ROZDZIAŁ 6 MIĘDZYNARODOWY TRANSFER TECHNOLOGII A

Dariusz Firszt
ROZDZIAŁ 6
MIĘDZYNARODOWY TRANSFER TECHNOLOGII A
INNOWACYJNOŚĆ POLSKIEJ GOSPODARKI
1. Wprowadzenie
Wśród przedstawicieli współczesnej myśli ekonomicznej panuje zgodność opinii w
kwestii fundamentalnego znaczenia innowacji technologicznych dla przebiegu procesów
gospodarczych. Z punktu widzenia poszczególnych przedsiębiorstw stanowią one narzędzie
poprawy pozycji konkurencyjnej i kluczowy czynnik rozwoju. W rozważaniach dotyczących
zjawisk ekonomicznych na poziomie gospodarki narodowej technologia traktowana jest jako
czynnik decydujący o kierunkach i dynamice rozwoju gospodarczego. Uznaje się również jej
rolę w kształtowaniu warunków współpracy międzynarodowej.1
Obserwacja rzeczywistości gospodarczej w skali globalnej wskazuje na olbrzymie
dysproporcje pomiędzy krajami pod względem poziomu rozwoju technologicznego i
zdolności do kreowania postępu. Polska znajduje się, niestety, w grupie państw będących
daleko w tyle w stosunku do światowej czołówki. Niski poziom innowacyjności, wobec
niezwykle ważnej roli jaką spełnia ona we współczesnych gospodarkach, stanowi poważne
zagrożenie dla dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego. Stąd też jednym z podstawowych
problemów poruszanych w literaturze ekonomicznej ostatnich lat jest poszukiwanie sposobu
na intensyfikację zmian technologicznych w polskiej gospodarce. Dużo uwagi poświęca się
procesom transferu technologii, upatrując w nim szansy na skuteczny pościg za państwami o
największym potencjale technologicznym.
Celem niniejszego artykułu jest wskazanie mechanizmów, za pośrednictwem których
transfer technologii wpływa na możliwości kraju w zakresie tworzenia rozwiązań
innowacyjnych, oraz możliwości ich wykorzystania w Polskiej gospodarce. W pierwszej
części usystematyzowano informacje odnośnie ekonomicznej roli procesu innowacyjnego,
wskazując na różnice pomiędzy tworzeniem rozwiązań nowych w skali światowej a
transferem wiedzy technicznej i jej adaptacją. Następnie podjęto próbę identyfikacji
związków pomiędzy transferem technologii a krajowym potencjałem innowacyjnym. Na tej
podstawie sformułowano postulaty pod adresem polskiej polityki innowacyjnej, która
powinna dążyć do efektywnego wykorzystania importu technologii jako narzędzia służącego
wzrostowi możliwości innowacyjnych.
2. Znaczenie gospodarcze innowacji technologicznych i ich dyfuzji
Proces innowacyjny, będący źródłem postępu technicznego, składa się z dwóch
integralnie ze sobą połączonych elementów. Pierwszym z nich jest innowacja, rozumiana jako
pierwsze w skali globalnej komercyjne zastosowanie wynalazku – wprowadzenie na rynek
nowego produktu bądź wdrożenie nowatorskiej, bardziej efektywnej metody produkcji. Drugą
fazą jest natomiast dyfuzja, czyli rozpowszechnianie się innowacji. Najogólniej rzecz ujmując
dyfuzja sprowadza się do kolejnych zastosowań nowych rozwiązań przez inne podmioty,
1
S. Umiński, Znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich dla transferu technologii do Polski,
Organizacja i Kierowanie 2000, nr 4, s. 43.
Międzynarodowy transfer technologii a innowacyjność polskiej gospodarki
61
które można określić imitatorami czy też naśladowcami.2 Rozprzestrzenianie się wiedzy
technicznej może przebiegać na wielu płaszczyznach: w obrębie jednego przedsiębiorstwa,
pomiędzy podmiotami z tej samej bądź różnych branż, wreszcie w skali krajowej lub
międzynarodowej. Szczególnym zainteresowaniem ekonomistów cieszy się międzynarodowy
transfer technologii, czyli proces wdrażania w gospodarce krajowej rozwiązań
technologicznych opracowanych za granicą.
Jakkolwiek dokonanie pierwszej, inicjalnej innowacji jest koniecznym warunkiem
uruchomienia procesu zmian technologicznych, nie będzie miało ono większego znaczenia
ekonomicznego, jeżeli nowa wiedza nie zostanie szeroko upowszechniona. Gdyby stosowanie
innowacyjnych rozwiązań ograniczyło się do podmiotów, w których zostały opracowane, ich
wpływ na procesy gospodarcze w kraju, a tym bardziej w skali międzynarodowej, byłby
niezwykle ograniczony. Dla tempa postępu technicznego, a co za tym idzie wzrostu
gospodarczego tempo absorpcji technologii jest równie ważne jak dynamika powstawania
innowacji. Rolę procesu dyfuzji można rozpatrywać również z innej perspektywy: koszty
poniesione na opracowanie wynalazku są odpowiednikiem kosztów stałych w
konwencjonalnej działalności produkcyjnej. Stąd też, z punktu widzenia społeczeństwa,
ekonomicznie uzasadnione jest rozpowszechnianie innowacji do momentu zrównania
krańcowych kosztów dyfuzji oraz zysków wynikających z jej wdrożenia.3 Uznanie
ogromnego wpływu transferu technologii na efektywność funkcjonowania firm i rozwój
gospodarczy nie oznacza jednakże zrównania ekonomicznego znaczenia innowacji i imitacji.
Z punktu widzenia pozycji konkurencyjnej firm oraz całych gospodarek istnieje zasadnicza
różnica pomiędzy zdolnością do kreowania i wdrażania oryginalnych koncepcji a
pozyskiwaniem informacji technologicznych ze źródeł zewnętrznych.
Podstawową korzyścią, jaką uzyskuje podmiot gospodarczy wprowadzający
innowacyjne rozwiązanie, jest osiągnięcie przewagi nad konkurentami, której charakter
zależy od rodzaju wdrażanej innowacji4. Zmiana metody wytwarzania (innowacja procesu)
oznacza zazwyczaj wzrost wydajności, co daje przedsiębiorstwu przewagę kosztową nad
pozostałymi firmami na rynku. Oznacza to wzrost zyskowności oraz możliwość podjęcia
konkurencji cenowej i zwiększenia udziału w rynku. Wprowadzenie nowego produktu,
bazującego na unikatowych w skali światowej rozwiązaniach, daje podmiotowi
gospodarczemu pozycję monopolistyczną. Z tego tytułu osiąga on zyski nadzwyczajne aż do
momentu pojawienia się imitacji. Szczególne korzyści wynikać mogą z opracowania
innowacji o charakterze radykalnym, a więc całkowicie nowego produktu, nie mającego sobie
podobnych w przeszłości. Z tego typu wyrobami wiążą się bowiem wysokie potencjalne
możliwości dokonywania kolejnych ulepszeń i modyfikacji. Pozwala to względnie niskim
kosztem utrzymywać wysoki popyt na kolejne generacje danego wyrobu przy niezmienionej
jego cenie.5
Innowacyjność przedsiębiorstw przekłada się bezpośrednio na rozwój gospodarczy
kraju, nie tylko poprzez wzrost produktywności czynników wytwórczych, ale również dzięki
poprawie konkurencyjności gospodarki. Konkurencyjność kraju rozumiana jest zwykle jako
długoterminowa zdolność do sprostania międzynarodowej konkurencji, przejawiająca się
wysokim popytem na produkowane w kraju wyroby i wysokim udziałem w światowym
eksporcie.6 Nie ulega wątpliwości, iż podstawą trwałej konkurencyjności współczesnej
2
Zob. J. Wiśniewska, Teoretyczne aspekty rozprzestrzeniania się innowacji w: Innowacje w działalności
przedsiębiorstw w integracji z Unią Europejską, (red.) W. Janasz, Difin, Warszawa 2005, s. 65.
3
Zob. S. Gomułka, Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa 1998, s. 28.
4
Podręcznik Oslo: pomiar działalności naukowej i technicznej, proponowane zasady gromadzenia i interpretacji
danych dotyczących innowacji technologicznych, OECD, SOEC, Warszawa 1999, s. 31.
5
Zob. S. Gomułka, Teoria... op. cit., s. 21.
6
Zob. Z. Wysokińska, Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu technologiami,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Łódź 2001, s. 37.
62
Dariusz Firszt
gospodarki jest jej zdolność innowacyjna. Strategicznym zasobem w ostatnich latach stała się
wiedza i technologia, gdyż jakość i nowoczesność produkowanych wyrobów jest warunkiem
dostępu do rynków międzynarodowych. Od stopnia zaawansowania technologicznego zależy
nie tylko wielkość eksportu ale również warunki wymiany handlowej. Największe korzyści
wiążą się z handlem wyrobami wysokiej techniki, podczas gdy oparcie eksportu na towarach
o niskim stopniu przetworzenia skazuje kraj na konkurowanie cenami.7
Zdolność do pozyskiwania oraz adaptowania technologii ma ogromne znaczenie dla
funkcjonowania przedsiębiorstwa i jego rozwoju, jednakże możliwości osiągnięcia przewagi
tą metodą są wyraźnie ograniczone. Podobnie jak w przypadku wdrażania własnych
rozwiązań, zastosowanie nabytych technologii może prowadzić do zwiększenie wydajności,
poprawy jakości produkcji, jak również poszerzenia asortymentu. W wielu przypadkach
umożliwia to osiągnięcie efektu wyprzedzenia w stosunku do konkurentów z branży. Zależy
to od stopnia nowości danego produktu czy techniki. W przypadku, gdy podmiot jest
pierwszym producentem na rynku krajowym bądź lokalnym, istnieje duża szansa na
pozyskanie nowych klientów i zwiększenie udziału w rynku. W miarę upowszechniania
nowych rozwiązań dążenie do ich absorpcji można jednakże uznać za warunek konieczny
utrzymania pozycji rynkowej, dotrzymania kroku konkurencji, szczególnie w dobie
liberalizacji handlu i swobodnego przepływu towarów.
W rozważaniach dotyczących zjawisk ekonomicznych na poziomie gospodarki
narodowej transfer technologii uznawany jest za jeden z ważniejszych czynników
decydujących
o
kierunkach
i
dynamice
rozwoju
społeczno-gospodarczego.
Makroekonomiczna rola międzynarodowej dyfuzji wiedzy technicznej jest szczególnie ważna
dla krajów, które odbiegają od najbardziej zaawansowanych technologicznie gospodarek.
Napływ nowych rozwiązań z zagranicy jest w tym przypadku motorem postępu technicznego
i ważnym narzędziem stymulowania tempa wzrostu gospodarczego. Transfer technologii
oddziałuje na
dynamikę PKB kraju - importera trzema podstawowymi kanałami,
8
mianowicie :
• poprzez zwiększenie fizycznych zasobów czynników wytwórczych (jeżeli technologia jest
ucieleśniona w importowanych maszynach i urządzeniach lub towarzyszy jej zatrudnienie
zagranicznych specjalistów),
• poprzez zaangażowanie niewykorzystanych do tej pory zasobów (np. w przypadku, gdy
transfer technologii zwiększa możliwości zatrudnienia dla bezrobotnych),
• dzięki zwiększeniu produktywności czynników wytwórczych (przede wszystkim
wydajności pracy).
Wzrost potencjału technologicznego kraju na skutek wdrażania zakupionych za granicą
technologii może również w istotny sposób wpłynąć na kształt międzynarodowej wymiany
handlowej i poprawę salda obrotów bieżących. Warunkiem skuteczności transferu wiedzy,
jako metody na poprawę pozycji konkurencyjnej gospodarki i pobudzanie eksportu, jest
wdrażanie rozwiązań, które pozwalają na wykorzystanie specyficznych dla danego kraju
uwarunkowań bądź przewag, np. w postaci niższych kosztów pracy.
Powyższe zestawienie mikro- i makroekonomicznych skutków działalności
innowacyjnej oraz transferu technologii wskazuje jednoznacznie na przewagę, jaką uzyskują
podmioty zdolne do kreowania innowacyjnych rozwiązań oraz korzyści, jakie wynikają z tego
tytułu dla gospodarki. Przewaga ta staje się coraz bardziej wyraźna na skutek postępującego
procesu globalizacji. Stopniowo zanika bowiem podział na rynek krajowy i zagraniczny,
konkurencja coraz częściej przyjmuje wymiar globalny. Skracanie cyklu życia produktów
powoduje, że coraz bardziej opłacalne staje się produkowanie nowatorskich, trudnych do
7
8
Zob. J. Misala, Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN, Warszawa 1990, s. 13.
Negocjacje w transferze technologii, PARP, Warszawa 2004, s. 14.
Międzynarodowy transfer technologii a innowacyjność polskiej gospodarki
63
skopiowania wyrobów. W takich warunkach przewaga technologiczna w określonych
dziedzinach staje się podstawowym czynnikiem przewagi komparatywnej a orientacja na
rynek światowy oraz rozwój przedsiębiorstw wysokiej techniki wydaje się być najlepszą
strategią rozwoju gospodarczego9.
Jednocześnie jednakże obserwuje się ogromne zróżnicowanie państw i regionów pod
względem potencjału technologicznego i poziomu innowacyjności. Niemal cała światowa
działalność wynalazcza jest skoncentrowana w kilkunastu najbardziej uprzemysłowionych
państwach świata, które wydają też największe środki na badania naukowe oraz skupiają
najlepiej wykwalifikowanych fachowców, w czym niebagatelną rolę odgrywa tzw. drenaż
mózgów. Są to czynniki sprzyjające powstawaniu zjawiska przywództwa i opóźnienia
technologicznego oraz powiększania się tzw. luki technologicznej.10 W powyższych
okolicznościach proces międzynarodowego transferu technologii nabiera nowego znaczenia,
stając się narzędziem ograniczenia dysproporcji w rozwoju technologicznym pomiędzy
krajami.
Obserwacja życia codziennego dostarcza wiele dowodów na to, że uczenie się
przebiega szybciej niż odkrywanie nowej wiedzy a naśladowanie wymaga mniejszego
wysiłku niż kreowanie oryginalnych rozwiązań. Odnosząc to zdroworozsądkowe założenie do
życia gospodarczego można dojść do wniosku, że transfer technologii powinien być
skuteczną metodą likwidacji zacofania technologicznego, pozwalającą krajom słabiej
rozwiniętym na zmniejszenie dystansu ( catch-up) w stosunku do czołówki światowej. Istnieje
jednakże wiele czynników decydujących o tym, że adaptacja postępu technicznego nie
gwarantuje całkowitej likwidacji dzielącej różne kraje luki technologicznej. Wystarczy
zauważyć, że absorpcja technologii wymaga dysponowania odpowiednio wykwalifikowanym
personelem oraz oznacza konieczność poniesienia kosztów związanych z nabyciem nowych
rozwiązań i ich wdrożeniem. Im bardziej zaawansowana technologia, tym większe są
wymagania w tym zakresie. Tym samym może się okazać, że kraj, który nie dysponuje
odpowiednimi zasobami kapitału ludzkiego oraz środków finansowych będzie miał
możliwość adaptacji jedynie starszych technologii, nie zmniejszając tym samym dystansu w
stosunku do państw rozwiniętych. Ponadto nie ulega wątpliwości, że innowacyjne
przedsiębiorstwa nie są skłonne udostępniać, np. w postaci sprzedaży licencji, rozwiązań
najnowszych. Najczęściej najpierw same uruchamiają produkcję innowacyjnych wyrobów,
osiągając nadzwyczajne zyski wynikające z pozycji monopolistycznej.
Należy zatem stwierdzić, że w procesie nadrabiania zaległości metodą transferu
technologii nie ma automatyzmu11. Jego skuteczność zależy w dużej mierze od aktywnej
polityki państwa, które powinno stymulować proces transferu, zwiększając możliwości
krajowych przedsiębiorstw do absorpcji najnowszych rozwiązań. Po drugie, całkowite
zniwelowanie luki technologicznej wydaje się niemożliwe bez zwiększenia własnego
potencjału innowacyjnego. Stąd też prawdziwym wyzwaniem dla krajów rozwijających się,
które aspirują do tego aby dorównać pod względem możliwości technologicznych najbardziej
rozwiniętym gospodarkom, jest umiejętne modelowanie procesu transferu technologii,
pozwalające na maksymalne wykorzystanie wynikających z niego potencjalnych korzyści.
9
W. Janasz, Innowacje i ich miejsce w tworzeniu wartości przedsiębiorstwa w: Innowacje w działalności
przedsiębiorstw...op.cit., s. 36-37
10
Zob. S. Umiński, Znaczenie... op.cit., s. 47
11
R. Ciborowski, J. Grabowiecki, Wpływ transferu techniki na konwergencje technologiczną gospodarki
polskiej, Gospodarka Narodowa 2004, nr 9, s. 41
64
Dariusz Firszt
3. Wpływ transferu technologii na potencjał innowacyjny krajowych podmiotów
gospodarczych
Import nowych technologii i ich wdrażanie prowadzi w pierwszej kolejności do
wzrostu potencjału produkcyjnego gospodarki. Jednakże procesy transferu wiedzy
technicznej kryją w sobie również pewne mechanizmy, które – przy właściwym ich
wykorzystaniu – mogą doprowadzić do zwiększenia możliwości krajowych podmiotów
gospodarczych w zakresie kreowania innowacyjnych rozwiązań. Innymi słowy, transfer
technologii może posłużyć jako narzędzie rozwoju potencjału innowacyjnego.
Podstawowym kanałem, za pośrednictwem którego transfer technologii oddziałuje na
możliwości innowacyjne przedsiębiorstw, jest proces edukacyjny nierozerwalnie związany z
adaptacją importowanych rozwiązań. Podstawowym składnikiem technologii jest wiedza na
temat nowych produktów bądź technik wytwarzania. W wielu przypadkach transfer
technologii wręcz sprowadza się do przepływu informacji technicznej. Jeżeli odbywa się on w
drodze nabycia materialnych nośników w postaci urządzeń czy linii technologicznych, zawsze
towarzyszy mu pewien zasób nowej wiedzy, konieczny do ich obsługi. Oznacza to wzrost
zasobów informacji i umiejętności w kraju importera. Zważywszy na okoliczność, że
innowacje są funkcją posiadanej wiedzy12, transfer technologii bezpośrednio zwiększa
możliwości w zakresie konstrukcji nowych rozwiązań.
Zakup technologii nie tylko uposaża pracowników w nowy zasób umiejętności, ale
również zwiększa zdolność przedsiębiorstwa do uczenia się, zdobywania nowych informacji.
Wynika to stąd, że transfer nie kończy się z chwilą dokonania zakupu, ale wymaga również
wdrożenia nowych rozwiązań, ich internalizacji.13 Często oznacza to konieczność dokonania
pewnych modyfikacji, uwzględniających lokalne uwarunkowania. Powoduje to intensyfikację
procesu edukacji, wymusza poszukiwanie nowych rozwiązań i w konsekwencji sprzyja
kształtowaniu kreatywnych, innowacyjnych postaw.
Proces zmian innowacyjnych ma charakter kumulacyjny; kolejne technologie są coraz
bardziej złożone a aktualne możliwości technologiczne zależą od osiągnięć dokonanych w
przeszłości.14 Stąd też im bardziej nowoczesną bazą technologiczną dysponuje dane
przedsiębiorstwo, tym większe są jego potencjalne możliwości kreowania i wdrażania
innowacji. Transfer technologii wpływa zatem na potencjał innowacyjny również poprzez
poprawę materialnego wyposażenia firmy, które może stanowić instrumentarium w procesie
konstruowania innowacyjnych rozwiązań. Może się również zdarzyć, że import technologii
pozwoli na wdrożenie własnych idei, które do tej pory nie mogły być zastosowane w praktyce
ze względu na brak technicznych możliwości.
Dogłębna analiza związków pomiędzy bazą technologiczną, tworzoną w dużej mierze
poprzez transfer technologii, a potencjałem innowacyjnym wymaga zrozumienia procesu
powstawania innowacji w ramach firm. Czynniki kształtujące innowacje na poziomie
przedsiębiorstwa tworzą złożony system, określany jako „dynamo innowacyjne”.15 W
literaturze ekonomicznej spotyka się różne modele, próbujące wyjaśnić interakcje pomiędzy
tymi czynnikami. Najbardziej znanym i – jak się wydaje – najlepiej oddającym charakter
związków w procesie tworzenia rozwiązań innowacyjnych jest tzw. model powiązań
łańcuchowych („chain-link”) opracowany przez S.J.Kline`a i N.Rosenberga.16 Przedstawia on
proces innowacyjny jako zespół zintegrowanych, prowadzonych w dużej mierze równolegle
12
Zob. W. Janasz, Innowacje i ich miejsce... op.cit., s. 14
Negocjacje... op.cit., s. 11
14
Zob. S. Umiński, Znaczenie... op.cit., s. 43
15
Podręcznik Oslo...op.cit., s. 38.
16
S.J. Kline, N. Rosenberg, An Overview of Innovation w: The Positive Sum Strategy. Harnessing Technology
for Economic Growth, (red.) R. Landau, N. Rosenberg., Washington DC, National Academy Press 1986, s. 289
13
Międzynarodowy transfer technologii a innowacyjność polskiej gospodarki
65
działań. Punktem wyjścia dla innowacji jest identyfikacja szansy rynkowej. Dla przebiegu
uruchomionych tym bodźcem czynności innowacyjnych decydujące znaczenie ma posiadana
przez przedsiębiorstwo wiedza i doświadczenie a także aspekty organizacyjne.17 Jeżeli
realizacja projektu wymaga pewnych rozwiązań, które nie mogą być opracowane na bazie
posiadanej wiedzy, ujawnia się rola działalności badawczo - rozwojowej.
Jednym z wniosków płynących z powyższej koncepcji jest to, że działalność badawcza
nie jest najważniejszym bodźcem uruchamiającym proces kreowania nowych rozwiązań –
rolę tą pełni potencjalny rynek. Mało tego, nie każda innowacja wymaga zaangażowania sfery
badawczej. Wdrażanie innowacji nie sprowadza się bowiem wyłącznie do komercyjnego
zastosowania wynalazków. Znaczna część innowacyjnych rozwiązań to „niewynalazcze”
projekty analityczne, których istotą jest wykorzystanie dostępnej wiedzy w nowych
zastosowaniach.18 Dzięki temu aktualna baza technologiczna przedsiębiorstwa urasta do
rangi kluczowego czynnika kształtującego jego możliwości innowacyjne. Tym samym
uwidacznia się rola procesu transferu i absorpcji technologii, który - powiększając zasoby
wiedzy dostępne dla gospodarki - zwiększa pośrednio jej potencjał innowacyjny.
Złożony charakter procesów innowacyjnych decyduje o tym, że niezwykle ważnym
elementem decydującym o jego przebiegu i efektach jest sposób organizacji przedsiębiorstwa
i stosowane w nim metody zarządzania. Nie ulega wątpliwości, że odpowiednio
ukierunkowane zmiany organizacyjne mogą wpłynąć na przepływ informacji w firmie,
poprawić współpracę między poszczególnymi działami a także wyzwolić kreatywność
pracowników i zwiększyć ich skłonność do uczenia się. Efektem tych zmian może być
natomiast zwiększenie skłonności innowacyjnych. Przekształcenia o charakterze
organizacyjnym mogą wynikać z transferu technologii: bezpośrednio, jeżeli wiedza
organizacyjna jest jednym ze składników będących przedmiotem takich transakcji, bądź też
pośrednio, gdy adaptacja nabytej technologii wymusza zmiany w sposobie organizacji
podmiotu gospodarczego.
Zakres oddziaływania efektów wynikających z adaptacji rozwiązań technologicznych
opracowanych za granicą nie ogranicza się do podmiotu dokonującego transferu. Zmiana
technologiczna, jaka dokonuje się dzięki tej operacji w jednej firmie, wywiera wpływ na inne
podmioty krajowe. Konkurenci na rynku lokalnym z jednej strony są zmuszeni do
wprowadzania ulepszeń w swoich produktach bądź procesach technologicznych aby
dorównać firmie wprowadzającej zmianę, z drugiej zaś mają możliwość podpatrywania
nowych rozwiązań (learning by watching).19 Jakkolwiek dominującą tendencja będzie dążenie
do wprowadzenia imitacji, można się również spodziewać wzrostu skłonności do innowacji.
Korzyści z międzynarodowego transferu postępu technicznego w postaci wzrostu
innowacyjności gospodarki mają w dużej mierze charakter korzyści potencjalnych. Zakres, w
jakim zostaną one wykorzystane zależy od wielu czynników i jest jednym z mierników
skuteczności procesu adaptacji technologii. Siła oddziaływania na zdolności innowacyjne
zależy przede wszystkim od kanału, za pośrednictwem którego technologia napływa do
przedsiębiorstw krajowych. W przypadku gdy odbywa się to w drodze importu dóbr
inwestycyjnych, możliwości kształcenia, a co za tym idzie wzrost potencjału innowacyjnego
będzie niewielki. Możliwości te wzrastają przy bardziej złożonych transakcjach, najsilniejszy
zaś efekt związany jest z bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi. Wynika to stąd, że tą
drogą docierają zazwyczaj najbardziej zaawansowane technologie, z którymi związany jest
cały pakiet składników towarzyszących, np. w postaci napływu zagranicznych specjalistów
czy też nowoczesnych metod organizacji i zarządzania.20
17
Zob. Negocjacje...op.cit.,s. 5.
Ibidem.,s. 6.
19
Zob. S. Umiński, Znaczenie...op.cit., s. 49.
20
Zob. UNCTAD, World Investment Report 1999, Foreign Direct Investment and the Change of Development,
18
66
Dariusz Firszt
Efektywność wykorzystania transferu technologii, jako narzędzia wspierania
krajowego potencjału innowacyjnego, warunkowana jest również prowadzeniem przez kraj
własnej działalności badawczo-rozwojowej. Zaprezentowana wyżej argumentacja,
potwierdzająca rolę absorpcji technologii w kształtowaniu zdolności do innowacji, nie
oznacza zepchnięcia badań naukowych i działalności wynalazczej na drugi plan. Chodzi o
właściwe zrozumienie ich funkcji w procesie innowacyjnym. Należy bowiem podkreślić, że
nawet słaby rozwój sektora badawczego nie oznacza braku zdolności do kreowania
innowacyjnych rozwiązań. Z pewnością jednak konwergencja technologiczna z krajami
najlepiej rozwiniętymi bez własnych badań, wyłącznie w oparciu o importowane technologie,
wydaje się mało prawdopodobna. Prowadzenie prac badawczo-rozwojowych jest nie tylko
warunkiem wdrażania radykalnych innowacji technologicznych, ale również narzędziem
wspierającym absorpcję nabywanych technologii i ich dostosowanie do lokalnych
uwarunkowań.
4. Wnioski dla Polski
Pod względem rozwoju technologicznego i poziomu innowacyjności polska
gospodarka zdecydowanie odbiega nie tylko od światowych liderów, ale też w stosunku do
większości państw Europy, w tym również Środkowej i Wschodniej. Szereg wskaźników
odzwierciedlających zaawansowanie technologiczne kształtuje się w Polsce bardzo
niekorzystnie, co plasuje nasz kraj na odległych pozycjach we wszelkich międzynarodowych
rankingach. W produkcji przemysłowej zdecydowanie dominują wyroby o niskim stopniu
przetworzenia, a tzw. wyroby wysokiej techniki stanowią niewielki odsetek – w roku 2003
stanowiły one 5,1 % produkcji sprzedanej przetwórstwa przemysłowego.21 Pod względem
udziału wyrobów wysokiej techniki w eksporcie ( 2,9 % w 2000 r.) pozostajemy w tyle za
takimi krajami jak Węgry (22,9% ), Czechy (7,8% ) czy Rumunia (4,5%), przy czym nie
obserwuje się w tym względzie tendencji wzrostowej22. Wymienione charakterystyki polskiej
gospodarki mają swoje odzwierciedlenie w niskim poziomie jej konkurencyjności; w
rankingu konkurencyjności prowadzonym przez World Competetiveness Center Polska w
2005 r. została sklasyfikowana na odległej, 57 pozycji.23 W tych okolicznościach ciągle
aktualne jest pytanie o skuteczne sposoby nadrabiania luki technologicznej, jaka niewątpliwie
dzieli polską gospodarkę od krajów uprzemysłowionych.
Najlepszym rozwiązaniem, pozwalającym nie tylko na odrobienie dystansu dzielącego
kraj od liderów ale również na dotrzymanie im kroku, byłaby rozbudowa własnego potencjału
innowacyjnego poprzez intensyfikację własnych badań nad nowymi technologiami i ich
wdrażaniem. Rozwiązanie to w polskich warunkach wydaję się jednak trudne do
zrealizowania. Wymagałoby bowiem poniesienia ogromnych nakładów na rozbudowę sfery
badawczo-rozwojowej, co wykracza poza możliwości zarówno krajowych przedsiębiorstw,
jak i budżetu państwa. Nie ulega wątpliwości, że obecne nakłady na działalność badawczą w
wysokości 0,56% PKB w 2003 r. świadczą o zaniedbaniu tej kluczowej dla rozwoju
gospodarczego sfery gospodarki (przykładowo relacja wydatków na B+R w UE wyniosła w
tym samym roku 1,83%)24. Istotne podniesienie tego wskaźnika w najbliższych latach jest
niewątpliwie koniecznością, jednakże nie gwarantuje skutecznego pościgu za najlepiej
rozwiniętymi krajami, wobec ich nieporównywalnie większych możliwości finansowych.
New York and Geneva 1999, s. 207.
21
Nauka I technika w 2003 r, GUS, Warszawa 2005, s. 153.
22
Ibidem, s. 156-157
23
The World Competitiveness Scoreboard 2005, IMD World Competitiveness Center
http://www02.imd.ch/wcc/ranking/
24
Nauka i technika ...op.cit., s. 27.
Międzynarodowy transfer technologii a innowacyjność polskiej gospodarki
67
Wystarczy wspomnieć, że wydatki na badania jednej tylko korporacji - Samsung Electronic
w 2001 r. wyniosły 1,8 mld USD przekraczając kwotę przeznaczoną na ten cel przez
wszystkie podmioty w Polsce (1,3 mld USD).25
Na etapie rozwoju technologicznego, na jakim aktualnie znajduje się polska
gospodarka, kluczowego znaczenia dla likwidacji luki technologicznej nabiera
międzynarodowy transfer technologii. Efektywne wykorzystanie wymienionych wcześniej
mechanizmów, za pośrednictwem których import rozwiązań technicznych może stymulować
rozwój potencjału innowacyjnego, stwarza realną szansę na wzrost dynamiki postępu
technicznego i osiągnięcie trwałej konkurencyjności międzynarodowej. Optymalnym
rozwiązaniem wydaje się zachowanie pewnej sekwencji działań. Pierwszym krokiem jest
odpowiednie programowanie i stymulowanie napływu zagranicznych technologii oraz
zwiększanie możliwości ich absorpcji przez podmioty krajowe. Równolegle musi następować
proces reorganizacji i rozbudowy sfery badawczej ukierunkowanej w swoich działaniach
przede wszystkim na rozwój importowanych technologii i łączenie ich z własnymi
koncepcjami. Takie działania prowadzą z jednej strony do poprawy innowacyjności, z drugiej
zaś, poprzez wpływ na wzrost PKB, stwarzają większe możliwości dla finansowania
własnych badań. W miarę zbliżania się do krajów zaawansowanych technologiczne środek
ciężkości powinien przesunąć się z działalności imitacyjnej na krajowy potencjał
innowacyjny, zdolny do kreowania nowych rozwiązań technologicznych na światowym
poziomie. Skuteczność takiej metody potwierdzają liczne przykłady, w tym najbardziej
spektakularna na przestrzeni XX wieku ekspansja technologiczna i gospodarcza Japonii czy
też przypadek Finlandii z lat 90-tych.
Na gruncie powyższych stwierdzeń można wskazać pewne słabości prowadzonej
przez Polskę polityki gospodarczej oraz wysunąć wnioski pod jej adresem. Przede wszystkim
należy zaznaczyć, że warunkiem skuteczności wysiłków podejmowanych na rzecz poprawy
innowacyjności jest posiadanie perspektywicznej wizji rozwoju gospodarczego i
sformułowanie określonej strategii działania. Umożliwia to koordynację różnego rodzaju
przedsięwzięć dotyczących wspierania importu technologii, restrukturyzacji sektora B+R i
innych działań służących restrukturyzacji gospodarki. Tymczasem jako podstawowy
mankament polskiego systemu innowacyjnego wymieniany jest brak wewnętrznie spójnej
koncepcji polityki innowacyjnej zespalającej politykę naukową z poszczególnymi politykami
sektorowymi.26
Jednym z podstawowych elementów skutecznej polityki innowacyjnej w Polsce
powinno być stymulowanie napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Użyteczność
tego mechanizmu transferu wiedzy technicznej wynika z dwóch przesłanek. Pierwszą z nich
jest wspomniany już wpływ BIZ na potencjał innowacyjny przedsiębiorstw krajowych.
Drugim czynnikiem jest to, że z uwagi na ograniczone możliwości kapitałowe polskich firm
często jest to jedyna forma w jakiej najnowsze, z natury drogie technologie mogą pojawić się
w kraju. Nie każdy przypadek dokonania w kraju bezpośredniej inwestycji zagranicznej
oznacza jednak takie same efekty w postaci zmian technologicznych. W przypadku, gdy
dokonująca inwestycji korporacja sprowadza do Polski technologie drugiej generacji
możliwości przeskoczenia kraju na wyższy stopień rozwoju technologicznego (dokonanie
tzw. żabiego skoku) są niewielkie. Nie oznacza to, że takie inwestycje nie przynoszą korzyści,
jako że nawet starsze technologie transferowane w ten sposób są zazwyczaj bardziej
nowoczesne i konkurencyjne niż stosowane dotychczas w polskich firmach.27 Niejako na
przeciwległym biegunie pod względem wpływu na potencjał innowacyjny są natomiast
25
B. Wasiuk, Czy nasza gospodarka oparta jest na (nie)wiedzy?, Boss Gospodarka 2003, nr 6, s. 41.
W. Kasperkiewicz, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw 2002,
nr 2, s. 60.
27
S. Umiński, Znaczenie...op.cit., s. 64.
26
68
Dariusz Firszt
bezpośrednie inwestycje zagraniczne, którym towarzyszy lokowanie w Polsce ośrodków
badawczo-rozwojowych. Istotną rolą państwa jest zatem kreowanie bodźców sprzyjających
tego rodzaju działaniom przedsiębiorstw zagranicznych. Podstawowe znaczenie ma w tym
przypadku tworzenie odpowiednio zorganizowanej, dysponującej stosowną infrastrukturą,
krajowej bazy naukowej, zdolnej do współpracy z korporacjami międzynarodowymi w
zakresie rozwoju nowych technologii.28
Kolejnym obszarem, w którym ujawnia się rola polityki innowacyjnej jest kreowanie
zasobów kapitału ludzkiego, dostosowanych do potrzeb przemysłu wysokiej techniki.
Działania na rzecz poprawy jakości edukacji społeczeństwa wpływają na wiele sposobów na
możliwości innowacyjne kraju: obecność wykwalifikowanej siły roboczej przyciąga
zagranicznych inwestorów, wpływa na zdolność firm do adaptacji nowych rozwiązań
technicznych, wreszcie jest elementem decydującym o zdolności krajowych przedsiębiorstw
do tworzenia innowacyjnych rozwiązań. Głównym wyzwaniem dla polskiej polityki
społeczno-gospodarczej jest w tym zakresie reforma szkolnictwa zawodowego.29 O ile
bowiem Polska dysponuje dobrze wykształconą kadrą naukowców, o tyle zakres fachowej
wiedzy będący w posiadaniu pracowników pozostawia wiele do życzenia.
Wreszcie nie sposób pominąć konieczności wzmożonej aktywności w kierunku
reorganizacji polskich instytucji badawczo – rozwojowych. Jest to problem podnoszony od lat
w literaturze ekonomicznej, który jednak do tej pory nie doczekał się właściwych rozwiązań.
Kluczową kwestią w tym zakresie jest tworzenie powiązań kooperacyjnych pomiędzy
ośrodkami badawczymi a przemysłem, celem poprawy skuteczności adaptacji
transferowanych technologii oraz umożliwienia wdrażania opracowanych w Polsce rozwiązań
technologicznych. Wzorem krajów najlepiej rozwiniętych należy skoncentrować się na
badaniach stosowanych, mających na celu wykorzystanie nowej wiedzy w konkretnych
zastosowaniach komercyjnych. Obecny system, w którym prace badawcze prowadzone są w
większości poza przedsiębiorstwami, w instytucjach państwowych i koncentrują się na
badaniach podstawowych, odpowiada podażowemu modelowi innowacji.30 Jest to model
wysoce nieefektywny; w krajach czołówki w zakresie potencjału technologicznego już w
latach 60 zaczął on ewoluować w kierunku zorientowanych rynkowo systemów
zintegrowanych.31 Reorganizacji polskiej sfery badawczo-rozwojowej musi towarzyszyć
intensywny wzrost nakładów na jej funkcjonowanie oraz przeniesienie ciężaru jej
finansowania na sektor prywatny. Nie oznacza to jednak wycofania się państwa z
odpowiedzialności za zabezpieczanie środków na działalność B+R. Przykłady większości
krajów rozwiniętych wskazują bowiem, że w początkowej fazie budowy potencjału
innowacyjnego aktywny udział państwa jest motorem szybkiego rozwoju technologicznego
gospodarki.32
5. Podsumowanie
Przemiany zachodzące w gospodarce światowej w ostatnich latach decydują o tym, że
poprawa innowacyjności gospodarki urasta do rangi jednego z największych wyzwań polskiej
polityki gospodarczej. Z przeprowadzonych rozważań wynika, iż realizacja tego celu zależy
w dużej mierze od przebiegu procesu transferu technologii. Odpowiednio pokierowany
28
Zob. W. Nowara, Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich na transfer technologii do kraju
goszczącego, Zeszyty Naukowe AE Poznań 2001, nr 8, s. 33.
29
R. Woodard, W jaki sposób bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) wspomagają proces rozwoju
gospodarczego? w: Innowacyjność polskiej gospodarki, CASE, Warszawa 2003, s. 44.
30
Zob. W. Kasperkiewicz, Działalność...op.cit., s.60.
31
Zob. J. Burak, Istota innowacji. Ewolucja systemów innowacyjnych, Przegląd Organizacji 2005, nr 1, s. 13.
32
T. Czechowicz, Rola państwa w finansowaniu działalności innowacyjnej – uwagi ogólne w: Innowacyjność
polskiej gospodarki, CASE, Warszawa 2003, s.14.
Międzynarodowy transfer technologii a innowacyjność polskiej gospodarki
69
napływ wiedzy technicznej może bowiem przyczynić się do wzrostu zdolności
innowacyjnych kraju. Maksymalizacja potencjalnych korzyści wynikających z transferu
technologii wymaga jednakże nie tylko zwiększenia jego rozmiarów ale również właściwego
jego wkomponowania w proces przemian technologicznych. Oznacza to konieczność
prowadzenia spójnej polityki innowacyjnej, sprowadzającej się do zintegrowanych wysiłków
na rzecz rozwoju kapitału ludzkiego, wzrostu potencjału badawczego oraz zdolności
gospodarki do absorpcji najnowszych rozwiązań technologicznych. Na obecnym etapie
rozwoju technologicznego wydaje się, że akcent należy położyć na transfer technologii, zaś
pozostałe elementy powinny być w dużej mierze jemu podporządkowane.
SPIS LITERATURY:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Burak J., Istota innowacji. Ewolucja systemów innowacyjnych, Przegląd Organizacji
2005, nr 1.
Ciborowski R., Grabowiecki J., Wpływ transferu techniki na konwergencje
technologiczną gospodarki polskiej, Gospodarka Narodowa 2004, nr 9.
Gomułka S., Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa 1998.
Innowacje w działalności przedsiębiorstw w integracji z Unią Europejską, (red) W.
Janasz, Difin, Warszawa 2005.
Innowacyjność polskiej gospodarki, CASE, Warszawa 2003.
Kasperkiewicz W., Działalność innowacyjna przedsiębiorstw, Ekonomika i Organizacja
Przedsiębiorstw 2002, nr 2.
Kline S.J., Rosenberg N., An Overview of Innovation w: The Positive Sum Strategy.
Harnessing Technology for Economic Growth, (red.) R. Landau, N. Rosenberg,
Washington DC, National Academy Press 1986.
Misala J., Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN, Warszawa 1990.
Nauka i technika w 2003 r., GUS, Warszawa 2005.
Negocjacje w transferze technologii, PARP, Warszawa 2004.
Nowara W., Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich na transfer technologii do
kraju goszczącego, Zeszyty Naukowe AE Poznań 2001, nr 8.
Podręcznik Oslo: pomiar działalności naukowej i technicznej, proponowane zasady
gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji technologicznych, OECD,
SOEC, Warszawa 1999.
The World Competitiveness Scoreboard 2005, IMD World Competitiveness Center,
http://www02.imd.ch/wcc/ranking/
Umiński S., Znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich dla transferu technologii
do Polski, Organizacja i Kierowanie 2000, nr 4.
UNCTAD, World Investment Report 1999, Foreign Direct Investment and the Change of
Development, New York and Geneva 1999.
Wasiuk B., Czy nasza gospodarka oparta jest na (nie)wiedzy?, Boss Gospodarka 2003,
nr 6.
Wysokińska Z., Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu
technologiami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Łódź 2001.
70
Dariusz Firszt