urzędnik, na którym najwięcej zależy co do
32
Sąd zawiadamia prokuratora o każdej sprawie, w której udział jego uważa za potrzebny.
Prokurator może wstąpić do postępowania w każdym jego stadium, a więc postępowania
wszczętego z inicjatywy innego podmiotu. Prokurator nie jest związany z żadną ze stron.
Może on składać oświadczenia i zgłaszać wnioski, jakie uzna za celowe, oraz przytaczać
fakty i dowody na ich potwierdzenie. Od chwili, kiedy prokurator zgłosi udział w postępowaniu, sąd zobowiązany jest doręczać mu pisma procesowe, zawiadomienia o terminach i posiedzeniach oraz orzeczenia sądowe. Prokurator może zaskarżyć każde orzeczenie sądowe, od którego służy środek odwoławczy (art. 55–60 k.p.k.). Pomiędzy prokuratorem a osobami, na rzecz których wytoczył powództwo cywilne, zachodzi współuczestnictwo jednolite
(art. 56 § 1 k.p.c.). Zob. E. S a m b o r s k i, Dochodzenie roszczeń cywilnych w procesie karnym, Warszawa 2004, s. 61–62.
33
Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi
(tekst jedn. Dz. U. z 2012 r., poz. 270 ze zm.).
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
69
M. Mistygacz
exekucyi prawa i co do exekucyi wyroków sądów. (…) Jest ten, który dozorczą ma baczność nad urzędnikami stanu cywilnego, jest stróżem prawa
i wszelkiéj całości rządowej, jest okiem ministra. Przez nich to minister
o wszystkiem uwiadomiony, może wiedzieć o wszelkich działaniach administracyi sprawiedliwości. Przez nich widzi, gdzie się wnosi pieniactwo, co jest
do tego przyczyną; przez nich widzi jak pilnie rozsądzają sędziowie, jak częste miewają sessye, o której się zaczyna godzinie, o której schodzą. (…)
Względem zaś miejsca nadogodniéj byłoby gdyby w równi z stolikiem prezesa, mógł być drugi osobny dla prokuratora; prokurator albowiem winien mieć
księgi praw pod ręką, żeby mógł za wprowadzeniem każdego interesu zważać, czy zachowane są formalności, czy do przypadku stosowane prawa.
Sąd jest wolny i niedependujący w swojem zdaniu. Prokurator nic imponować sądowi nie może, lecz widząc iż formalność nie zachowana, iż prawo
zgwałcone, czyni rapport wszystkiego, końcem żeby sąd kasacyjny mógł
przez inny sąd zwrócić rzecz do właściwej kolei”34.
Obecnie miejsce prokuratora w czasie rozpraw i posiedzeń sądowych
wyznaczone jest po prawej stronie, patrząc od strony sądu. Zgodnie z § 80
ust. 5 Regulaminu urzędowania sądów powszechnych35 prokurator (jak również oskarżyciel inny niż prokurator, powód, wnioskodawca lub przedstawiciel społeczny) zajmuje miejsce przed stołem sędziowskim po prawej stronie
sądu, a oskarżony, pozwany i inni uczestnicy postępowania – po lewej stronie sądu. Zmiana umiejscowienia prokuratora nastąpiła na podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 września 1990 r. zmieniającego rozporządzenie – Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych36.
W Polsce zajmowanie przez prokuratora miejsca przy stole sędziowskim
sięgało tradycji dwudziestolecia międzywojennego. Otóż, zgodnie z § 116
Regulaminu ogólnego wewnętrznego urzędowania sądów apelacyjnych,
okręgowych i grodzkich z dnia 24 grudnia 1928 r.37, „Prokurator zajmuje
miejsce przy stole sędziowskim po prawej stronie, a protokołujący – po lewej
34
A. H e y l m a n, Historya organizacyi sądownictwa w Królestwie Polskiem, t. 1, Warszawa
1861, s. 129–131.
35
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania
sadów powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249).
36
Dz. U. Nr 66, poz. 393. § 1 pkt 13 rozporządzenia wprowadził zmianę w § 83 ust. 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 listopada 1987 r. – Regulamin wewnętrznego
urzędowania sądów powszechnych.
37
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 grudnia 1928 r. – Regulamin ogólnego
wewnętrznego urzędowania sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich (Dz. U. Nr 104,
poz. 934). § 61 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 czerwca 1929 r. – Regulamin urzędowania prokuratur sądów apelacyjnych i okręgowych (Dz. Nr 46, poz. 382) zawierał analogiczną regulację: „Na posiedzeniach i rozprawach sądowych należy się prokuratorowi miejsce po prawej stronie składu orzekającego”.
70
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
Usytuowanie i strój urzędowy prokuratora w postępowaniu…
stronie od sędziów”38. Również w okresie po II wojnie światowej prokurator
zajmował miejsce przy stole sędziowskim po prawej stronie. Natomiast
oskarżyciel publiczny inny niż prokurator, powód lub wnioskodawca zajmowali miejsce przed stołem sędziowskim po prawej stronie. Wybiórcze jest
zatem spostrzeganie tradycji, skoro miejsce prokuratora wywoływało wiele
krytycznych uwag39.
Niezależnie więc od tego, czy prokurator przystępuje do postępowania po
stronie pozwanego, czy też uczestnicząc w postępowaniu wszczętym na
podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela posiłkowego,
zajmuje miejsce oznaczone regulaminem urzędowania sądów powszechnych. Miejsce zajmowane przez prokuratora wynikające z tradycji ma jedynie
charakter organizacyjny. Podkreślić jednak należy, że zajmowanie przez
prokuratora miejsca analogicznego do miejsca oskarżonego wynika z zasady kontradyktoryjności postępowania sądowego i zasady równości stron. Nie
można również zapominać o roli prokuratora jako rzecznika praworządności
i jego uczestnictwie w postępowaniu. Stefan Wolski wskazuje, że „sala sądowa i rozprawy na niej, z reguły publiczne i jawne, są, na równi z trybuną
parlamentarną i prasą, jedną z form kontroli publicznej nad przejawami życia
zbiorowego i nad działalnością organów, powołanych do regulowania i koordynowania tych przejawów. Prokurator, jako oskarżyciel publiczny, jest na
sali sądowej rzecznikiem nie tego lub innego Urzędu – lecz reprezentuje interesy ogólne i przemawia w imieniu opinii publicznej swego kraju”40.
Udział prokuratora w rozprawie jako rzecznika interesu publicznego
obejmuje również postępowanie wszczęte na podstawie aktu oskarżenia
wniesionego przez oskarżyciela posiłkowego, w którym bierze udział prokurator (art. 55 § 4 k.p.k.). Wówczas prokurator biorący udział w postępowaniu
sądowym uczestniczy w charakterze rzecznika interesu publicznego, rzecznika praworządności41. Sam udział prokuratora w postępowaniu wszczętym
na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela posiłkowego
uzasadniony jest interesem publicznym i ochroną praworządności. Zasadniczym celem eksponowanym przez art. 55 § 4 k.p.k. w odniesieniu do udziału
prokuratora w postępowaniu jest ochrona „dobra publicznego”42. Prokurator
38
Zob. przykładowo § 13 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 grudnia
1969 r. – Regulamin czynności sądów wojewódzkich i powiatowych w sprawach cywilnych
i karnych (Dz. U. Nr 37, poz. 325) czy § 83 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z dnia 19 listopada 1987 r. – Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych
(Dz. U. Nr 38, poz. 218 ze zm.).
39
J. G u r g u l, Prokurator w II Rzeczypospolitej – zagadnienia wybrane, Prokuratura i Prawo
1999, nr 11–12, s. 16.
40
S. W o l s k i, Oskarżyciel publiczny, Odbitka z Wileńskiego Przeglądu Prawniczego 1935, s. 3.
41
Zob. szerzej: J. Z a g r o d n i k, Udział prokuratora w postępowaniu sądowym na podstawie
art. 55 § 4 kodeksu postępowania karnego, Prokuratura i Prawo 2005, nr 3.
42
J. Z a g r o d n i k, Udział…, s. 65.
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
71
M. Mistygacz
bierze bowiem udział w postępowaniu, a nie przyłącza się do postępowania
występując po którejś ze stron. Nie oznacza to jednak, że wniesienie subsydiarnego aktu oskarżenia automatycznie oznacza, że zachodzi konieczność
udziału prokuratora w postępowaniu. Nie zawsze bowiem zachodzi konieczność podejmowania czynności związanych z ochroną interesu publicznego
w postępowaniu. Aktywny udział prokuratora w postępowaniu zainicjowanym
subsydiarnym aktem oskarżenia i wspieranie oskarżyciela posiłkowego powinny mieć miejsce w sytuacjach, gdy ujawnią się nowe okoliczności uzasadniające ściganie oskarżonego.
Wszyscy obecni na sali rozpraw, nie wyłączając prokuratora (oskarżyciela publicznego) i protokolanta, powstają z miejsc w czasie wejścia sądu na
salę, odbierania przez sąd przyrzeczenia, ogłaszania wyroku oraz w czasie
opuszczania sali przez sąd. W czasie posiedzenia i rozprawy każda osoba
powstaje z miejsca, gdy przemawia do sądu lub gdy sąd do niej się zwraca.
W uzasadnionych przypadkach, a zwłaszcza gdy przemawiają za tym
względy zdrowotne lub podczas składania długotrwałych zeznań, przewodniczący może zezwolić na pozostawanie w pozycji siedzącej43.
Zgodnie z § 65 ust. 2 Regulaminu urzędowania sądów powszechnych
sprawy z udziałem prokuratora (oskarżyciela publicznego) oraz sprawy,
w których występują te same osoby, należy w miarę możliwości wyznaczać
na ten sam dzień i w następującej po sobie kolejności44.
Prokurator zajmuje analogiczne miejsce na sali sądowej, uczestnicząc
w postępowaniu przed Naczelnym Sądem Administracyjnym i wojewódzkimi
sądami administracyjnymi oraz Sądem Najwyższym. Otóż, zgodnie z § 60
ust. 3 uchwały Zgromadzenia ogólnego sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 8 listopada 2010 r. w sprawie regulaminu wewnętrznego
urzędowania Naczelnego Sądu Administracyjnego45, prokurator i wnoszący
skargę kasacyjną zajmują miejsce przed stołem sędziowskim po prawej
stronie, a strona przeciwna oraz uczestnicy postępowania – po lewej stronie.
Zgodnie zaś z § 45 ust. 3 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 18 września 2003 r. – Regulamin wewnętrznego urzędowania
wojewódzkich sądów administracyjnych46 prokurator i skarżący zajmują
miejsce przed stołem sędziowskim po prawej stronie, a strona przeciwna
oraz uczestnicy postępowania – po lewej stronie. Stosownie do dyspozycji
§ 81 ust. 2 uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 1 grudnia 2003 r. w sprawie regulaminu Sądu Najwyższego47 prokura43
§ 81 ust. 1 i 2 Regulaminu urzędowania sądów powszechnych.
Analogiczne rozwiązania przewidywał § 5 ust. 2 Regulaminu z 1969 r. czy § 70 ust. 2 Regulaminu z 1987 r.
45
M. P. Nr 86, poz. 1007.
46
Dz. U. Nr 169, poz. 1646.
47
M. P. Nr 57, poz. 898 ze zm.
44
72
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
Usytuowanie i strój urzędowy prokuratora w postępowaniu…
tor, oskarżyciel inny niż prokurator, powód i wnioskodawca zajmują miejsca
przed stołem sędziowskim po prawej stronie, a oskarżony, pozwany i inny
uczestnik postępowania – po lewej stronie sądu.
O szczególnej roli prokuratora w trakcie postępowania sądowego świadczy również art. 51 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych48, zgodnie z którym zarządzenia porządkowe przewodniczącego oraz kary porządkowe wymierzane przez sąd nie mają zastosowania do sędziów i ławników należących do składu orzekającego oraz do
prokuratora i radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa biorących udział
w sprawie, a także osób, do udziału których w sprawie stosuje się przepisy
o prokuratorze.
3. Strój urzędowy prokuratora
Strój urzędowy prokuratora jest jednym z elementów określających jego
status prawny. Toga jako strój urzędowy w sądownictwie znalazła miejsce
w Europie Zachodniej i Środkowej, natomiast mundur wraz z ozdobami (szlifami, szarfami i epoletami) występował w Rosji carskiej oraz krajach, które
podlegały jej wpływom49. W Polsce strój urzędowy prokuratora w postaci togi
w zasadzie kształtował się w okresie międzywojennym, po odzyskaniu niepodległości. W I Rzeczypospolitej „żupan czy kontusz były tak naturalnym
w sądzie strojem, jak toga w Rzymie”50. Józef Litwin wskazuje, że „na ziemiach polskich togi zjawiły się w sądach po rozbiorach, najprawdopodobniej
bezpośrednio po wprowadzeniu na ziemiach zaboru pruskiego i (przypuszczalnie) austriackiego systemu sądów zaborców”51.
Toga od początku stanowiła luźną suknię sfałdowaną z tyłu, sięgając aż
do kostek, wraz z otwartymi, długimi rękawami. Była szyta z czarnego materiału (adamaszku)52. Archetypem togi jest niewątpliwie toga rzymska, a dokładniej jedna z jej odmian – toga praetexta53 czy tunica talaris, a więc pro-
48
Tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz. 427 ze zm.
Zob. J. L i t w i n, Strój urzędowy (szarfa i toga) w sądownictwie polskim 1917–1965, Czasopismo Prawno-Historyczne 1966, nr 1, s. 203–208 oraz J. G u d o w s k i, Toga i biret – historia i współczesność urzędowego stroju sędziego, (w:) Ars et usus. Księga pamiątkowa ku
czci Sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005, s. 150.
50
A. B o g u c k i, Z powodu kwestji togi i biretu – uwagi i wniosek, Gazeta Sądowa Warszawska 1920, nr 24, s. 194.
51
J. L i t w i n, Strój…, s. 209–210.
52
Zob. M. G u t k o w s k a - R y c h l e w s k a, Historia ubiorów, Ossolineum 1968, s. 875 oraz
J. L i t w i n, Strój…, s. 204.
53
We wczesnym cesarstwie toga praetexta (zapożyczona od Etrusków) była ozdobiona wzdłuż
brzegu purpurowym pasem o szerokości 7,5 cm i była zarezerwowana dla urzędników miejskich, kapłanów i chłopców do ukończenia 16 lat. Zob. również M. G u t k o w s k a 49
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
73
M. Mistygacz
sta szata sięgająca kostek54. Obecna toga prokuratorska, jak i toga sędziów
czy profesorów, zachowała z dawnej togi nazwę oraz takie cechy jak: jednolity kolor, draperyjność, luźność i symboliczność. Jej forma bardziej przypomina jednak dalmatykę55.
Ze strojem, jakim jest toga, związane są nie tylko walory estetyczne, ale
również kwestie aksjologiczne. Ten rodzaj piękna Cyceron określał jako decorum, na które składały się: dostojność (dignitas) i powaga (gravitas)56. Toga, obok materialnego ubioru, ma więc również wymiar symboliczny. Osnowę autorytetu stanowi bowiem również ubiór. Zobowiązuje do tego, co stosowne, co przystojne. Noszenie stroju urzędowego togi w czasie rozprawy
sądowej zgodne jest z wieloletnią tradycją. Stanowi obowiązek prokuratora,
jest oznaką godności sprawowanego urzędu i podnosi powagę rozprawy
sądowej. Toga przez swą formę, kolor, identyfikuje noszące je osoby. Prawo
jej noszenia jest jednocześnie zobowiązaniem do prezentowania określonych postaw etyczno-moralnych57.
Strój to także ważny element kreacji postawy oratora, element, przez pryzmat którego jest postrzegany, zanim zacznie mówić58. W starożytnym
Rzymie toga stała się synonimem mówcy59. Jest wpisana w kulturowy kontekst wykonywania zawodu. Stanowi element zobowiązujący, jest symbolem
dojrzałości i społecznej odpowiedzialności. Winna być noszona zgodnie
z zasadą togis neque restrictis neque fusis. Wreszcie toga jest elementem
łagodzącym obyczaje zgodnie z maksymą noblesse oblige czy też cedant
arma togae. Stanowi gorset, jarzmo limitujące nadmierną ekspresję. Hamuje
zachowania infra dignitatem. „Draperie” togi i kolor żabotu dodają nobilitacji,
przy jednoczesnym określeniu idei, której służą. Prokuratorskie wystąpienia
sądowe, które są wygłaszane publicznie, powinny mieć również wielki
aspekt wychowawczy, udzielać lekcji wdzięku i zacności. Przemówienie prokuratora różni się od przemówień innych stron. „Differentia specifica wynika
z zajmowanej przez prokuratora pozycji i pełnionej roli w procesie sądowym.
Prokurator łączy funkcję strony w procesie karnym z funkcją organu powołanego do strzeżenia praworządności oraz czuwania nad ściganiem przeR y c h l e w s k a, Historia…, s. 79–93 i F. B o u c h e r, Historia mody. Dzieje ubiorów od czasów prehistorycznych do końca XX wieku, Warszawa 2006, s. 99.
54
F. B o u c h e r, Historia…, s. 474. Zob. również J. G u d o w s k i, Toga…, s. 151.
55
Zob. E. i A. B a n a c h, Słownik mody, Warszawa 1962, s. 62 i 268.
56
Zob. W. T a t a r k i e w i c z, Historia estetyki, t. I, Warszawa 2009, s. 240 (C y c e r o n, De
oratore III 45, 178; C y c e r o n, De officcis I 36, 130). Zob. również: H. K u p i s z e w s k i,
Prawo rzymskie a współczesność, Kraków 2013, s. 252.
57
K. Ż m i j e w s k a, Toga…, s. 7.
58
Właśnie retoryka jako część wiedzy politycznej stanowi sztukę operującą różnorodnymi
środkami, na które składają się: prawość myśli, mowy, oracja, mimika, gestykulacja i wreszcie strój.
59
K. Ż m i j e w s k a, Toga…, s. 63.
74
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
Usytuowanie i strój urzędowy prokuratora w postępowaniu…
stępstw. Prokurator nie występuje bowiem we własnej sprawie, „a reprezentuje interes państwa, ucieleśniając interesy ogółu obywateli”60. Janusz Jamontt nie bez racji, choć nieco pompatycznie, wskazywał, że „kto twierdzi,
że strona zewnętrzna i dekoracyjna jest bez znaczenia, ten nie zna psychologii ludu, bardziej wrażliwego na formę niż nawet na treść. Jeśli chcemy
zatem, by sądy nasze szanowano, to dbajmy o to, by każdy opuszczał salę
sądową z wrażeniem, jakie wynosi się po uroczystem nabożeństwie”61. Toga
stanowi rekwizyt wizualizujący autorytet, rewerencję, surowość. Znaczenie
ma nie tylko sam element dekoracyjny, ale również sposób używania (noszenia, zapinania). W ten sposób strój prokuratorski świadczy o wizerunku
prokuratury. Toga jest zatem elementem ceremoniału pełniącym istotną rolę
wobec procedur62. Nie chodzi więc o epatowanie symboliką, fetyszyzację
ubioru, rutynę gestów, dekoracje czy rekwizyty, ale o ewokację autorytetu.
Toga zmusza do precyzyjnego odważania prawniczych sformułowań.
Pierwszym aktem normatywnym regulującym kwestie stroju prokuratora
w Polsce, jeszcze przed odzyskaniem niepodległości w 1918 r., stanowiło
zarządzenie Dyrektora Departamentu Sprawiedliwości z dnia 29 września
1917 r.63, zgodnie z którym „Królewsko-Polscy urzędnicy wymiaru sprawiedliwości, przy wykonywaniu czynności urzędowych, mających charakter zewnętrzny lub dokonywanych w obecności stron” mieli używać odznaki służbowej64. Prokuratorzy i podprokuratorzy przy Sądzie Apelacyjnym używali
wstęgi ciemno-amarantowej o wypustce zielonej przez lewe ramię, ozdobionej rozetą zieloną. Prokuratorzy przy Sądzie Najwyższym używali wstęgi
ciemno-amarantowej o wypustce zielonej przez lewe ramie, ozdobionej zielona rozetą o białej wypustce. Na rozecie był umieszczony emblemat sądów
królewsko-polskich. Po odzyskaniu niepodległości rozgorzała dyskusja zwią-
60
R. A. S t e f a ń s k i, Procesowe aspekty przemówienia prokuratorskiego, Prokuratura i Prawo
1996, nr 7–8, s. 58. Na temat wystąpień prokuratorskich zob. szerzej: M. L i p c z y ń s k a,
Wystąpienie prokuratora na rozprawie głównej (aspekty prawnoprocesowe i społeczne),
Problemy Praworządności 1978, nr 4; S. W a l t o ś, Problemy prawnoprocesowe przemówienia prokuratora na rozprawie głównej, Nowe Prawo 1969, nr 5.
61
J. J a m o n t t, Utrzymanie powagi sądu, Głos Sądownictwa 1929, nr 1, s. 13. Jego zdaniem
„rozprawa sądowa musi pozostawiać wrażenie uroczystego nabożeństwa, gdzie sędzia jest
kapłanem, toga zaś jego – szafą pontyfikalną, a nie szlafrokiem jakimś!”.
62
Por. J. G u d o w s k i, Toga…, s. 165–166.
63
Dziennik Urzędowy Departamentu Sprawiedliwości Tymczasowej Rady Stanu Królestwa
Polskiego z 1917 r., nr 5, poz. 16.
64
Na marginesie należy jedynie odnotować, że w byłym zaborze austriackim wraz z wejściem
w życie nowej procedury cywilnej od 1898 r. wprowadzona została toga z beretem jako uroczysty strój dla sędziów podczas rozprawy. Po odzyskaniu niepodległości sędziowie w Małopolsce używali tóg, w pozostały byłych zaborach obowiązywało noszenie wstęgi z rozetą
na piersiach. Zob. W. D y m e k, Toga czy wstęga – jako uroczysty strój sędziowski?, Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1926, nr 4, s. 951.
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
75
M. Mistygacz
zana z wprowadzeniem togi. Zaznaczył się dylemat – toga czy wstęga albo
szarfa z rozetą65?
Na gruncie obowiązywania rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej
z dnia 6 lutego 1928 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych strój urzędowy sędziów i prokuratorów wspólnie regulowało rozporządzenie z dnia
25 czerwca 1929 r. w sprawie wprowadzenia togi i biretu jako stroju urzędowego dla sędziów i prokuratorów przy rozprawach66. Sędziowie i prokurator
mieli birety na głowie przy odbieraniu przysięgi i ogłaszaniu sentencji wyroków. Ponadto sędziowie wchodzili na salę rozpraw i wychodzili z sali w biretach (§ 1)67.
Strój sędziów i prokuratorów został uregulowany w sposób niejednolity,
w zależności od szczebla w hierarchii służbowej togi różniły się materiałem
kołnierza i główki biretu, a także obszyć na kołnierzu, mankietach i biretu.
Nadto zróżnicowana była liczba pasków na mankietach togi. Rozporządzenie wprowadziło kategorie stroju urzędowego wynikające z pełnionego stanowiska. Elementy wyróżniające stanowiły szerokość kolorowej lamówki
oraz gronostaje. Zgodnie z § 4 rozporządzenia, strój urzędowy prokuratorów
zasadniczo odpowiadał strojowi sędziów z tą odmianą, że przyjęty w stroju
sędziów kolor zielony odznak, w stroju prokuratora został zastąpiony kolorem czerwonym. Strój urzędowy prokuratorów różnił się obszyciami na kołnierzu i mankietach togi, obszyciami biretu oraz kolorem żabotu. Przedstawiał się następująco:
1) Toga Pierwszego Prokuratora Sądu Najwyższego miała kołnierz z aksamitu (welwetu) czerwonego, obramowany gronostajami, mankiety z aksamitu czerwonego, a żabot jedwabny czerwony; biret uszyty był w całości z czerwonego aksamitu.
2) Togi prokuratorów Sądu Najwyższego miały kołnierz i mankiety z czerwonego aksamitu, żabot czarny jedwabny, główkę biretu uszytą z tego
samego materiału co toga, a brzeg biretu pokryty czarnym aksamitem
z czerwonym paskiem aksamitnym u dołu; ci jednak prokuratorzy Sądu Najwyższego, którym poruczono kierownictwo czynności prokurator65
W. D y m e k, Toga…, s. 950 oraz 954–955. Na ten temat zob. J. G u d o w s k i, Toga…, s. 155–
159. Por. również J. L i t w i n, Strój..., a także krytyczne uwagi A. B o g u c k i e g o na temat
wprowadzenia togi jako stroju urzędowego w sądownictwie – Z powodu…, s. 193–194.
66
Dz. U. Nr 47, poz. 394.
67
Szczegółowy opis togi został określony w § 2 rozporządzenia z 1929 r. i zasadniczo pokrywał się z obecnie obowiązującym. Biret miał główkę skrojoną kulisto, wysokości w środku
17 cm i brzeg sztywny w dolnej części przymocowany do główki; obwód górnej części brzegu był o 6–8 cm większy od dolnej części brzegu, skutkiem czego brzeg u góry luźno odstaje. Brzeg biretu składał się z 4 równych części, w środku łukowato wyciętych tak, że wysokość każdej z tych części wynosiła w środku 7 cm, a po obu stronach 10 cm. Zob. również
§ 39 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 grudnia 1932 r. – Regulamin Sądu
Najwyższego (Dz. U. Nr 110, poz. 911).
76
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
Usytuowanie i strój urzędowy prokuratora w postępowaniu…
3)
4)
5)
6)
7)
skich przy poszczególnych izbach tegoż sądu, mieli żaboty jedwabne
czerwone.
Togi wiceprokuratorów Sądu Najwyższego miały kołnierz uszyty z materiału togi obramowany pasem z aksamitu czerwonego; mankiety, żabot
i biret jak prokuratorzy Sądu Najwyższego.
Togi prokuratorów sądów apelacyjnych miały kołnierz z czarnego aksamitu, obramowany gronostajami, mankiety z czarnego aksamitu oblamowane aksamitem czerwonym, a żabot jedwabny czerwony; biret uszyty
w całości z czerwonego aksamitu, przy czym brzeg biretu obszyty był
u dołu paskiem z czerwonego aksamitu.
Togi prokuratorów sądów okręgowych miały kołnierz z aksamitu czerwonego z dwoma paskami z aksamitu czerwonego, a mankiety, żabot i biret
jak prokuratorzy sądów okręgowych.
Togi wiceprokuratorów sądów apelacyjnych, wiceprokuratorów sądów
okręgowych i podprokuratorów sądów okręgowych różniły się tylko tym,
że na kołnierzu uszytym z materiału togi, wiceprokuratorzy sądów apelacyjnych mieli naszyte trzy paski, wiceprokuratorzy sądów okręgowych
dwa paski, a podprokuratorzy sądów okręgowych jeden pasek z czerwonego aksamitu. Żaboty wszystkich tych tóg sporządzone były z jedwabiu
czarnego, a mankiety tóg i birety z materiału togi, przy czym mankiety miały lamówkę, a brzeg biretu u dołu jeden pasek z aksamitu czerwonego.
Asesorzy sądowi, wyznaczeni do urzędu prokuratorskiego (na podstawie
art. 260 § 2 prawa o ustroju sądów powszechnych68), o ile brali udział
w rozprawach, używali stroju urzędowego, przewidzianego dla podprokuratorów sądów okręgowych69.
68
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Prawo o ustroju sądów powszechnych z dnia
6 lutego 1928 r. (Dz. U. Nr 12, poz. 93).
69
Zgodnie z § 5 cyt. rozporządzenia sposób umieszczania naszyć na kołnierzach, mankietach,
biretach i żabotach oraz ich wymiary były następujące: 1) Obramowanie gronostajowe na
kołnierzu togi Pierwszego Prokuratora Sądu Najwyższego było szerokie na 8 cm, a na kołnierzach tóg prezesów Sądu Najwyższego, prezesów sądów apelacyjnych i prokuratorów
sądów apelacyjnych – szerokie na 4 cm. Obramowania gronostajowe naszywane były w odległości 1 cm od brzegu kołnierza. 2) Pasy aksamitne na kołnierzach tóg wiceprokuratorów
Sądu Najwyższego miały szerokość 8 cm i naszyte były w odległości 0,5 cm od brzegu kołnierza, zaś paski aksamitne na kołnierzach innych tóg miały szerokość 2,5 cm, a naszyte są
w ten sposób, iż pierwszy pasek biegnie wzdłuż całej krawędzi kołnierza w odległości 0,5 cm
od krawędzi, dalsze zaś paski biegły w odległości 0,5 cm od paska poprzedniego wzdłuż kolistej krawędzi kołnierza i zachodzą pod część pierwszego paska wzdłuż wycięcia kołnierza.
3) Szerokość lamówki aksamitnej na mankietach po zewnętrznej stronie mankietu wynosiła
2,5 cm. 4) Paski aksamitne umieszczane na brzegach biretu miały szerokość 2,5 cm i naszyte były w odległości 0,5 cm od krawędzi dolnej biretu. 5) Żaboty z czarnego jedwabiu
miały u dołu lamówki szerokie na 1,5 cm, które przy togach dla sędziów były z jedwabiu zielonego, a przy togach dla prokuratorów z jedwabiu czerwonego.
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
77
M. Mistygacz
Słusznie wskazuje J. Litwin, że „gradycyjne różnice strojów redukowały
się w zasadzie do mało ważnych drobiazgów, ale prawdziwa pycha zaczynała się na szczeblu najwyższych dostojników magistratury”, gdzie występowały „gronostaje jako pokrycie całego kołnierza, bądź co najmniej jego
obramowanie”70.
Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 listopada 1932 r.
w sprawie wprowadzenia togi i biretu jako stroju urzędowego dla sędziów
i prokuratorów przy rozprawach71 ujednolicono stroje urzędowe dla wszystkich sędziów i prokuratorów. Asesor, wyznaczony do prokuratury, któremu
prokurator apelacyjny poruczył pełnienie czynności prokuratorskich, używał
stroju przewidzianego dla prokuratorów, jeżeli brał udział w rozprawach
w charakterze prokuratora72. Sędziowie i prokurator mieli birety na głowie
przy odbieraniu przysięgi i ogłaszaniu sentencji wyroków, tudzież przy wejściu na salę rozpraw i jej opuszczaniu. Szczegółowy opis togi, określony
w § 2 cyt. rozporządzenia, zasadniczo odpowiadał obecnie obowiązującemu, z tym zastrzeżeniem, że kołnierz togi, mankiety, tudzież brzeg biretu
u dołu i u góry miały wypustkę z czerwonego aksamitu73. Na marginesie należy wskazać, że mocą § 4 cyt. rozporządzenia kolor wypustek na kołnierzu,
mankietach togi i birecie, tudzież kolor żabotu określono w stroju sędziów
jako fioletowy. Wraz z wejściem w życie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 października 1932 r. – Prawo o ustroju adwokatury74
kolor fioletowy na togach adwokackich został zastąpiony kolorem czarnym,
a następnie zielonym (art. 28). J. Litwin wskazuje, że motywy zmiany „znalazły wyjaśnienie we wszędobylskiej plotce, ta bowiem utrzymywała, że usunięcie koloru fioletowego z tóg adwokackich nastąpiło na skutek interwencji
najwyższych władz duchowych, które uważały za rażące wprowadzenie koloru fioletów biskupich do stroju urzędowego grupy zawodowej, składającej
się w tak znacznej części z innowierców”75.
Aktualnie art. 18 ust. 4 ustawy o prokuraturze nakłada na Ministra Sprawiedliwości obowiązek określenia w drodze rozporządzenia stroju urzędowego prokuratorów biorących udział w rozprawach sądowych przy uwzględnieniu charakteru uroczystego stroju, odpowiedniego do powagi sądu
i utrwalonej tradycji. Zgodnie z § 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 listopada 2000 r. w sprawie określenia stroju urzędowego
prokuratorów powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury
i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury biorących udział w roz70
J. L i t w i n, Strój…, s. 227.
Dz. U. Nr 104, poz. 872.
72
Zob. § 6 cyt. rozporządzenia w zw. z art. 260 § 2 prawa o ustroju sądów powszechnych.
73
Zob. § 3 cyt. rozporządzenia.
74
Dz. U. Nr 86, poz. 733.
75
J. L i t w i n, Strój…, s. 231.
71
78
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
Usytuowanie i strój urzędowy prokuratora w postępowaniu…
prawach sądowych76 strojem urzędowym prokuratorów powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury i wojskowych jednostek organizacyjnych
prokuratury, biorących udział w rozprawie sądowej, jest toga. Prokuratorzy
wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury, będący oficerami, zakładają togę na wojskowy ubiór wyjściowy (§ 1 ust. 2 cyt. rozporządzenia).
Tak ujęty obowiązek różni się od obowiązku noszenia stroju urzędowego
przez sędziego, który na podstawie art. 84 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r.
– Prawo o ustroju sądów powszechnych na rozprawie i posiedzeniu z udziałem stron, odbywającym się w budynku sądu, używa stroju urzędowego. Jeżeli w posiedzeniu uczestniczy małoletni, sędzia może zaniechać używania
stroju urzędowego. De lege ferenda należałoby nałożyć obowiązek na prokuratora zakładania togi również w czasie posiedzeń sądu, które niejednokrotnie mają charakter równie solenny jak rozprawa. Z uwagi na fakt, że toga
stanowi strój urzędowy używany na rozprawie, wydaje się niedopuszczalne
używanie jej w czasie np. udzielanego wywiadu telewizyjnego czy też w innych sytuacjach niestanowiących wykonywania czynności służbowych związanych z uczestniczeniem w postępowaniu sądowym.
Szczegółowy opis stroju urzędowego prokuratorów oraz wzór togi zostały
określone w załącznikach rozporządzenia. W rozporządzeniu określono
w sposób szczegółowy przepis krawiecki. Zgodnie z załącznikiem nr 1 do
rozporządzenia toga jest suknią fałdzistą z lekkiego czarnego materiału wełnianego lub wełnopodobnego, sięgającą powyżej kostek – około 25 cm od
ziemi. U góry ma odcinany karczek szerokości 21 cm. Toga u dołu ma
w obwodzie od 2,70 m do 2,78 m i od karczka w dół ułożona jest
w kontrafałdy: po 3 na obydwu przodach togi oraz od 5 do 7 na plecach.
Środkowa kontrafałda na plecach togi ma fałdy po obu stronach; pozostałe
kontrafałdy są wszywane do karczka w kierunku rękawów. Kołnierz togi jest
okrągły, płasko wyłożony, zapinany pod szyją na haftkę. Szerokość kołnierza wynosi z tyłu 16 cm, a z przodu 18 cm. Końce kołnierza są ścięte, tworząc wycięcie w formie kąta prostego. Toga zapinana jest na 5 guzików,
z których jeden umieszczony jest po prawej stronie tuż pod kołnierzem, a 4
dalsze są kryte, umieszczone poniżej karczka. Rękawy togi u góry ułożone
są w 7 do 9 kontrafałd, tworząc bufy. Rękawy mają u dołu w obwodzie 75
cm i skrojone są w ten sposób, że po odwinięciu tworzą mankiety szerokości
10 cm, przymocowane z przodu do szwów rękawów. Wewnątrz rękawa przy
76
Dz. U. Nr 112, poz. 1185 ze zm. Uprzednio stój urzędowy prokuratorów określało zarządzenie Prokuratora Generalnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nr 20/85 z dnia 14 października 1985 r. w sprawie stroju urzędowego prokuratorów biorących udział w rozprawach
sądowych. Na gruncie obowiązywania ustawy z dnia 14 kwietnia 1967 r. o Prokuraturze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 19, poz. 55) strój urzędowy prokuratorów biorących udział w rozprawach sądowych określał Prokurator Generalny w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości (art. 61).
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
79
M. Mistygacz
przegubie ręki umieszczony jest zatrzask, na który można rękaw zapinać.
Przy kołnierzu togi wszyty jest żabot z czerwonego materiału wełnianego lub
wełnopodobnego długości 21 cm, szerokości u dołu 28 cm, ułożony
w 13 kontrafałd, z których środkowa – szerokości 2 cm – ma fałdy po obu
stronach; pozostałe kontrafałdy biegną w kierunku rękawów. Żabot z prawej
strony togi jest zapinany na guziczek. Przody togi po obu stronach wewnętrznych mają podszycie z tego samego materiału co toga, szerokości
10 cm. Przód togi, boki i karczek są szyte podwójną stebnówką, szerokości
0,5 cm, a karczek togi podszyty jest czarną podszewką. Kołnierz togi i mankiety mają wypustkę z czerwonego materiału wełnianego lub wełnopodobnego, której szerokość wynosi 0,5 cm.
Konkludując, strój urzędowy prokuratora, pełniąc funkcję symboliczną,
a nie jedynie sztafażu, świadczy o powadze i wizerunku urzędu. Jego używanie nadaje patosu rozprawie sądowej, zobowiązuje do używania słów
w sposób uroczysty, do godnego zachowania. Ceremoniał pełni więc funkcję
eksplanacyjną i regulatywną. Opisuje i wyjaśnia, skłania do respektu. Nie
powinno się zatem pochopnie rezygnować ze skromnej, unikającej ostentacji
szaty. Nie chodzi bowiem o blichtr rekwizytów, sakralizację fasad czy pretensjonalną ornamentację, ale o odgrywanie kodeksowych ról zgodnie z sądowym scenariuszem. Sala sądowa faktycznie kondensuje sceniczne skojarzenia. Wykonywane gesty zazwyczaj stają się patetyczne w swej teatralności. Nieodłączną cechą rozprawy sądowej jest właśnie aura teatralności,
spektakl słowa z pierwszoplanowymi aktorami i statystami, z rekwizytami
scenicznymi, z kostiumami i eksponatami czy z wokandą pełniącą rolę afisza
To elementy stanowiące tworzywo procesu. Uwypuklają doniosłość. Nadają
głębi i ostrości. Kreują osnowę.
Celem postępowania sądowego jest oświetlenie prawdy, wydobycie jej
z cienia na światło dzienne. Akt oskarżenia, zakreślając podmiotowe
i przedmiotowe ramy postępowania, pełni funkcję scenariusza, określa węzłowe kwestie postępowania, inscenizuje, nakreśla role procesowe. Ujmując
to nieco obrazowo, pełni funkcję libretta. W sumie cała działalność prokuratora w procesie karnym to sztuka łamania szyfrów, to kunszt zdzierania masek z twarzy uczestników postępowania. W imię dotarcia do prawdy, ale
zawsze w ramach procesowej konwencji.
80
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
Usytuowanie i strój urzędowy prokuratora w postępowaniu…
Seat and official dress of a prosecutor in legal
proceedings
Abstract
A prosecutor’s seat and official dress in legal proceedings are part of
a court ceremony. They are rooted in the cultural context of the prosecutor’s
job. A gown as the prosecutor’s official dress is emblematic, playing a role in
creating a posture of an orator. Being symbolic, it shows the significance and
creates the image of the authority represented by the prosecutor. The prosecutor’s seat in a courtroom results from the accepted model of proceeding
by the court under the criminal procedure, as well as from the role of the
prosecutor as a protector of the public interest in, inter alia, civil proceedings,
court administrative proceedings, and other proceedings before courts that
require the prosecutor’s participation. Both the prosecutor’s dress and seat
in legal proceedings have been subject to significant changes.
Prokuratura
i Prawo 10, 2014
81