Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Wstęp
Rewolucja lutowa 1917 r. była przełomowym wydarzeniem w dziejach
imperium rosyjskiego. Demokratyzacja życia społeczno-politycznego w Rosji
zniosła m.in. ograniczenia prawne uniemożliwiające jawne artykułowanie oczekiwań politycznych przez różne grupy jej społeczeństwa, co doprowadziło do
głębokich zmian na tamtejszej scenie politycznej. Z okoliczności tych skorzystali
również przebywający w Rosji Polacy, którzy w tym czasie w większości uwierzyli
w możliwość odbudowy niepodległego państwa polskiego. Stąd też powszechne
stało się wśród nich oczekiwanie solidaryzmu narodowego i zaprzestania sporów
politycznych. Dał temu m.in. wyraz jeden z publicystów, który pisał, iż należy
wysuwać to, co nas łączy, a zapominać o tym, co nas dzieli. Dodawał przy tym, że
Polacy mogą dzielić się dopiero po utrwaleniu bytu narodowego.1 Szybko okazało się jednak, że oczekiwana jedność polityczna była niemożliwa do osiągnięcia.
W tej sytuacji w Rosji ukształtowały się trzy główne polskie obozy polityczne,
jak je nazywano: narodowy, demokratyczny (niepodległościowy) i socjalistyczny.
Dzieliły je nie tylko cele polityczne, ale i koncepcje ich osiągnięcia. Niewątpliwie wiele racji miał Zygmunt Wasilewski, który już w kwietniu 1917 r. pisał, że
historycy będą się w przyszłości trudzić się nad rozplątaniem węzłów ideowych,
które powstały w czasie wychodźstwa polskiego w Rosji.2
Ze względu na szeroki zakres problematyki związanej z aktywnością polityczną Polaków w Rosji w latach 1917–1918 autor niniejszą rozprawę poświęcił
działalności jedynie obozu narodowego. Skupił się przy tym na jego aktywności
politycznej, która w owym przełomowym momencie dziejów miała najważniejsze znaczenie i której w znacznym stopniu podporządkowane były podejmowane
przez działaczy narodowych inicjatywy społeczne i kulturalne. Należy zauważyć,
że w pracy mniej uwagi poświęcono myśli politycznej obozu narodowego. Jest to
1
O pokój wewnętrzny, NKL, 14/27 III 1917, nr 71, s. 2.
Z. Wasilewski, Na wschodnim posterunku. Księga pielgrzymstwa polskiego 1915–1918, Warszawa 1919, s. 282. Bez dokładnego przeanalizowania ówczesnej sytuacji trudno bowiem zrozumieć,
np. dlaczego polscy demokraci solidaryzujący się z rewolucją rosyjską szanse na rozwiązanie sprawy polskiej wiązali ze współpracą z państwami centralnymi, a tymczasem działacze Narodowej
Demokracji wespół z realistami w pewnym okresie poszukiwali jakiejś formy porozumienia z bolszewikami.
2
8
Wstęp
wynikiem przede wszystkim braku źródeł odnoszących się do tego zagadnienia
z powodu pomijania w wypowiedziach polityków obozu narodowego w Rosji
tych kwestii, stosowania taktyki unikania ich szczegółowego artykułowania, aby
nie doprowadzić do wrogości z władzami rosyjskimi, z którymi z racji przebywania w Rosji musiano się liczyć.
Zatem zadaniem rozprawy jest wypełnienie istniejącej luki badawczej poprzez poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu rewolucje rosyjskie
wpłynęły na cele i działalność polityczną polskiego obozu narodowego w Rosji
w latach 1917–1918. Główna teza pracy sprowadza się do stwierdzenia, że rewolucje rosyjskie 1917 r. nie zmieniły zasadniczo linii politycznej polskiego obozu
narodowego w Rosji, a były jedynie kolejnymi etapami jego dążenia do realizacji
założonego wcześniej strategicznego celu, którym była odbudowa niepodległego
państwa polskiego. Po rewolucji lutowej politycy narodowi mogli, z zachowaniem pewnych ograniczeń związanych z przebywaniem w Rosji, zrezygnować
już z zawężania się do hasła autonomii zjednoczonych ziem polskich w ramach
państwa rosyjskiego na rzecz hasła zjednoczonego niepodległego państwa polskiego. Nie zmieniło to jednak w sposób zasadniczy ich taktyki politycznej, nadal
była ona antyniemiecka, prozachodnia i sceptyczna wobec możliwości owocnej współpracy z Rosją. Zmieniły się tylko akcenty kładzione na poszczególne
działania, np. uznano potrzebę militarnego akcentowania swojego poparcia dla
Ententy.
W pewnym sensie praca ma odpowiedzieć również na pytanie, czy prawdziwy był pogląd, wyrażony m.in. przez Władysława Glinkę, iż dominujący w obozie
narodowym politycy endecji, przekonani, że to oni są w posiadaniu całego polskiego
rozumu politycznego, utożsamiali w najlepszej wierze dobro Polski z powodzeniem
swej partii.3
Na wybór tego problemu wpłynął fakt, że dzieje polskiego obozu narodowego w Rosji w latach rewolucji rosyjskich nie doczekały się dotychczas monograficznego przedstawienia, pomimo że dzieje Narodowej Demokracji i związanych
z nią ugrupowań na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat były wielokrotnie
omawiane w pracach badawczych przez historyków, politologów i prawników.
W tym miejscu należy wytłumaczyć, co autor rozumie pod pojęciem polskiego obozu narodowego w Rosji. W najwęższym rozumieniu można go utożsamiać
z Narodową Demokracją, czyli osobami związanymi strukturalnie lub ideowo
ze Stronnictwem Narodowo-Demokratycznym i/lub Ligą Narodową. Jednak
w przedstawianym okresie w Rosji termin ten rozumiano szerzej. Do obozu narodowego zaliczano nie tylko członków i zwolenników Narodowej Demokracji, ale także ich sojuszników politycznych, przede wszystkim realistów, część
3
W. Glinka, Pamiętnik z Wielkiej Wojny, t. 4, cz. 1, Warszawa 1927, s. 31.
Wstęp
9
chrześcijańskich demokratów i różne „apolityczne” grupy utożsamiające się przynajmniej częściowo z ideałami endecji. Dokonując daleko idącego uogólnienia,
można uznać, że z polskim obozem narodowym w Rosji łączono wszystkich
Polaków wrogo nastawionych do Niemiec, a przyjaźnie do państw Ententy.
Ramy terytorialne pracy obejmują obszar imperium rosyjskiego, które
w chwili wybuchu rewolucji lutowej znajdowało się pod władzą administracyjną
i wojskową tego państwa. Nie zajmowano się więc terenami zajętymi w 1915 r.
przez wojska państw centralnych. Najwięcej uwagi poświęcono wydarzeniom
z polskiego życia politycznego, rozgrywającym się w głównych ośrodkach polskiej aktywności politycznej w Rosji, które promieniowały na pozostałą prowincję, czyli w Piotrogrodzie, Moskwie i Kijowie. Zauważyć należy, że stolica
Ukrainy miała przy tym swoją specyfikę związaną z położeniem na terenach
zamieszkiwanych przez liczną polską ludność autochtoniczną. W pracy opisano
również wydarzenia zachodzące w Kijowie po rewolucji październikowej, kiedy
miasto to znajdowało się pod władzą wojsk ukraińskich. Nie podejmowano natomiast wydarzeń rozgrywających się na Białorusi i na Ukrainie po wkroczeniu tam
w lutym–marcu 1918 r. wojsk państw centralnych. Uzasadnieniem tego jest fakt,
że przebywający tam Polacy znaleźli się w całkowicie innej sytuacji politycznej,
w strefie okupowanej przez wojska państw centralnych i musieli działać inaczej,
praktycznie w warunkach konspiracji.
Ramy chronologiczne pracy obejmują w zasadzie okres rewolucji rosyjskich
1917 r. Punktem wyjściowym jest rewolucja lutowa. Oczywiście nie można było
obejść się bez częściowego omówienia aktywności obozu narodowego przed
obaleniem caratu. Jednak tylko w niewielkim stopniu poruszono zagadnienia
związane z jego działalnością we wcześniejszym okresie. Więcej uwagi poświęcono dopiero aktowi państw centralnych z 5 listopada 1916 r. i jego następstwom.
Jest to uzasadnione pojawieniem się wówczas szeregu wypowiedzi w tej materii,
które ożywiły polską scenę polityczną w Rosji.
O wiele więcej trudności sprawiało podanie ścisłej cezury końcowej, gdyż
trudno jest wyznaczyć moment, w którym życie polityczne polskiego obozu
narodowego w Rosji straciło na znaczeniu. Niewątpliwie punktem krytycznym
było zawarcie 3 III 1918 r. pokoju brzeskiego pomiędzy Cesarstwem Niemieckim i Austro-Węgrami oraz ich sojusznikami Królestwem Bułgarii i Imperium
Osmańskim a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką, które utworzyło nową sytuację polityczną w Rosji. W jej wyniku Polacy nie mogli już dalej prowadzić tam otwartej działalności antyniemieckiej. Przez kilka
miesięcy politycy narodowi podejmowali jeszcze próby prowadzenia takiej polityki, ale trudno jest ocenić jej zakres. Władysław Glinka już 18 IV 1918 r.
zapisał, że cała polityka tutaj jest tak bezsilna, że trzeba autosugestii i codziennego
wzajemnego podniecania się, aby zachować złudzenie, iż prowadzi się jakąś poważną
10
Wstęp
robotę.4 Podkreślić należy, że do końca czerwca 1918 r. RPZM prowadziła bardzo
ograniczoną działalność. 1 VII 1918 r. zamknięto w Moskwie „Gazetę Polską”,
podobnie zresztą jak i organ demokratów „Echo Polskie”. W tym czasie aresztowano także wielu polskich działaczy politycznych. W tej sytuacji należy wyrazić pogląd, że wspomniane wydarzenia zamykały aktywność polityczną obozu
narodowego w Rosji.
Postawienie zagadnienia badawczego i przyjęta do jego właściwej realizacji
konstrukcja pracy wymagają omówienia dotychczasowego stanu badań. Literatura przedmiotu dotycząca działalności Polaków w Rosji w okresie rewolucji
rosyjskich 1917 r. jest bardzo bogata. Możemy się doliczyć dziesiątek, jeśli nie
setek monografii i artykułów w mniejszym lub większym stopniu dotykających
tej problematyki, w tym również poświęconych zagadnieniom ich aktywności
politycznej. W zdecydowanej większości dotyczą one jednak działalności polskich socjalistów. W publikacjach tych na ogół całkowicie bagatelizowano rolę
polskiego obozu narodowego.5 Ponadto sporo wydanych publikacji skupia się
na działalności Aleksandra Lednickiego i obozu demokratycznego. Informacje
o ruchu narodowym pojawiają się w nich głównie podczas prezentowania walki
politycznej demokratów o prymat na polskiej scenie politycznej w Rosji.6 Swoją
obszerną literaturę posiadają również kwestie związane z tworzeniem wojska
polskiego w Rosji oraz losem uchodźców polskich.7
4
Ibidem, t. 4, cz. 2, s. 55.
Do najważniejszych prac z tego zakresu można zaliczyć: S. Heltman, Robotnik polski w Rewolucji Październikowej na Białorusi, Mińsk 1927; A. Manusiewicz, Polacy w rewolucji październikowej (luty–październik 1917 r.), Warszawa 1967; W. Najdus, Polacy w rewolucji 1917 roku, Warszawa 1967; Eadem, Lewica polska w Kraju Rad. 1918–1920, Warszawa 1971; P. Kaleniczenko, Polacy
w rewolucji październikowej i wojnie domowej na Ukrainie 1917–1920, Warszawa 1969; А.Ф. Хацкевич, Польские интернационалисты в борьбе за власть Советов в Белоруссии, Минск 1976.
6 Patrz cykl artykułów W. Bułhaka, Aleksander Lednicki i demokraci polscy w Rosji wobec ogłoszenia niepodległości Polski przez dawne mocarstwa zaborcze (listopad 1916–listopad 1917), „Niepodległość”, t. 24, 1991; Idem, Aleksander Lednicki i jego koncepcje rozstrzygnięcia sprawy polskiej.
Marzec–grudzień 1917 r., „Kwartalnik Historyczny”, t. 99, 1992, nr 2; Idem, Aleksander Lednicki
i Przedstawicielstwo Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego w Rosji Radzieckiej, „Przegląd Historyczny”, t. 81, 1990, z. 3–4; Idem, Kluczowe problemy polityki polskiej w Rosji (marzec–listopad 1917 r.)
w działalności Aleksandra Lednickiego, „Przegląd Wschodni”, t. 2, 1992/1993, z. 1(5); A. Miodowski, Wychodźcze ugrupowania demokratyczne wobec idei polskiego wojska w Rosji w latach 1917–
1918, Białystok 2002.
7 M. Wrzosek, Polskie korpusy wojskowe w Rosji w latach 1917–1918, Warszawa 1969; Idem,
Idea wojska polskiego w Rosji po obaleniu caratu i walka o jej realizację, „Najnowsze Dzieje Polski”, t. 12, 1967; Idem, Problem wojska polskiego w Rosji w latach 1917–1918, „Studia Podlaskie”,
t. 5, 1995; A. Zatorski, Polska lewica wojskowa w Rosji w okresie rewolucji 1917–1918, Warszawa
1971; A. Miodowski, Wychodźcze ugrupowania demokratyczne...; M. Korzeniowski, M. Mądzik,
5
Wstęp
11
W porównaniu z wymienionymi zagadnieniami działalność polskiego obozu
narodowego w Rosji w latach 1917–1918 nie doczekała się dotychczas, o czym
już wspomniano, szczegółowego opracowania naukowego. Wśród publikacji poruszających to zagadnienie na marginesie innych opisywanych wydarzeń należy
wymienić pracę Ireny Spustek, która przedstawiła niektóre aspekty aktywności
politycznej Komitetu Narodowego w Piotrogrodzie, ale tylko w okresie do wybuchu rewolucji lutowej.8 Nie można też pominąć publikacji Wiesławy Toporowicz o polityce rosyjskiej wobec sprawy polskiej.9 Dużo informacji na temat
życia politycznego społeczności polskiej w Rosji zawiera praca o charakterze
popularnonaukowym autorstwa Mieczysława Tantego.10 Na uwagę zasługują
również rezultaty badawcze osiągnięte przez Mieczysława Wrzoska, analizującego zagadnienia związane z formowaniem wojska polskiego w Rosji i poruszającego kwestie stosunku obozu narodowego do idei tworzenia polskiej siły
zbrojnej w Rosji.11 Problematykę związaną z działalnością prasy polskiej w Rosji
podejmowali Andrzej Ślisz oraz Urszula Jakubowska.12
Należy zauważyć, że chociaż powstało już wiele wartościowych publikacji
naukowych dotyczących zarówno myśli politycznej i działalności Narodowej Demokracji i jej ówczesnych sojuszników politycznych, jak i biografii osób, które
kierowały polskim obozem narodowym w Rosji, to jednak praktycznie wszystkie
te wydawnictwa traktują drugoplanowo wydarzenia z lat 1917–1918.13 Na tym
tle wyróżniają się prace Marka Białokura, który zajmował się myślą społeczno-polityczną i działalnością jednego z przywódców endecji w Kijowie, Joachima
Bartoszewicza.14
Przedstawiony wyżej stan literatury przedmiotu spowodował, że niniejsza
rozprawa oparta została przede wszystkim na materiale źródłowym w postaci
D. Tarasiuk, Tułaczy los. Uchodźcy polscy w imperium rosyjskim w latach pierwszej wojny światowej,
Lublin 2007; M. Mądzik, Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny w Rosji w latach I wojny
światowej, Lublin 2011.
8 I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966.
9 W. Toporowicz, Sprawa polska w polityce rosyjskiej 1914–1917, Warszawa 1974.
10 M. Tanty, Rewolucja rosyjska a sprawa polska 1917–1918, Warszawa 1987.
11 Patrz przypis 7.
12 A. Ślisz, Prasa polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji (1915–1919), Warszawa 1968; U. Jakubowska, Prasa Narodowej Demokracji w dobie zaborów, Warszawa–Łódź 1988.
13 Przykładowo: R. Wapiński, Narodowa Demokracja 1893–1939. Ze studiów nad dziejami myśli
nacjonalistycznej, Wrocław 1980; M. Drozdowski, Władysław Grabski, Rzeszów 2002; W. Wojdyło, Stanisław Grabski (1871–1949). Biografia polityczna, Toruń 2004; A. Kidzińska, Stronnictwo
Polityki Realne. 1905–1923, Lublin 2007; W. Plennikowski, Stanisław Kozicki. W kręgu propagandy idei i polityki Narodowej Demokracji, Toruń 2008.
14 M. Białokur, Myśl społeczno-polityczna Joachima Bartoszewicza, Toruń 2005.
12
Wstęp
dokumentów archiwalnych, pamiętników i artykułów prasowych zamieszczanych w prasie polskiej wychodzącej w Rosji.
Wieloletnie kwerendy w archiwach polskich i zagranicznych (wymienionych w Bibliografii) pozwoliły autorowi na zebranie materiałów źródłowych odnoszących się do działalności polskiego obozu narodowego w Rosji
w prezentowanym okresie. Najwięcej dokumentów bezpośrednio dotyczących tego zagadnienia znajduje się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie,
przede wszystkim w zespołach Rada Polska Zjednoczenia Międzypartyjnego,
Organizacje Polskie w Rosji oraz Centralny Komitet Obywatelski Królestwa
Polskiego w Piotrogrodzie. Szczególnie cenna jest zachowana korespondencja
RPZM.
Niestety w zasobach archiwalnych i bibliotecznych nie udało się odnaleźć
wielu podstawowych źródeł odnoszących się do tego tematu, np. protokołów
zebrań kierowniczych organów polskiego obozu narodowego w Rosji, czyli Komitetu Narodowego w Piotrogrodzie i Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego. Stąd też powstała konieczność wykorzystywania materiałów źródłowych
dotyczących tylko pośrednio działalności obozu narodowego, np. przechowywanego w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej archiwum Polskiego
Komitetu Demokratycznego w Piotrogrodzie, które pozwala lepiej zrozumieć
stosunki pomiędzy polskimi demokratami a narodowcami. W tej samej placówce archiwalnej znajduje się archiwum Komisji Likwidacyjnej do Spraw Królestwa Polskiego, w którym również znajdują się materiały wyjaśniające warunki
działania polskiego obozu narodowego w Rosji. Z archiwów polskich na uwagę
zasługują materiały pozyskane w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie oraz Archiwum Narodowym w Krakowie. Zebrane archiwalia w istotnym
stopniu pozwoliły na zweryfikowanie niektórych istniejących już ustaleń oraz
wypowiedzi publicystycznych.
Bardzo cenny materiał źródłowy zawierają dzienniki i wspomnienia uczestników prezentowanych wydarzeń, zarówno publikowane jak i znajdujące się
nadal jedynie w rękopisach lub maszynopisach. Szczególnie te ostatnie wnoszą
wiele cennych nowych informacji. Nieproporcjonalnie duża ich liczba była dziełem polityków działających w Kijowie, m.in.: Stanisława Zielińskiego, Michała
Pawlikowskiego oraz Włodzimierza Bartoszewicza, syna Joachima. Są one przechowywane w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu
oraz w Bibliotece Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk
w Krakowie, gdzie znajdują się tzw. Teki Zielińskiego, czyli zbiór materiałów do
dziejów polskiego ruchu narodowego. Z punktu widzenia autora najcenniejszym
źródłem okazał się, sporadycznie wykorzystywany przez historyków, dziennik
polityczny Józefa Kożuchowskiego – aktywnego uczestnika rozgrywających się
w czasie rewolucji wydarzeń, sekretarza Komitetu Narodowego w Piotrogrodzie
Wstęp
13
oraz Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego – znajdujący się obecnie
w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego.
Z drukowanych materiałów źródłowych wykorzystano wiele publikacji wydawanych w okresie rewolucji przez obóz narodowy w Rosji. Są one o tyle cenne,
że przedstawiają ówczesne poglądy działaczy narodowych oraz hasła, którymi
chcieli oni zdobyć poparcie społeczne. Nie pominięto również ogłoszonych
drukiem wydawnictw materiałów źródłowych, m.in. protokołów Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, oraz wydawnictw źródłowych opublikowanych
w Polsce przed 1989 r., w których zamieszczono listy działaczy narodowych
i inne dokumenty związane z działalnością endecji w celu jej zdyskredytowania.
Autor w mniejszym stopniu wykorzystał wypowiedzi uczestników tzw.
procesów Aleksandra Lednickiego z lat 20. XX w., częściowo opublikowanych
w pracy Zygmunta Wasilewskiego oraz zdeponowanych w Archiwum Biblioteki
Uniwersytetu Jagiellońskiego15, gdyż oceny wydarzeń z lat 1917–1918 występujących wówczas świadków były formułowane pod wpływem ich późniejszych
doświadczeń politycznych.
Wobec dużych luk w zasobach archiwalnych praca ta opiera się w znacznym
stopniu na materiałach prasowych z omawianego okresu. Z uwagi na brak innych
środków masowego przekazu w ówczesnych warunkach taka podstawa źródłowa
wydaje się naturalna i nie wymaga dodatkowych uzasadnień.
Kwerendą objęte zostały zbiory prasy w kilku placówkach. Dotarcie do wielu
tytułów i egzemplarzy wymagało długich poszukiwań w różnych bibliotekach
polskich, rosyjskich i ukraińskich, np. wyrywkowo zachowane w polskich bibliotekach egzemplarze „Gazety Polskiej” czy „Dziennika Kijowskiego” z 1917 r.
odnaleziono prawie w całości w Państwowej Bibliotece Społeczno-Politycznej
w Moskwie. Również cenne zbiory, niedostępnej w kraju, polskiej prasy posiadają Rosyjska Biblioteka Narodowa w Sankt-Petersburgu i Lwowska Narodowa
Naukowa Biblioteka Ukrainy im. Wasyla Stefanyka. Z krajowych zbiorów na
uwagę zasługują zgromadzone w bibliotekach: Narodowej, Uniwersytetu Warszawskiego i Sejmowej oraz znajdujące się w Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W Archiwum Akt Nowych w Warszawie znajduje się
ponadto kolekcja wycinków z prasy polskiej wychodzącej w Rosji w tamtych
latach. Autor starał się odnajdować tam artykuły w oryginalnych egzemplarzach
prasowych, aby uniknąć błędów z datacją poszczególnych wycinków.
Przy pisaniu rozprawy uwzględniono w dużym zakresie prasę polską wychodzącą w Rosji w latach 1917–1918. Dla całościowego przedstawienia podejmowanego tematu konieczne było zapoznanie się z ogółem artykułów.
15
Z. Wasilewski, Proces Lednickiego. Fragment z dziejów odbudowy Polski 1915–1924, Warszawa
1924.
14
Wstęp
Wykorzystano kilkadziesiąt tytułów prasowych. Najwięcej uwagi, co wydaje się
naturalne, poświęcono prasie obozu narodowego, tj. przede wszystkim dziennikom: „Gazeta Polska”, „Dziennik Polski” i „Dziennik Polski Zjednoczonej” oraz
czasopismom „Sprawa Polska”, „Hasło” i „Niezawisłość”. Nie pominięto również
prasy konkurencyjnych obozów politycznych, krytykujących poczynania polityków narodowych, m.in. „Echa Polskiego”, „Dziennika Petrogradzkiego”, „Kuriera
Nowego” i „Trybuny”.
Zamiarem autora nie było też szczegółowe omawianie wszystkich publikacji
prasowych, jakie ukazywały się w prasie polskiej. Wymagałoby to zbyt wiele
miejsca i wymuszałoby liczne powtórzenia, co z kolei zacierałoby główny problem badawczy. W pracy przywoływane są zatem te, które były najistotniejsze
i najciekawsze celem uniknięcia w zasadzie zbędnych, niewnoszących niczego
odwołań. W przypisach przytaczanych jest po kilka identycznych publikacji
dla podkreślenia kluczowych wydarzeń, jakie odbiły się szerszym echem wśród
Polaków w Rosji. Selekcja materiału nie była łatwa, ale w przekonaniu autora
konieczna. Wykorzystane publikacje stanowią pełną ilustrację poglądów i działań
obozu narodowego w Rosji w latach rewolucji rosyjskich.
Kwerenda prasowa pozwoliła ponadto na częściowe wypełnienie luk w materiale archiwalnych, co już sygnalizowano, oraz na zapoznanie się z myślą i taktyką polityczną obozu narodowego, oczywiście tylko tą oficjalną, przekazywaną
do wiadomości publicznej. Interesujące natomiast rezultaty daje zestawienie jej
z informacjami o poglądach tych samych polityków, wyrażanych na zamkniętych
spotkaniach. Prasa jest też dobrym źródłem oddającym atmosferę działalności w tamtym okresie, zawiera wypowiedzi polemiczne, często przedstawiające
prawdziwe cele przeciwników politycznych. Z drugiej zaś strony należy brać
pod uwagę, że w prasie nieraz pojawiały się błędne interpretacje, niekiedy „fantastyczne” wiadomości, nieistotne fakty. Artykuły prasowe pełniły więc nie tylko
rolę informacyjną, ale również kreowały poglądy polityczne ich czytelników.16
Autor nieraz „oddaje głos” materiałowi źródłowemu, przywołując opinie,
jakie na określone tematy pojawiały się w prasie. Oczywiście nie chodzi o tzw.
kronikarstwo. Konieczność przywołania tematyki i sposobu jej przedstawiania
przez dziennikarzy jest jednak warunkiem sine qua non rozumienia postrzegania
działań obozu narodowego w tym okresie.
16
Oczywiście występowały także inne formy wyrażania poglądów (deklaracje, odczyty, imprezy rocznicowe itp.), ale o nich donosiła zazwyczaj prasa. W analizie zawartości czasopism pomocne okazały się wskazówki zaczerpnięte z prac poświęconych prasoznawstwu: M. Kafel, Prasoznawstwo. Wstęp do problematyki, Warszawa 1966; W. Pisarek, Analiza zawartości prasy, Kraków
1983.
Wstęp
15
Różnorodność materiału badawczego i stopień jego przydatności do podjętych badań wpłynął na układ wewnętrzny pracy. Niestety należy zauważyć, że
luki w materiale źródłowym w wielu miejscach wpłynęły w znacznym zakresie
na treść rozprawy.
Składa się ona z trzech rozdziałów i ma układ problemowo-chronologiczny.
W pierwszej części przedstawiono podstawowe wiadomości o strukturach polskiego obozu narodowego w Rosji w latach 1917–1918. Trzeba tutaj wyjaśnić, że
zachowało się wiele informacji o działalności narodowych demokratów w Rosji,
ale jednocześnie tylko kilka informacji źródłowych, mówiących o istnieniu skupiającej ich partii, czyli Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego. Stąd też ich
działalność, przynajmniej na zewnątrz, opierała się na innych strukturach typu
kluby polityczne, itp. W tej części pracy nie pominięto również zaprezentowania
ich celów politycznych. Nie chcąc wchodzić w rozważania nad przedstawianą już
w dziesiątkach prac myślą polityczną obozu narodowego jako całości, skupiono
się na zaprezentowaniu poglądów w kwestii przyszłości Polski i jej granic, wyrażanych po rewolucji lutowej 1917 r. przez lidera Narodowej Demokracji Romana Dmowskiego. Następnie ukazano elementy programów polskich ugrupowań
narodowych w Rosji, w których na czołowe miejsce wysuwały się następujące
zagadnienia: określenie stosunku do kwestii przyszłości narodu polskiego, zaprezentowanie jego koncepcji terytorialnej, wykrystalizowanie stosunku do innych narodów zamieszkujących terytorium uznawane za polskie. W rozdziale
pierwszym przedstawiono ponadto zarys działalności agitacyjno-propagandowej
omawianego obozu politycznego. Najwięcej uwagi poświęcono wydawnictwom
prasowym, tj. gazetom i czasopismom oficjalnie firmowanym przez partie i instytucje narodowe w Rosji. Nie pominięto również zaprezentowania innych form szerzenia wśród społeczności polskiej swoich postulatów i przekonań politycznych.
Drugi rozdział pracy został poświęcony rywalizacji obozu narodowego
z ugrupowaniami demokratycznymi i ich sojusznikami o zdobycie dominacji
w polskim ruchu politycznym w Rosji. Oddzielnie potraktowano rywalizację
narodowców z polskimi socjalistami, która odbywała się jakby na innym planie
niż ta wcześniej wymieniona.
Najobszerniejsza trzecia część monografii dotyczy działalności obozu narodowego ukierunkowanej na realizację postulatów politycznych. W tej części
w kolejnych podrozdziałach omówiono stosunek narodowych demokratów
i ich sojuszników do wydarzeń rozgrywających się w Rosji, działalność na rzecz
wzmocnienia postaw prokoalicyjnych, dyskredytacji rozwiązania „germanofilskiego”, reakcje na pojawienie się aspiracji państwowotwórczych Ukraińców,
Litwinów i Białorusinów. Nie pominięto też kwestii wojskowej, która wywoływała wówczas chyba największe emocje. Na koniec zasygnalizowano problem
walki organizacji związanych z ruchem narodowym o morale uchodźców, aby
16
Wstęp
po powrocie do odrodzonej ojczyzny nie stali się oni elementem rozsadzającym
struktury państwa polskiego.
Niezbędne wydaje się poczynienie kilku uwag warsztatowych. W pracy użyto między innymi określenia Kresy Wschodnie, pod którym rozumiano ziemie
I Rzeczypospolitej leżące na wschód „od Bugu”.17 Autor posłużył się również
powszechnie stosowanym na początku XX w. przez Polaków terminem Ruś,
używanym wymiennie z nazwą Ukraina.
Datację w zasadniczym tekście podawano według kalendarza obowiązującego w państwie rosyjskim, tj. juliańskiego do 31 I/13 II 1918 r., a później od 14 lutego według kalendarza gregoriańskiego. Jedynym wyjątkiem jest posługiwanie
się terminem akt 5 listopada, który według kalendarza juliańskiego przypadał na
23 października. Zdecydowała tu tradycja naukowa. W przypadku niemożliwości
ustalenia datacji po zapisie daty podawano znak zapytania. W przypisach zastosowano datację oryginalną danego dokumentu czy tytułu prasowego. W przypisach
i bibliografii zachowano oryginalny zapis pozycji bibliograficznych, zrezygnowano z transkrypcji lub transliteracji zapisów pisanych „grażdanką”. Na końcu
pracy zamieszczono indeksy nazwisk i miejscowości, które nie obejmują zapisów
bibliograficznych.
***
Powstanie niniejszej monografii nie byłoby możliwe bez życzliwości i pomocy osób przychylnych jej autorowi. Kieruję zatem wyrazy wdzięczności do mojego mistrza, prof. dr. hab. Marka Mądzika. Bez jego wsparcia, wnikliwych uwag
i życzliwości, możliwości pracy w kierowanym przez niego zespole badawczym,
zajmującym się przede wszystkim dziejami Polaków w Rosji w latach pierwszej
wojny światowej, praca nie zyskałaby obecnego kształtu.
Składam również wyrazy wdzięczności prof. dr. hab. Mieczysławowi Tantemu, prof. dr. hab. Leszkowi Piątkowskiemu oraz dr. hab. Mariuszowi Korzeniowskiemu za cenne opinie i spostrzeżenia, wyrażane wielokrotnie w czasie
mojej pracy badawczej. Podziękowania składam również wszystkim osobom,
które pomogły mi przy gromadzeniu materiałów oraz przygotowaniu monografii.
Szczególnie zaś wdzięczny jestem Mojej Żonie Alli i Córkom – Weronice
i Wiktorii za cierpliwość, wsparcie i ciepło domowej atmosfery.
17
Patrz: R. Wapiński, Kresy: alternatywa czy zależność?, [w:] Polska myśl polityczna XIX i XX
wielu, t. 6, Między Polską etniczną a historyczną, red. W. Wrzesiński, Wrocław 1988, s. 9–44.