Przemiany struktury agrarnej i organizacja produkcji rolniczej w

Transkrypt

Eugeniusz Otoliński
Akademia Rolnicza w Krakowie
Przemiany struktury agrarnej
i organizacja produkcji rolniczej
w województwie małopolskim
w świetle wyników Powszechnego
Spisu Rolnego 2002
1. Wprowadzenie
Obszar województwa małopolskiego wynosi 15 107 km2, co stanowi 4,8%
powierzchni kraju. Jest ono zamieszkiwane przez 3232,4 tys. ludności, czyli
przez 8,5% jej ogółu w Polsce. W porównaniu z 1988 r. liczebność populacji
w Małopolsce wzrosła o 4,7%, gdy średnio w Polsce o 1%1. W miastach zamieszkuje 50,3% (w Polsce 61,8%), na wsi 49,7% ludności, ale ludność związana z rolnictwem stanowi 43,6% ogółu ludności województwa. Przyrost ludności
(w latach 1988–2002) był na wsi wyższy (6,9%) niż w miastach (2,6%). Na
1 km2 przypada tu 214 osób, czyli prawie dwukrotnie więcej niż średnio w kraju.
W rolnictwie i leśnictwie zatrudnionych jest 32,8% ludności, stopa bezrobocia
na wsi (17,9%) jest niższa od ukształtowanej w miastach (20,3%).
Scharakteryzowana powyżej sytuacja demograficzna oddziałuje bezpośrednio na strukturę agrarną województwa i wywiera wpływ na sposób organizacji
produkcji rolniczej. Województwo małopolskie jest zróżnicowane topograficznie, od terenów nizinnych na północy i w centrum, poprzez pogórze, do Karpat
1
Powszechny Spis Rolny – Raport z wyników spisów powszechnych. Województwo małopolskie, Urząd Statystyczny, Kraków 2003, s. 3–60.
112
na południu. Te właśnie są jego atrakcją i turystycznym bogactwem. Warunki
dla produkcji rolniczej są stosunkowo dogodne. Syntetyczny wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej uwzględniający jakość gleb, topografię
terenu, stosunki wodne i warunki klimatyczne jest nieco wyższy (69,3 pkt.) od
średniej krajowej (66,6 pkt.). Jest przestrzennie w województwie zróżnicowany
– od najniższego w powiecie tatrzańskim do najwyższego w powiecie proszowickim. Stwarza to różne terytorialne możliwości dla rozwoju poszczególnych
kierunków produkcji rolniczej2. Zdecydowanie przeważa tu czyste środowisko
umożliwiające produkcję ekologiczną.
2. Cel i metoda badań
Celem niniejszej pracy jest zbadanie przemian w strukturze agrarnej województwa małopolskiego zaistniałych w okresie 1996–2002, czyli między kolejnymi spisami rolnymi, oraz stwierdzenie jej przestrzennego zróżnicowania w wydzielonych przez Urząd Statystyczny w Krakowie trzech podregionach. Celem
następnym (równorzędnym) jest zbadanie stanu organizacji produkcji rolniczej,
a w jej obrębie produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz jej zmian w czasie i zróżnicowań w przestrzeni. Poczynione konstatacje były dalej impulsem do poszukiwania odpowiednich związków przyczynowo-skutkowych i oceny zaistniałych
zjawisk.
Pojęcia struktury i organizacji znajdują w literaturze niemalże jednoznaczne
objaśnienia. Organizacja to w prakseologicznej definicji T. Kotarbińskiego 3 taka
całość, której składniki przyczyniają się do jej powodzenia. Jest cechą ludzkiego
działania i ma swój wymiar atrybutowy, czyli wartościujący, rzeczowy – w ramach którego prowadzona jest działalność – i czynnościowy, oznaczający proces
organizowania. Struktura to spójny układ ilościowych proporcji danych jednostek w ogólnej ich zbiorowości. W rozpatrywanym przypadku struktura agrarna
to układ ilościowy różnych grup obszarowych gospodarstw. Składnikami współprzyczyniającymi się do powodzenia produkcji rolniczej są jej dwa podstawowe
działy, a mianowicie produkcja roślinna i produkcja zwierzęca. W systemie organizacji produkcji rolniczej można wyróżnić jeszcze inne działy (techniczny,
przetwórczy), ale z uwagi na ograniczone ramy artykułu nie zostały one poddane
analizie. Autor zakłada, że rozpatrywane dwa podsystemy dają wyczerpujący
pogląd na całość organizacji produkcji rolniczej.
2
J. Kubica, Rozmieszczenie i kierunki rozwoju produkcji rolniczej na terenie ziem górskich
południowej Polski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962; E. Otoliński, Problemy organizacyjne
rolnictwa Polski południowej, „Przegląd Organizacji” 1999, nr 4, s. 10–11.
3
T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, PAN, Wrocław 1965.
Przemiany struktury agrarnej i organizacja produkcji rolniczej...
113
Podstawowe źródło danych stanowiły wyniki Powszechnego Spisu Rolnego
2002 przeprowadzonego na obszarze województwa małopolskiego, opublikowane przez Urząd Statystyczny w Krakowie w 2003 r. w kilku tematycznie różniących się opracowaniach. Wyniki spisu uznać należy za wiarygodnie odzwierciedlające sytuację w rolnictwie. W szeregu przypadkach były one uzupełniane
danymi liczbowymi z innych publikacji statystycznych i ekonomicznych.
Odpowiednie dane liczbowe ze spisu zostały syntetycznie zestawione w tabelach. W ich analizie posługiwano się głównie metodą indukcji4, dokonując
porównań w przestrzeni i w czasie. Posługiwano się terminologią powszechnie
przyjętą w naukach ekonomicznych.
3. Przemiany struktury agrarnej
Rolniczą przestrzeń produkcyjną w wymiarze 783,6 tys. ha, stanowiącą
51,8% ogólnej powierzchni województwa w 2002 r., użytkowało 373 726 gospodarstw. Było ich o 15 187, czyli o 4,2%, więcej niż w 1996 r. Przejawiło się
tu zatem zjawisko odwrotne niż w całej Polsce, gdzie liczba gospodarstw rolnych w porównywanym czasie uległa zmniejszeniu.
Dane dotyczące struktury agrarnej i powierzchni użytków rolnych należących do różnych sektorów społeczno-ekonomicznych i różnych grup obszarowych gospodarstw zamieszczone zostały w tabeli 1. Wynika z niej, że w 2002 r.
zarówno w ogólnej liczbie gospodarstw, jak też w użytkach rolnych zdecydowanie dominuje sektor prywatny, a w jego obrębie gospodarstwa indywidualne.
Sektor publiczny zajmuje tylko nieznaczny odsetek w ogólnej liczbie gospodarstw i tylko 1,9% w użytkach rolnych.
Dane zawarte w tabeli 1 wskazują na duże rozdrobnienie struktury agrarnej.
W ogólnej liczebności gospodarstw duży udział stanowią gospodarstwa najmniejsze, zajmujące niewielki odsetek użytków rolnych. I tak gospodarstwa,
a w zasadzie działki rolne w rozmiarze do 1 ha stanowią aż 42,0% ogółu gospodarstw, gdy ich udział w użytkach rolnych wynosi tylko 8,4%. Działki rolne też
zróżnicowane są pod względem obszaru. I tak najwięcej, gdyż 41,8%, posiada
rozmiar 0,2–0,5 ha, 36,3% działek mieści się w przedziale 0,5–1,0 ha, a 21,5%
działek ma powierzchnię 0,1–0,2 ha. Działki rolne spełniają wprawdzie ważne
funkcje samozaopatrzeniowe, są miejscem realizacji hobby, ale nie stanowią
o sile rolnictwa. Jest ono realizowane w gospodarstwach następnych grup obszarowych, w których przejawia się wyraźna prawidłowość zmniejszania się liczebności gospodarstw w miarę powiększania się ich obszaru. Podobną tendencję zauważa się też w wypadku odsetka użytków rolnych zajmowanych przez
4
S. Stachak, Wstęp do metodologii nauk ekonomicznych, KiW, Warszawa 1997, s. 125–129.
114
coraz większe obszarowo grupy gospodarstw. O wielkim rozdrobnieniu struktury agrarnej świadczy fakt, że gospodarstwa o obszarze do 3 ha użytków rolnych
zajmują łącznie 78,6% ogółu gospodarstw. Stanowi to prawie 4/5 ogólnej liczebności gospodarstw województwa. Zajmują one jednak łącznie tylko 39,4%
użytków rolnych, czyli zaledwie 2/5 ich ogólnej powierzchni. Dopiero w gospodarstwach rozmiarem większych od 3 ha odsetek zajmowanej przez nie powierzchni użytków rolnych przewyższa wyraźnie odsetek liczebności gospodarstw. Gospodarstwa o rozmiarze powyżej 5 ha, a więc stwarzające już warunki
do w miarę racjonalnej organizacji produkcji rolniczej, stanowią 8,3% ogółu gospodarstw, ale zajmują już 33,8% ogółu użytków rolnych. Natomiast gospodarstwa powyżej 10 ha użytków rolnych, umożliwiające mechanizację większości
procesów produkcji i pracy, produkujące głównie na potrzeby rynku, zajmują
tylko 1,4% ogólnej liczebności gospodarstw województwa. Partycypują one
z 11,9% udziałem w użytkach rolnych. Czyli mniej niż co setne gospodarstwo
posiada nieco więcej niż co dziesiąty hektar użytków rolnych województwa.
Tabela 1. Struktura agrarna
Wyszczególnienie
Ogółem, w tym:
Sektor prywatny, w tym:
– gospodarstwa indywidualne, w tym:
do 1 ha
1–2 ha
2–3 ha
3–4 ha
4–5 ha
5–7 ha
7–10 ha
10–15 ha
15–20 ha
20–30 ha
30–50 ha
50–100 ha
powyżej 100 ha
– spółdzielnie produkcji rolnej
Sektor publiczny, w tym:
– gospodarstwa państwowe
Gospodarstwa
tys.
%
373,7
373,7
373,5
156,8
88,4
48,4
30,4
18,2
17,4
8,6
3,6
0,9
0,4
0,2
0,1
0,1
0,057
0,075
0,057
100,0
100,0
99,9
42,0
23,6
13,0
8,1
4,9
4,6
2,3
1,0
0,2
0,1
0,1
–
0,1
–
–
–
Użytki rolne
tys. ha
%
783,6
768,8
758,6
66,1
124,6
118,1
104,7
81,0
101,0
70,2
42,0
14,6
10,6
7,1
6,6
12,1
7,4
14,7
14,0
100,0
98,1
96,8
8,4
15,9
15,1
13,4
10,3
12,9
9,0
5,4
1,9
1,4
0,9
0,8
1,5
0,9
1,9
1,8
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Powszechny Spis Rolny – Raport..., s. 3–60; Powszechny Spis Rolny – Przemiany agrarne, GUS, Olsztyn 2003, s. 2–53.
115
Nieco odmiennie układa się struktura agrarna województwa, gdy wyłączyć
z niej działki rolne, a więc gdy weźmie się pod uwagę gospodarstwa o rozmiarze
większym od 1 ha, uznawane za gospodarstwa rolnicze. Dane charakteryzujące
to ujęcie zamieszczono w tabeli 2. Wynika z niej ta sama co uprzednio prawidłowość, oznaczająca zmniejszanie się odsetka gospodarstw i użytków rolnych
przy kolejno większych grupach obszarowych gospodarstw. Jednakże poszczególne grupy gospodarstw, układając się w tym ujęciu w nieco odmiennych proporcjach, w istocie potwierdzają ogromne rozdrobnienie struktury agrarnej,
w której wyraźnie dominują gospodarstwa obszarowo niewielkie. Prawie 2/3
(62,9%) w strukturze gospodarstw stanowią gospodarstwa o obszarze do 3 ha
użytków rolnych. Posiadają one nieco większą od 1/3 powierzchnię użytków
rolnych. Gospodarstwa powyżej 10 ha zajmują 2,7% ogółu gospodarstw, ale
w ich posiadaniu znajduje się już 14,0% użytków rolnych.
Tabela 2. Struktura gospodarstw o rozmiarze powyżej 1 ha użytków rolnych
Wyszczególnienie
Ogółem, w tym:
1–2 ha
2–3 ha
3–4 ha
4–5 ha
5–7 ha
7–10 ha
10–15 ha
15–20 ha
powyżej 20 ha
Gospodarstwa
tys.
%
216,8
88,4
48,5
30,5
18,2
17,4
8,6
3,6
0,9
0,7
100,0
40,6
22,3
14,0
8,4
8,0
4,0
1,6
0,4
0,7
Użytki rolne
tys. ha
%
692,6
124,6
118,1
104,7
81,0
101,0
70,2
42,0
14,6
36,4
100,0
18,0
17,1
15,0
11,7
14,6
9,6
6,1
2,1
5,8
Źródło: obliczenia własne na podstawie: Powszechny Spis Rolny – Raport..., s. 3–60; Powszechny
Spis Rolny – Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich.
Województwo małopolskie, Urząd Statystyczny, Kraków 2003, s. 16–148.
Struktura agrarna wykazuje zróżnicowanie przestrzenne i podlega przemianom w czasie. Zróżnicowania przestrzenne są wynikiem oddziaływania warunków przyrodniczych, ekonomicznych i demograficznych 5. Zróżnicowanie to
szczególnie ujawnia się w porównaniach w skali mikro. Zróżnicowanie w skali
wydzielonych przez Urząd Statystyczny w Krakowie dla celów statystyczno-analitycznych podregionów wykazane zostało w tabeli 3. Wyraźnie od pozo5
C. Guzik, Rolnicze użytkowanie ziemi. Przyroda, człowiek i jego działalność, Uniwersytet
Jagielloński, Kraków 1995, s. 239–242; J. Kubica, Rozmieszczenie i kierunki rozwoju...
116
stałych odróżnia się podregion miasta Krakowa, w którym aż 70% gospodarstw
to działki rolne. Zajmują one w tym podregionie prawie 1/4 użytków rolnych.
Liczebność gospodarstw powyżej 5 ha jest tu niewielka, z tym, że dość znaczny
udział w użytkach rolnych (13,9%) mają gospodarstwa większe od 50 ha. Pozostałe podregiony, a więc krakowsko-tarnowski i nowosądecki, posiadają zbliżoną
do średniej wojewódzkiej strukturę agrarną, z tym, że w podregionie nowosądeckim wyraźniej wyodrębnia się grupa gospodarstw o rozmiarze 2–5 ha, skupiająca prawie połowę użytków rolnych.
Tabela 3. Struktura agrarna w województwie i w jego podregionach
Grupy
obszarowe
gospodarstw
(w ha)
użytki
rolne
(w tys.
ha)
gospodarstwa
(w tys.)
1
użytki
rolne
(w tys.
ha)
gospodarstwa
(w tys.)
Podregionya
2
użytki
gosporolne
darstwa
(w tys.
(w tys.)
ha)
3
użytki
rolne
(w tys.
ha)
gospodarstwa
(w tys.)
do 1
8,4
42,0
0,2
45,2
7,0
34,1
24,5
70,0
1–2
15,9
23,6
15,0
22,2
17,7
26,2
22,8
19,2
2–5
38,8
26,0
35,4
23,2
47,0
31,9
23,6
9,0
5–10
21,9
6,9
24,4
7,6
21,3
7,0
7,6
1,3
10–15
5,4
1,0
7,2
1,4
3,6
0,6
2,5
0,2
15–20
1,9
0,2
2,6
0,3
1,1
0,1
1,7
0,1
20–30
1,4
0,1
2,1
0,1
0,6
0,1
2,1
0,1
30–50
0,9
0,1
1,3
–
0,5
–
1,3
–
powyżej 50
Ogółem
a
Województwo
2,3
0,1
2,8
–
1,2
–
13,9
0,1
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
podregiony: 1 – krakowsko-tarnowski, 2 – nowosądecki, 3 – miasto Kraków
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Powszechny Spis Rolny – Raport..., s. 3–60; Powszechny Spis Rolny – Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych. Województwo małopolskie,
Urząd Statystyczny, Kraków 2003, s. 9–160.
Przemiany w strukturze agrarnej w czasie następują pod wpływem: 1) oddziaływania otoczenia, 2) zmian w proporcjach podstawowych czynników wytwórczych (ziemia, praca, kapitał) w gospodarstwach rolnych. Otoczenie kiedyś
było w miarę stabilne, ostatnio jest ogromnie zmienne. Jak podaje H. Runowski6, ma ono swój wymiar ekonomiczny (dynamika kosztów i cen, popyt na pro6
H. Runowski, Kierunki rozwoju przedsiębiorstw rolniczych w Polsce, „Postępy Nauk Rolniczych” 2004, nr 3, s. 145–165.
117
dukty żywnościowe), technologiczny (nowe technologie i ich wpływ na skalę
produkcji), prawno-polityczny (normy prawne dotyczące obrotu ziemią, osób
pracujących w rolnictwie, dobrostanu zwierząt, ochrony interesów konsumentów
i środowiska naturalnego), międzynarodowy (konkurencja o charakterze globalnym) i socjalno-kulturowy (zachowania kontrahentów i konsumentów, siła tradycji, modele konsumpcji). W ostatnich dziesięciu latach również zauważalnie
zmienne były proporcje w czynnikach produkcji – w stosunku do zasobu ziemi
uszczuplał się z czasem rozmiar kapitału, a zwiększał czynnika potencjalnej pracy. Moc oddziaływania i otoczenia, i wewnętrznych w gospodarstwach proporcji
czynników wytwórczych jest zróżnicowana w różnych grupach obszarowych
gospodarstw, stąd różna ich odporność na przemiany w czasie7.
Tabela 4. Liczebność i struktura gospodarstw w latach 1996 i 2002
Grupy obszarowe
gospodarstw
(w ha)
1996
2002
2002/1996
tys.
%
tys.
%
do 1
135,8
37,9
156,8
42,0
115,5
1–2
83,7
23,3
88,4
23,6
105,7
2–3
51,0
14,2
48,4
13,0
95,0
3–5
54,8
15,3
48,6
13,0
88,9
5–10
29,3
8,2
26,0
6,9
88,7
10–15
3,0
0,8
3,6
1,0
118,5
15–20
0,5
0,1
0,9
0,2
166,3
20–50
0,3
0,1
0,6
0,2
222,0
powyżej 50
0,2
0,1
0,2
0,1
131,4
358,6
100,0
373,5
100,0
104,2
Ogółem
Źródło: obliczenia własne na podstawie: Powszechny Spis Rolny – Raport..., s. 3–60; Powszechny
Spis Rolny – Systematyka..., s. 9–160.
W tabeli 4 zamieszczono dane co do liczebności i struktury obszarowej gospodarstw województwa małopolskiego w latach 1996 i 2002. Z danych tej tabeli wynika, że w porównywanym czasie:
7
E. Otoliński, Przemiany w organizacji gospodarstw w Polsce południowej, Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, Kraków 1998, z. 55, s. 363–382; E. Otoliński, Rozważania nad problemami
wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich w Małopolsce, Zeszyty Naukowe AR w Krakowie,
Kraków 2001, z. 78, s. 273–274; A. Radwan, S. Sarat, Zróżnicowanie gospodarstw rodzinnych
w rolnictwie Małopolski, Roczniki Naukowe, Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Warszawa–Poznań–Puławy 2004, s. 178–188.
118
– zwiększyła się w województwie ogólna liczebność gospodarstw o 4,2%.
Jest to jedyny przypadek spośród wszystkich pozostałych województw w kraju;
średnio w Polsce liczba gospodarstw uległa zmniejszeniu o 4,3%, a np. w województwie opolskim o 15,1%;
– zaistniała wyraźna polaryzacja gospodarstw. Wskaźnik dynamiki ujawnia,
że zwiększyła się liczebność gospodarstw najmniejszych (do 1 ha o 15,5%, 1–2 ha
o 5,7%) i obszarowo największych (10–15 ha o 18,5%, 15–20 ha o 66,3%, powyżej 50 ha o 31,4% i 20–50 ha aż o 122,0%). Były to zmiany kierunkowo podobne do zachodzących ogólnie w Polsce, gdzie też zwiększeniu uległa liczebność gospodarstw najmniejszych i obszarowo największych;
– miały miejsce przemiany w proporcjach poszczególnych grup obszarowych
gospodarstw, idące w kierunku zwiększenia udziału gospodarstw najmniejszych
do 1 ha z 37,9% do 42,0%) i obszarowo większych (np. 20–50 ha z 0,1 do 0,2%),
przy w miarę stabilnym udziale gospodarstw o rozmiarach średnich.
W rezultacie zaistniałych przemian w strukturze agrarnej nastąpiły zmiany
w przeciętnej wielkości gospodarstwa rolniczego. Jego rozmiar (włączając liczebność i obszar działek rolnych do 1 ha) w 2002 r. wyniósł 2,61 ha powierzchni ogólnej, co oznacza regres w stosunku do 1996 r. o 0,41 ha, czyli
o 13,6%. W tym czasie obszar gospodarstwa rolniczego uległ powiększeniu –
średnio w Polsce z 6,49 ha do 6,59 ha. Na 1 gospodarstwo w województwie
małopolskim w 2002 r. przypadało tylko 2,10 ha użytków rolnych, podczas gdy
średnio w Polsce 5,76 ha, czyli 2,7 razy więcej8. Jest przy tym interesujące, że
przeciętna wielkość gospodarstwa indywidualnego w województwie małopolskim była w 2002 r. mniejsza od średniej dla gospodarstw ogółem. Wielkości te
wynosiły odpowiednio 2,50 i 2,61 ha. Natomiast średni obszar gospodarstwa
publicznego wyniósł 375,0 ha. W tym miejscu wypada nadmienić, że przeciętna
powierzchnia indywidualnego gospodarstwa rolnego w Polsce w 2002 r. (nie
uwzględniając działek rolnych do 1 ha) wyniosła 8,33 ha i wzrosła o 0,42 ha,
czyli o 5,3% w porównaniu z 1996 r.
W przekroju terytorialnym województwa najwyższą przeciętną wielkość gospodarstw odnotowano w powiatach miechowskim (5,53 ha), proszowickim
(4,61 ha) i dąbrowskim (4,0 ha). To rejony o najlepszych glebach i najwyższej
produkcyjności rolnictwa. Natomiast najmniejsze średnie gospodarstwa zlokalizowane były w powiatach chrzanowskim (0,90 ha), nowosądeckim (1,39 ha)
i wielickim (1,48 ha). Niska średnia jest tu wynikiem dużego udziału w strukturze gospodarstw działek rolnych.
Dużego praktycznego znaczenia w rolnictwie nabiera rozłóg gruntów i ich
przestrzenne usytuowanie. Z danych spisu powszechnego wynika, że grunty aż
36,1% gospodarstw podzielone są na 2 lub 3 działki, a grunty 22,9% gospo8
Powszechny Spis Rolny – Przemiany..., s. 2–53.
119
darstw składają się z 6 lub więcej działek, w tym 11,8% gospodarstw ma zlokalizowane grunty w 10 i więcej działkach. Ma tu więc miejsce duże rozdrobnienie
niewielkich przecież powierzchni gospodarstw, powodujące wiele niekorzystnych konsekwencji. Jeśli obszar gospodarstwa podzielony jest na 6 działek, to
jest to już tzw. uciążliwy rozłóg gruntów, który obniża wydajność pracy ludzi
i sprzętu, ogranicza możliwości zastosowania maszyn, zwiększa koszty produkcji i produktów konsumpcyjnych, zmniejsza dochodowość gospodarstw.
Z liczbą działek łączy się też ich odległość od siedziby gospodarstwa. Z danych spisu wynika, że średnio ponad połowa gospodarstw posiada swe grunty
w odległości 2–5 km. Im gospodarstwo jest większe, tym odsetek dalej położonych działek jest większy. Duże odległości zwiększają czas i koszty transportu.
Rozłóg (szachownica) gruntów w Małopolsce jest najbardziej niekorzystny
spośród wszystkich województw w kraju. Jest w wewnętrznej organizacji gospodarstw problemem bardziej newralgicznym niż rozdrobnienie struktury
agrarnej. Jego poprawa w drodze komasacji i sąsiedzkiej wymiany gruntów staje
się obecnie jednym z najpilniejszych zadań w rolnictwie.
W większości gospodarstw województwa prowadzona jest wyłącznie działalność rolnicza. Jest ona przeważnie rozmiarem niewielka, jej skala jest niska.
Stąd też zachodzi potrzeba jej uzupełniania działalnością pozarolniczą, umożliwiającą produktywizację zasobów pracy i zwiększającą dochody ludności. Jest
to szczególnie ważne w gospodarstwach drobnych, z dużym potencjałem pracy.
Działalność pozarolnicza w formie zakładów rzemieślniczych, handlowych,
usługowych, wolnych zawodów jest wyrazem realizacji koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju wsi, aktywizującego gospodarczo tereny lokalne9. Jak dotychczas zasięg tego zjawiska nie jest duży, jest nim objęte tylko 14,0% gospodarstw,
prowadzących tę działalność w 95% tylko w obrębie jednej sekcji.
Z danych spisu powszechnego wynika, że w 2002 r. aż 30,4% gospodarstw
nie prowadziło produkcji rolniczej. Oznacza to, że prawie w 113 tys. gospodarstw odłogowana była cała powierzchnia użytków rolnych i nie utrzymywano
żadnych zwierząt gospodarskich. Jest to zjawisko kuriozalne, trudne do logicznego uzasadnienia. Najbardziej jest rozpowszechnione w gospodarstwach najmniejszych – prawie połowa działek rolnych nie prowadzi produkcji rolniczej.
Działalnością rolniczą nie zajmuje się co piąte gospodarstwo o rozmiarze 2–5 ha
użytków rolnych. Pozostają one tylko z nazwy gospodarstwami rolniczymi
9
W. Kamiński, Przemiany w organizacji gospodarstw rolnych – regionalne uwarunkowania,
szanse i zagrożenia (w aspekcie integracji Polski z Unią Europejską), Zeszyty Naukowe AR
w Krakowie, Kraków 1998, z. 55, t. 1, s. 25–34; E. Otoliński, Rozważania..., s. 273–274; E. Otoliński, W. Wielicki, Koncepcja rozwoju wsi i rolnictwa u progu XXI wieku, Roczniki Nauk Rolniczych 2003, t. 90, z. 2, s. 106–115; E. Otoliński, W. Wielicki, Kierunki rozwoju wsi i gospodarstw
rolnych, Roczniki AR w Poznaniu, Poznań 2003, CCCLVIII, s. 103–119.
120
i w zasadzie powinny być wyłączone ze spisów rolnych. Są to raczej siedliska
rodzin z obszarów wiejskich z nieużytkowanymi gruntami.
Jeśli wniknąć w szczegółowe przyczyny nieprowadzenia działalności rolniczej przez ewidencyjnie wykazane gospodarstwa rolnicze, to okazuje się, że
najwięcej, gdyż 29,7% uzasadnień, to powody ekonomiczne. Zatem właścicielom dużej części gospodarstw, w tym głównie obszarowo najmniejszych, nie
opłacało się prowadzić produkcji rolniczej bądź też nie posiadali oni odpowiednich środków finansowych na jej rozpoczęcie. W tym czasie rzeczywiście miała
miejsce dekoniunktura w rolnictwie, która pewnego ożywienia nabiera dopiero
po wstąpieniu Polski do UE. Z produkcji zaś w małej skali nie można uzyskać
większych dochodów, choć uzyskiwana produkcja może być źródłem samozaopatrzenia.
Drugim powodem nieprowadzenia działalności rolniczej w gospodarstwach
są tzw. inne uzasadnienia (27,8%), wśród których dominować mogą nieuregulowane stosunki własnościowe. Z powodów wyłącznie zdrowotnych i rodzinnych zaniechało produkcji rolniczej 12,4% gospodarstw, a z powodów zdrowotnych i rodzinnych oraz ekonomicznych 9,8% gospodarstw. Nawarstwiają się tu
nabrzmiałe od lat stosunki demograficzne wsi – podeszły wiek i brak następców
właścicieli gospodarstw.
Prawie 1/3 gospodarstw (27,2%) produkuje wyłącznie na potrzeby własne –
są to przeważnie drobne gospodarstwa rolnicze o charakterze socjalnym, spełniające funkcje samozaopatrzeniowe. Niemal tyleż samo gospodarstw (27,6%)
produkuje głównie na potrzeby własne. Wykazują się one niewielką rozmiarem
produkcją towarową. Natomiast głównie na rynek produkuje tylko 14,8% gospodarstw, przy czym wraz ze wzrostem powierzchni użytków rolnych zwiększa
się odsetek gospodarstw wytwarzających głównie na potrzeby rynku. Dotyczy to
85% gospodarstw o powierzchni powyżej 15 ha. Są to gospodarstwa obszarowo
większe, głównie wyspecjalizowane w jednym kierunku produkcji, np. mleka,
warzyw lub owoców. Prowadzone są przez bardziej światłych i przedsiębiorczych rolników.
Poziom formalnego wykształcenia kierujących gospodarstwem jest, ogólnie
biorąc, niski. Aż 67,2% kierowników (właścicieli) gospodarstw nie ma wykształcenia rolniczego, kurs rolniczy ukończyło 22,3%, wykształcenie zasadnicze zawodowe rolnicze zdobyło 6,9%, średnie zawodowe rolnicze 3,0%, a policealne i wyższe studia rolnicze 0,6% rolników. W wykazanych proporcjach jest to
poziom niższy od przeciętnego w Polsce. Trzeba jednak uwzględnić tę okoliczność, że współcześnie dostęp do wiedzy jest przecież potencjalnie szeroki. Emanuje ona poprzez środki masowego przekazu, sformalizowane instytucje szkoleniowe. Stąd spotkać można rolników z dużą wiedzą, a bez cenzusu wykształcenia.
Umiejętność gospodarowania nabywana jest wraz z doświadczeniem w pracy zawodowej. Dane wykazują, że ponad 1/3 osób kierujących gospodarstwem
121
(35,6%) prowadzi go więcej niż 21 lat, a 23,3% rolników kieruje gospodarstwem
w przedziale czasu 11–20 lat. Nabyli oni zatem duży zakres wiedzy praktycznej,
stanowiącej często przedmiot rozmów okazjonalnych i dyskusji sąsiedzkich.
Współcześnie problem w tym, jak wiedzę tę wykorzystać i spożytkować w racjonalizacji produkcji w gospodarstwie rolniczym oraz w podejmowaniu innych
działalności, zwiększających dochody rodzin rolniczych i mieszkańców wsi.
Źródłem dochodów gospodarstw domowych związanych z rolnictwem jest
zarówno działalność rolnicza, jak też praca najemna oraz emerytury i renty.
Liczbowe ujecie tego zjawiska prezentuje tabela 5. Wynika z niej, że przeciętnie
dochody z działalności rolniczej stanowią tylko nieco ponad 1/10 (11,5%) ich
ogółu. Prawie z równym udziałem dominują dochody z emerytur i rent (35,6%)
oraz z pracy najemnej (34,2%). Dochody z działalności pozarolniczej są niewielkie, stanowią tylko 6,0% ogółu. Poza tym w nieznacznym odsetku (4,6%)
gospodarstwa domowe rodzin rolniczych pozyskują dochody z innych źródeł
niezarobkowych i z pozostałych przychodów.
Tabela 5. Odsetek dochodów z różnych źródeł utrzymania gospodarstw domowych
związanych z rolnictwem
Główne źródła
utrzymania
Działalność rolnicza
Grupy obszarowe gospodarstw (w ha)
do 3
3–5
5–10
10–20
powyżej
20
Ogółem
5,8
22,4
44,3
71,8
76,8
11,5
Praca najemna
37,1
27,8
19,2
8,6
5,1
34,2
Emerytura lub renta
38,1
32,1
20,5
7,6
2,7
35,6
6,5
4,2
3,5
4,0
9,5
6,0
12,5
13,5
12,5
8,0
11,0
12,7
Działalność pozarolnicza
Inne
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Powszechny Spis Rolny – Wybrane elementy sytuacji
ekonomicznej gospodarstw rolnych. Województwo małopolskie, Urząd Statystyczny, Kraków
2003, s. 8–143.
Proporcje różnych źródeł dochodów przybierają zupełnie inne kierunki
w gospodarstwach domowych kolejnych grup obszarowych. I tak, im gospodarstwo jest rozmiarem większe, tym wyraźniej większy jest udział w dochodach
uzyskiwanych z produkcji rolniczej, a mniejszy z pracy najemnej i z emerytur
i rent. Jeśli w gospodarstwach do 3 ha dochody z działalności rolniczej stanowią
tylko 5,8%, to w gospodarstwach o większym rozmiarze od 20 ha zajmują one
76,8% dochodów ogółem. Niewielkie dochody z rolnictwa w gospodarstwach
małych są w pewnym stopniu rekompensowane uzyskiwanymi z pracy najemnej, stanowiącymi 37,1% ogółu dochodów w gospodarstwach najmniejszych
122
i tylko 5,1% w gospodarstwach z powierzchnią większą niż 20 ha. Podobne tendencje wykazują dochody z emerytur i rent. Stanowią one 38,1% ogółu dochodów w gospodarstwach małych i tylko 2,7% w dużych. Zatem renta i emerytura
są prawdziwą podporą finansową drobnych rolniczych gospodarstw domowych
i istotnie zabezpieczają byt członków tych rodzin. A rodziny takie (do 3 ha) stanowią 78,6% ogółu gospodarstw domowych związanych z rolnictwem w województwie małopolskim.
Dochody z działalności pozarolniczej i innej nie są wyraźnie związane z obszarem gospodarstw.
4. Organizacja produkcji rolniczej
4.1. Organizacja produkcji roślinnej
Produkcja rolnicza przebiega w czasie i przestrzeni. Czas to cykl produkcji,
którym różnią się poszczególne rośliny uprawne, przestrzeń to rozmiar powierzchni zajętych pod uprawę określonych roślin. Rolnicza przestrzeń produkcyjna odznacza się różną jakością, zależną od topografii terenu, rodzaju gleb,
stosunków wodnych i zespołu elementów klimatycznych, takich jak ilość i rozkład opadów atmosferycznych, temperatura, nasłonecznienie, długość okresu
wegetacji. Każdy z tych elementów ma duże znaczenie w przebiegu produkcji
rolniczej. Na przykład długość okresu wegetacji łączy się z sezonowością prac
polowych i ich spiętrzeniem w czasie, a zmienny przebieg warunków klimatycznych powoduje wahania plonów i dochodów rolników, wzmaga niepewność
i ryzyko gospodarowania, utrudnia planowanie nakładów i produkcji.
Produkcja roślinna tym się odznacza, że winna być dostosowana do warunków stwarzanych przez przestrzeń produkcyjną. Im lepsze jest to dostosowanie,
to – jak stwierdza J. Kubica10 – osiągana jest wyższa produkcyjność rolnictwa.
W związku z tym podstawowego znaczenia nabiera sposób organizacji produkcji, która różnie może być ukierunkowana i może być prowadzona przy różnym
poziomie intensywności. To z kolei zależne jest od zapotrzebowania rynku i zasobów finansowych rolników.
Poglądu na sposób użytkowania przestrzeni produkcyjnej dostarczają dane
co do struktury użytkowania gruntów, struktury użytków rolnych i struktury zasiewów. Dane zawarte w tabeli 6 wykazują zmiany w strukturze przestrzeni produkcyjnej. W porównywanym okresie lat 1996–2002 poszły one w kierunku
zwiększenia udziału użytków rolnych, zmniejszenia udziału lasów i gruntów
10
J. Kubica, Kierunki rozwoju rolnictwa w górach, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk
Rolniczych, 1980, z. 235, s. 143–157.
123
leśnych w powierzchni ogólnej. Formalnemu powiększeniu uległ udział gruntów
(z 51,5% do 53,4%), lecz w ich obrębie zmniejszył się udział (areał) gruntów
pod zasiewami (z 46,2% do 39,2%), a zwiększył udział odłogów i ugorów
(z 5,3% do 14,1%). Przy tylko nieznacznych zmianach w proporcjach udziału
sadów i pastwisk oraz pozostałych gruntów powiększył się udział łąk (z 17,8%
do 20,2%). W przekroju terytorialnym różna była dynamika zmian poszczególnych form użytkowania przestrzeni produkcyjnej – dla przykładu, tempo zwiększania się odłogów było większe w rejonach gleb słabych.
Tabela 6. Struktura użytkowania gruntów w województwie małopolskim w latach
1996 i 2002 w wybranych grupach gospodarstw i w podregionach (w %)
Użytki rolne
Wyszczególnienie
grunty orne
Ogółem
razem
sady
łąki
pastwiska
Lasy
Pozostałe
razem
pod
zasiewami
1996 r.
100
77,0
51,5
46,2
1,5
17,8
6,2
16,3
6,7
2002 r.
100
80,2
53,4
39,2
1,4
20,2
5,2
13,6
6,2
1–2 ha
100
78,8
51,7
30,3
1,5
22,1
3,6
13,5
7,7
4–5 ha
100
80,3
50,7
41,0
1,4
22,1
6,1
15,3
4,5
7–10 ha
100
80,6
57,6
50,9
1,5
19,2
6,3
11,7
3,7
15–20 ha
100
92,0
71,2
64,8
1,1
13,7
6,1
4,9
3,1
30–50 ha
100
91,2
70,2
60,6
1,2
11,0
8,8
3,2
5,6
100–200 ha
100
91,6
79,7
68,5
0,1
7,8
4,0
3,3
5,1
Gospodarstwa
Podregiony
krakowsko-tarnowski
100
85,9
69,2
–
1,1
12,5
3,1
6,4
7,7
nowosądecki
100
73,6
34,9
–
1,6
29,3
7,9
22,0
4,4
miasto Kraków
100
84,1
65,5
–
3,0
13,3
2,3
6,0
9,9
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Powszechny Spis Rolny – Użytkowanie..., s. 16–148.
W zaistniałych przemianach w użytkowaniu gruntów w skali województwa
kontrowersje budzi pomniejszenie obszarów leśnych (na skutek komercyjnych
wyrębów drewna w lasach stanowiących własność prywatną), jak również znaczące powiększenie rozmiaru odłogów i ugorów. W 2002 r. w całym województwie odłogowano 137,8 tys. ha, czyli 26,4% gruntów ornych. W ujęciu
procentowym było to o wiele więcej niż średnio w kraju, gdzie odsetek odłogów
124
i ugorów wyniósł 17,6%. Największy udział odłogów miał miejsce w gospodarstwach najmniejszych. Wyniósł on 44,8% w gospodarstwach do 1 ha.
Odłogowanie gruntów zróżnicowane było też regionalnie. Podczas gdy
w podregionie krakowsko-tarnowskim odłogi i ugory stanowiły 22,0% gruntów
ornych, to w podregionie nowosądeckim odsetek ten wyniósł aż 31,9%. Zatem
prawie co trzeci hektar gruntów ornych w tym podregionie nie był rolniczo
użytkowany. A to stanowi już duży problem nie tylko w wymiarze ekonomicznym, lecz także i społecznym. Jeszcze większy wymiar zjawisko to przybiera
w podregionie miasto Kraków, gdzie aż 60,0% gruntów ornych jest odłogowanych. Tego nie można już wytłumaczyć żadnymi racjonalnymi argumentami.
Sąsiedztwo wielkiego miasta stwarza duże zapotrzebowanie na produkty ogrodnicze. Należy oczekiwać, że wzmagał się będzie popyt na produkty spożywcze.
Na terenach tych ma miejsce bezrobocie, którego stopa na obszarach wiejskich
województwa wynosi 17,9%, a np. w powiatach nowosądeckim i gorlickim
24,0%. Aż 57,9% wiejskiej ludności bezrobotnej mieści się w przedziale wieku
15–34 lat. Trzeba ten potencjał pracy uruchomić poprzez różne przedsięwzięcia
odbudowujące upadające rolnictwo regionu. Dużą rolę w tym zakresie powinien
odegrać samorząd mieszkańców wsi i różne formy działań zespołowych. Sprzyjać temu będą nowe mechanizmy ekonomiczne w ramach różnych programów
pomocy z funduszy UE.
Struktura użytkowania gruntów zróżnicowana jest też w różnych grupach
obszarowych gospodarstw. Dane zawarte w tabeli 6 wykazują, że im gospodarstwo obszarowo jest większe, tym większy jest w nim udział użytków rolnych,
gruntów ornych, powierzchni zasianej i tym mniejszy jest udział łąk oraz lasów
i gruntów leśnych. Różnice między grupami gospodarstw są znaczne. I tak jeśli
użytki rolne i grunty orne w gospodarstwach 1–2 ha stanowią odpowiednio
78,8% i 51,7%, to np. w gospodarstwach 15–20 ha zajmują 92,0% i 71,2%. Jest
to pozytywna tendencja, świadczy o bardziej racjonalnym wykorzystaniu przestrzeni produkcyjnej w gospodarstwach większych.
Z danych zawartych w tabeli 6 wynika również, że przejawiają się wyraźne
różnice w użytkowaniu gruntów pomiędzy podregionami. Wyróżnia się podregion nowosądecki, gdzie z uwagi na topografię terenu większy udział w powierzchni ogólnej zajmują łąki i pastwiska oraz sady, a to ze względu na dogodne warunki mikroklimatyczne dla nasadzeń drzew owocowych w kotlinie
nowosądeckiej.
Poglądu na sposób produkcyjnego wykorzystania gruntów ornych dostarcza
struktura zasiewów, świadcząca o kierunkach użytkowania i intensywności gospodarowania. Spełnia ona wiele funkcji, spośród których najważniejsza to zapewnienie odpowiednich dochodów (w drodze uprawy najbardziej opłacalnych
roślin towarowych) na bazie zachowania, a nawet wzbogacania żyzności gleby
(m.in. poprzez odpowiednią rotację płodozmienną roślin). Ważnym jej zadaniem
125
jest też zachowanie warunków wewnętrznego zbilansowania potrzeb (paszowych, nawozowych) i racjonalnego wykorzystania w ciągu roku zasobów pracy,
siły pociągowej i maszyn.
Struktura zasiewów ulega z czasem przemianom powodowanym głównie
zapotrzebowaniem rynku na określone produkty rolnicze, a także postępem
w technologii produkcji. Przemiany te w odniesieniu do województwa małopolskiego na przestrzeni lat 1996–2002 obrazują dane zawarte w tabeli 7. Wynika
z nich, że szły one w kierunku znaczącego, gdyż z 56,9% do 67,0%, zwiększenia
udziału zbóż, pewnego obniżenia się udziału ziemniaków (z 18,8% do 16,5%)
i wyraźnego obniżenia udziału roślin pastewnych (z 17,2% do 8,9%). Zwiększenie się udziału zbóż w strukturze upraw jest tendencją ogólnoeuropejską i ogólnopolską. Podczas gdy w Polsce w 1980 r. ich udział w strukturze upraw wynosił 48%, a w 1990 r. 51%, to w 2000 r. ich odsetek wzrósł już do 77%.
W Niemczech obecnie zboża zajmują 76% powierzchni zasianej. Zjawisko to
oceniane jest różnorodnie. Na pewno z uwagi na wielki postęp w technice uprawy gleby i w zbiorze ziarna zbóż duży ich udział w zasiewach i postęp w koncentracji upraw ułatwia prowadzenie gospodarstw i zmniejsza potrzeby pracy.
Ale niekiedy w skali makro prowadzi do nadprodukcji zbóż, co wywołuje określone perturbacje ekonomiczne. Duży udział zbóż w strukturze upraw może też
poprzez jednostronne następstwo roślin w płodozmianie zachwiać równowagę
biologiczną gleb, której nie jest w stanie zrekompensować zwiększone nawożenie mineralne i środki chemicznej ochrony roślin.
Znaczne przemiany nastąpiły także w obrębie uprawy zbóż – zwiększył się
z 26,0% do 29,6% udział pszenicy, a zmniejszył udział żyta z 5,2% do 4,1%.
W tym czasie miało też miejsce zauważalne zwiększenie się udziału jęczmienia
z 8,8% do 12,0% i nieznaczne owsa – z 6,8% do 7,2% przy stosunkowo stabilnym udziale pszenżyta. Odnotować też należy 3-krotne zwiększenie się udziału
kukurydzy na ziarno – z 0,9% do 2,9%. Zmiany te należy ocenić wielce pozytywnie, a to z uwagi na większą jednostkową produktywność pszenicy i jęczmienia. Także pozytywnie o przemianach w strukturze upraw świadczy znaczący
wzrost uprawy kukurydzy, której ziarno przeznaczane jest wyłącznie na cele paszowe, w tym dla trzody chlewnej.
Uprawą zbóż w województwie małopolskim w 2002 r. zajmowało się 191,2
tys. gospodarstw, co stanowi 51,2% ich ogółu. W gospodarstwach mniejszych
obszar ich uprawy jest niewielki – w gospodarstwach 1–2 ha wynosi średnio
0,59 ha. Zwiększa się wraz z powiększaniem się areału gospodarstw i np. w gospodarstwach o rozmiarze 20–30 ha wynosi już 15,0 ha. Ale łączny obszar tej
skali upraw stanowi tylko 2,4% ogólnej powierzchni zajętej pod zbożami. To
niska skala produkcji, ograniczająca postęp w jej technologii.
126
Tabela 7. Struktura zasiewów w latach 1996 i 2002 (w %)
Wyszczególnienie
Zboża ogółem, w tym:
pszenica
żyto
jęczmień
owies
pszenżyto
mieszanki zbożowe
kukurydza na ziarno
Strączkowe jadalne
Ziemniaki
Przemysłowe
Pastewne
Pozostałe, w tym:
warzywa
1996
2002
56,9
26,0
5,2
8,8
6,8
3,5
5,8
0,9
67,0
29,6
4,1
12,0
7,2
3,9
7,2
2,9
0,3
0,4
18,8
16,5
1,6
1,3
17,2
8,9
5,1
3,2
5,9
4,5
Zmniejszenie się udziału ziemniaków odzwierciedla tendencje przejawiające
się w całej Polsce (gdzie odsetek ich uprawy obniżył się z 18,8% w 1960 r. do
7,5% w 2000 r.) i prawie we wszystkich krajach Europy. Przy w zasadzie podobnym zapotrzebowaniu na ten produkt zmniejszające się powierzchnie upraw
rekompensowane są zwiększającymi się plonami. Nadto z czasem zmniejsza się
wewnątrzgospodarcze zapotrzebowanie na ziemniaki, które w tuczu trzody
chlewnej coraz bardziej substytuowane są zbożowymi paszami treściwymi.
Uprawę ziemniaków prowadzi 206,6 tys. gospodarstw, czyli 55,3% ich ogółu.
Przeciętna skala produkcji jest niska, wynosi tylko 0,31 ha w jednym gospodarstwie. Najwięcej, gdyż aż 24,9% ogólnego obszaru uprawy ziemniaków przypada na gospodarstwa o rozmiarze 3–5 ha, przy czym skala ich upraw w jednym
gospodarstwie wynosi 0,40 ha. Największą, ale też niewielką skalę (1,78 ha)
wykazują gospodarstwa o powierzchni 30–50 ha. Łączna powierzchnia uprawy
ziemniaków w tych gospodarstwach zajmuje tylko 0,4% ogólnej powierzchni
upraw ziemniaków w województwie. Zatem tylko z niewielkimi wyjątkami
Małopolska nie jest regionem towarowej produkcji ziemniaków.
Zmniejszający się udział roślin pastewnych jest wynikiem silnego ograniczenia w ostatnich latach chowu bydła i owiec.
Na uwagę zasługuje duży udział warzyw (4,5%), których uprawą zajmują się
głównie gospodarstwa podregionu krakowsko-tarnowskiego (87,8% powierzchni), a w jego obrębie w większości w powiatach proszowickim, krakowskim
127
i miechowskim. Uprawę warzyw gruntowych prowadzi łącznie 67,9 tys. gospodarstw, a więc 18,2% ogólnej ich liczby w województwie, a uprawę warzyw pod
osłonami 3 tys. gospodarstw, czyli 0,8% ich ogółu. W strukturze uprawianych
warzyw 27,0% zajmuje kapusta, 12,0% marchew, 10,9% kalafiory, 10,1% cebula, 6,4% pomidory. W jednym gospodarstwie uprawia się średnio 0,24 ha warzyw gruntowych i 15,7 ara warzyw pod osłonami. W ostatnich czasach dokonał
się tu wprost niezwykły postęp w technologiach produkcji warzyw polowych
i w namiotach foliowych oraz w umiejętnościach rolników ich uprawy. Problemem jest organizacja zbytu warzyw na rynku. Dla produktywizacji zasobów
pracy jest też znaczące, że aż 33% ogólnej powierzchni uprawy warzyw przypada na gospodarstwa do 1 ha. Stanowią one aż 40% ogółu gospodarstw zajmujących się tą działalnością.
Struktura zasiewów różni się w podregionach. I tak, wyraźnie niższy od
średniej wojewódzkiej jest udział zbóż w podregionie miasto Kraków (57,3%),
znacząco wyższy udział ziemniaków ma miejsce w podregionie nowosądeckim
(22,0%), a także wyższy w tym podregionie jest udział pastewnych (10,7%). Jest
oczywiste, że poszczególne grupy gospodarstw różnią się strukturą upraw.
W gospodarstwach mniejszych większy jest udział roślin pracochłonnych (okopowe), w większych zaś – pracooszczędnych.
Zaistniałe przemiany w organizacji produkcji roślinnej są oznaką zarówno
ekstensyfikacji tej gałęzi produkcji, jak też jej racjonalizacji. Ekstensyfikację
oznacza rezygnacja z rolniczego użytkowania części gruntów rolnych i zmniejszenie się udziału roślin o wyższych współczynnikach nakładów pracy i kapitału,
racjonalizację zaś – zmiana proporcji upraw na rzecz jednostkowo bardziej wydajnych. Jednak niewątpliwym atrybutem produkcji roślinnej na przeważającym
obszarze województwa małopolskiego jest jej wysoka jakość. W znakomitej
przewadze prowadzona jest tu w czystym ekologicznie środowisku, metodami
tradycyjnymi, niskim nakładem nawozów mineralnych i chemicznych środków
ochrony roślin.
4.2. Organizacja produkcji zwierzęcej
Produkcja zwierzęca stanowi organiczną część produkcji rolniczej. Z ziemią
powiązany jest głównie chów bydła i owiec, a także koni, a więc gatunków wymagających tzw. pasz absolutnych, objętościowych. Natomiast chów trzody
i drobiu może być (i często jest) prowadzony w fermach nie posiadających zaplecza użytków rolnych. Potrzeby paszowe obydwu gatunków zwierząt utrzymywanych systemem fermowym coraz częściej pokrywane są wyłącznie zakupem pasz
treściwych – mieszanki pełnoporcjowe, dodatki witaminowe i mineralne.
128
Produkcja zwierzęca wymaga zamiłowania hodowcy do zwierząt, odznacza
się wysoką pracochłonnością i równomiernymi potrzebami pracy w ciągu całego
roku, jest bardziej od produkcji roślinnej kapitałochłonna. Jej rodzaj uzależniony
jest od środowiska. Silnie reaguje na warunki ekonomiczne, tym bardziej im
większy w żywieniu zwierząt jest udział pasz rynkowych. Wybór określonych
gałęzi tej produkcji uzależniony jest też od lokalizacji miejsc zbytu i przetwórstwa produktów.
Tabela 8. Obsada zwierząt gospodarskich w sztukach na 100 ha użytków rolnych
w latach 1996 i 2002
Wyszczególnienie
Bydło, w tym:
krowy
1996
2002
2002/1996
54,3
36,7
67,6
32,1
23,1
72,0
Trzoda
76,1
69,2
91,0
Owce
14,9
10,7
71,8
Konie
7,5
4,3
57,3
O intensywności chowu zwierząt świadczy poziom ich jednostkowej wydajności oraz ich obsada na jednostkę powierzchni – w sztukach efektywnych
i przeliczeniowych. Ten ostatni wskaźnik w odniesieniu do województwa małopolskiego w porównywanym okresie ukazują dane zawarte w tabeli 8. Jeśli stan
z 1996 r. przyjąć za 100, to w 2002 r. ilościowy stan wszystkich gatunków zwierząt uległ wyraźnemu obniżeniu. I tak, bydła do poziomu 67,6%, w tym krów
72,0%, trzody 91,0%, owiec 71,8% i koni 57,3%. Miała więc miejsce silna redukcja pogłowia zwierząt, oznaczająca ekstensyfikację organizacji produkcji
rolniczej. Jest to zjawisko niekorzystne, prowadzi bowiem do niepełnego wykorzystania naturalnego potencjału pasz w przypadku bydła i owiec oraz niepełnego wykorzystania istniejącej substancji budynków gospodarczych. Z tego też
powodu nie w pełni wykorzystywane są w gospodarstwach rolnych zasoby pracy i tylko częściowo pokrywane są potrzeby nawozowe gleb nawozem organicznym. Obsada bydła w 2002 r. na jednostkę powierzchni jest w województwie
małopolskim wyższa od średniej w kraju (32,7%). Znacznie wyższa jest też obsada owiec, a niższa obsada trzody. Tempo spadku pogłowia bydła w województwie małopolskim było w porównywanym okresie aż o 16,1 punktów procentowych wyższe, a tempo spadku pogłowia krów o 17,5 punktów procentowych
wyższe niż średnio w kraju. Jest to zjawisko niepokojące, zważywszy na duże rezerwy pasz naturalnych w Polsce południowej. Jedynie spadek pogłowia owiec
129
w województwie małopolskim był zdecydowanie niższy niż średnio w Polsce.
Obecny poziom obsady inwentarza na 100 ha użytków rolnych w województwie
małopolskim należy uznać za niski. Redukcje pogłowia bydła i owiec zachodzą
już od wielu lat głównie z powodu niekorzystnych relacji ekonomicznych. Zostają one w ramach nowo wytwarzającej się sytuacji ekonomicznej (rynkowe
regulacje cen, dopłaty bezpośrednie, pozyskiwanie funduszy z programów celowych) korzystnie dla producentów rolnych zmienione, co stwarza realną podstawę do odbudowy pogłowia zwierząt.
Przeważającą formę własności utrzymywanych w gospodarstwach rolnych
zwierząt jest sektor prywatny, do którego należy ponad 99% wszystkich gatunków zwierząt.
Dane spisu powszechnego wykazują duże terytorialne różnice w natężeniu
obsady zwierząt na jednostkę powierzchni. I tak, obsada bydła w podregionie
nowosądeckim wynosiła 50,3 sztuk, w podregionie krakowsko-tarnowskim 27,9
sztuk, a w podregionie miasto Kraków tylko 7,1 sztuk. Obsada trzody najwyższa
była w podregionie krakowsko-tarnowskim (124,4 sztuk), w tym w powiecie
proszowickim (272,0 sztuk), gdy w podregionie miasto Kraków tylko 17,5 sztuk.
Na terenie województwa małopolskiego utrzymywane jest prawie 1/4 krajowego
pogłowia owiec, które w 94% skupione jest w podregionie nowosądeckim,
w tym w 42% w powiecie nowotarskim.
W organizacji produkcji zwierzęcej na obszarze województwa małopolskiego
na szczególną uwagę zasługują dwa problemy. Pierwszym jest jej prowadzenie
tylko przez część gospodarstw, drugim zaś jest jej dekoncentracja i mała liczebność stad poszczególnych gatunków zwierząt. Otóż dane spisu wykazują, że chowem bydła zajmuje się 31,5% ogółu gospodarstw, chowem krów 29,4%, chowem
trzody 17,4% i chowem owiec tylko 1,4% gospodarstw. Zatem przeważająca liczba gospodarstw nie prowadzi w ogóle produkcji zwierzęcej, w tym 68,5% gospodarstw nie prowadzi chowu bydła, 70,6% chowu krów, 82,6% chowu trzody
i 98,6% chowu owiec. Wśród statystycznie wykazywanych gospodarstw produkcją zwierzęcą zajmuje się tylko mały ich odsetek w rozmiarze do 1 ha. I tak,
w gospodarstwach tej wielkości chów bydła nie jest prowadzony w 95,4%, chów
krów w 96,2%, chów trzody w 97,8% i chów owiec w 99,5% gospodarstw. O ile
zjawisko to jest w tym przypadku w pewnym stopniu wytłumaczalne, o tyle jego
występowanie w gospodarstwach o większych rozmiarach (o charakterze rolniczym) budzi wiele różnorakich refleksji. W gospodarstwach bez produkcji zwierzęcej naruszony jest wewnętrzny bilans nawozowy, utrudniony jest płodozmian,
a są to czynniki warunkujące poziom rolniczej produktywności.
Problem drugi to dekoncentracja produkcji zwierzęcej. Tabela 9 zawiera dane co do odsetka gospodarstw i odsetek bydła, krów, owiec i trzody o różnym
stopniu koncentracji stad. Otóż okazuje się, że aż 43,2% gospodarstw zajmujących się chowem bydła utrzymuje tylko jedną sztukę bydła. Im wyższy jest sto-
130
Tabela 9. Procent gospodarstw i procent stad bydła, krów, owiec i trzody
o różnej skali chowu
Skala chowu (w szt.)
Wyszczególnienie
1
2
3–4
5–9
10–19
20–29
30–49
50
i więcej
gospodarstwa utrzymujące bydło
Gospodarstwa
42,2
Bydło
17,3
28,4
19,2
8,6
1,4
0,1
0,1
–
23,4
26,5
21,4
6,9
1,4
0,6
2,5
gospodarstwa utrzymujące krowy
1
2
3–4
5–9
10–19
20 i więcej
Gospodarstwa
63,0
25,2
8,9
2,5
0,3
0,1
Krowy
38,4
30,6
17,5
8,9
2,4
2,2
gospodarstwa utrzymujące owce
Gospodarstwa
Owce
1–4
5–9
1–19
20–49
50–99
32,8
19,3
20,3
20,0
5,6
100 i więcej
2,0
4,6
7,0
15,0
32,8
20,9
19,7
gospodarstwa utrzymujące trzodę
Gospodarstwa
Trzoda
1
2
3–4
5–9
10–19
20–49
50–99
100
i więcej
27,2
25,4
14,5
11,8
11,3
7,6
1,5
0,7
3,2
6,1
6,0
9,2
17,7
26,2
11,7
19,9
Źródło: obliczenia własne na podstawie: Powszechny Spis Rolny – Użytkowanie..., s. 16–148.
pień koncentracji stad bydła, tym mniejszy jest odsetek (prawie znikomy przy
dużych stadach) gospodarstw utrzymujących ten gatunek zwierząt. Jeszcze bardziej drastycznie kształtuje się to zjawisko w przypadku gospodarstw z chowem
krów. Otóż spośród ich ogółu aż 63,0% utrzymuje tylko jedną krowę. Nieco ponad 1/4 gospodarstw (25,2%) utrzymuje 2 krowy, a utrzymujących krowy o skali
chowu 10–19 sztuk jest tylko 0,3%. Tak więc w znakomitej przewadze chowem
krów zajmują się gospodarstwa z niskim stopniem ich koncentracji w stadzie.
Łącznie gospodarstwa z 1 i z 2 krowami stanowią aż 88,2% ogółu gospodarstw.
Znajduje się w nich 69,0% całego pogłowia krów w województwie małopolskim. Dodatkowych informacji o skali chowu krów dostarczają dane zawarte
w tabeli 10. Wynika z niej, że w miarę powiększania się rozmiaru gospodarstw
zmniejsza się ich odsetek utrzymujących tylko 1 krowę. Jest zjawiskiem niepokojącym, że w ponad 1/3 gospodarstw (35,4%) o wielkości 5–10 ha utrzymywana jest tylko 1 krowa. Produkcja mleka od 1 krowy przeznaczana jest w gospodarstwie prawie wyłącznie na cele samozaopatrzeniowe. Także i towarowa
131
produkcja mleka w gospodarstwie z 2, a nawet z 3 krowami jest niewielka,
a ponadto bardzo pracochłonna. Dopiero gdy w stadzie jest powyżej 5 krów,
można stosować mechaniczny dój mleka i ściślej egzekwować wymagania higieniczne.
Tabela 10. Gospodarstwa według skali chowu krów i grup obszarowych
użytków rolnych
Grupy obszarowe użytków rolnych (w ha)
Skala chowu krów
(w szt.)
do 1
1–2
2–3
3–5
5–10
10–15
15
i więcej
w odsetkach gospodarstw utrzymujących krowy
1
93,6
86,1
73,0
54,7
35,4
24,2
21,8
2
5,9
12,3
22,9
33,8
35,1
27,4
20,0
3–4
0,5
1,4
3,8
10,3
21,6
24,9
20,5
5–9
0,0
0,1
0,3
1,2
7,3
19,3
22,2
10–19
–
0,0
0,0
0,0
0,5
3,8
11,2
20 i więcej
–
–
–
0,0
0,0
0,3
4,1
Źródło: Powszechny Spis Rolny – Użytkowanie..., s. 48.
Niewielki jest też stopień koncentracji stad w chowie owiec i trzody chlewnej. Prawie 1/3 gospodarstw (32,8%) utrzymujących owce posiada tylko 1–4
owiec. Stanowią one zaledwie 4,6% ogólnego pogłowia tego gatunku zwierząt.
Ich największą liczebność (32,8% wykazują gospodarstwa o skali chowu 20–49
sztuk – tabela 9.
Dane zawarte w tabeli 9 wykazują, że ponad 1/4 gospodarstw (27,2%)
utrzymujących trzodę odchowuje tylko 1 tucznika – na potrzeby własne. Prawie
taki sam odsetek gospodarstw (25,4%) ma 2 tuczniki. Kolejno wyższym stopniom koncentracji stad trzody towarzyszy wyraźnie zmniejszający się odsetek
gospodarstw. Odwrotna jest jednak kolejność w liczebności stad w poszczególnych stopniach jej koncentracji. Największa liczebność trzody (26,2%) spośród
wymienionych w tabeli 9 przedziałów klasowych ma miejsce przy skali chowu
w granicach 20–49 sztuk. Prawie 20% ogółu pogłowia świń utrzymywanych jest
w stadach liczących więcej niż 100 sztuk. Jednak gospodarstw z tą skalą chowu
jest tylko 0,7%. Ten stopień koncentracji ułatwia już mechanizację procesów
produkcji i stanowi przewagę w ofercie rynkowej.
132
5. Zakończenie
Stan organizacyjny rolnictwa w województwie małopolskim jest pochodną
stosunków demograficznych i rozwoju gospodarczego regionu. Duży potencjał
pracy wsi i rolnictwa wywołuje co najmniej trzy konsekwencje:
– dominację w rolnictwie pracochłonnych technik wytwórczych sprzyjających produktywizacji zasobów pracy,
– dążenie do uzupełniania dochodów z rolnictwa dochodami z pracy poza
gospodarstwem,
– niepełne wykorzystanie siły roboczej, przejawiające się w ukrytym i jawnym bezrobociu.
Konsekwencje te są wzajemnie zależne i występuje między nimi system
sprzężeń zwrotnych. Wywierają one wpływ na sposób organizacji gospodarstw,
na kierunki przemian w strukturze agrarnej. W związku z tym szczególnego znaczenia nabiera wdrażanie koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, możliwej do urzeczywistniania m.in. poprzez aktywizację pracy związków i zrzeszeń rolników, lokalnej administracji i samorządności. To właśnie
z inicjatywy wyrosłej na gruncie lokalnych potrzeb gospodarczych winny powstawać nowe miejsca pracy na wsi – w przetwórstwie płodów, w rzemiośle,
handlu, usługach, turystyce wiejskiej. Inicjatywy te winny zyskać wsparcie kapitałowe z różnych źródeł. To jedyna droga do produktywizacji siły roboczej,
aktywizacji gospodarczej, zwiększania dochodów ludności wiejskiej.
Ogromnie rozdrobniona jest w województwie małopolskim struktura agrarna. Jak wykazano, ulega ona powolnej polaryzacji. Wprost niemożliwe jest jednak, by jej przemiany szły w kierunku tworzenia gospodarstw dużych. Takie
z czasem, m.in. na skutek oddziaływania mechanizmów ekonomicznych (renty
strukturalne), będą coraz częściej się pojawiać, ale nie będą dominować. Tu
niejako samoistnym priorytetem są uregulowania rozłogu gruntów poprzez ich
komasację. Współcześnie zresztą zmniejszeniu ulega rola koncentracji ziemi
w pozyskiwaniu wysokich dochodów, wzrosło natomiast znaczenie postępu biologicznego i pozostałych czynników wytwórczych. Odwróceniu ulegają też
zależności między obszarem gospodarstwa a techniką – ta winna się dostosowywać do struktury agrarnej.
Przemianom podlega organizacja produkcji rolniczej. Jej niepożądany kierunek to rezygnacja z dużej części gruntów uprawnych pozostawianych odłogiem,
a także ekstensyfikacja produkcji zwierzęcej. W krajach wysoko gospodarczo
rozwiniętych niemal każdy hektar ziemi jest rolniczo wykorzystany (Dania), racjonalnie zagospodarowany (Niemcy). Musi i u nas nastąpić zwrot w tym kierunku, by np. w sąsiedztwie Krakowa pozostawione bez uprawy grunty nie odstraszały turystów, by służyły produkcji rolniczej. Jest oczywiste, że zależy to od
133
sprzężeń z gospodarką kraju, siły nabywczej ludności, rozmiaru popytu na artykuły spożywcze. Zalecane tu pracochłonne techniki wytwórcze wraz z wdrażaniem osiągnięć postępu biologicznego są rzeczywistym gwarantem wysokiej
jakości produktów, ich atrakcyjnego wyglądu, niepowtarzalnego smaku, swoistego aromatu. To warzywniczo-sadownicze kierunki produkcji, dla których
istnieją tu dogodne warunki glebowo-klimatyczne, oryginalne przetwórstwo
płodów, w tym produktów pochodzenia zwierzęcego, na które zwiększa się zapotrzebowanie i moda konsumpcji społeczeństw bogatych.
W rolnictwie województwa małopolskiego jest też wiele przejawów jego
usprawnień. Korzystnym przemianom uległa struktura upraw, lokalnie (powiaty
Proszowice i Miechów) zintensyfikowano produkcję warzywniczą, postępem
biologicznym wzmocniono tradycję sadowniczą (nowosądeckie). Wśród producentów pojawili się prawdziwi mistrzowie i znawcy tajników produkcji. To oni
wytyczają drogi rozwoju, stwarzają wzory do naśladowania. Ale teraz rolnictwo
polskie znalazło się w innym układzie, w systemie jego finansowych wzmocnień, w warunkach wzrostu (międzynarodowego) popytu. Już są oznaki jego
ożywienia, wzrostu zapotrzebowania na produkty ekologiczne. I właśnie w tej
sytuacji szansę zyskuje rolnictwo w rozdrobnionych strukturach agrarnych.
Literatura
Guzik C., Rolnicze użytkowanie ziemi. Przyroda, człowiek i jego działalność, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1995.
Kamiński W., Przemiany w organizacji gospodarstw rolnych – regionalne uwarunkowania, szanse
i zagrożenia (w aspekcie integracji Polski z Unią Europejską), Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, Kraków 1998, z. 55, t. 1.
Kotarbiński T., Traktat o dobrej robocie, PAN, Wrocław 1965.
Kubica J., Kierunki rozwoju rolnictwa w górach, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 1980, z. 235.
Kubica J., Rozmieszczenie i kierunki rozwoju produkcji rolniczej na terenie ziem górskich południowej Polski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962.
Otoliński E., Problemy organizacyjne rolnictwa Polski południowej, „Przegląd Organizacji” 1999,
nr 4.
Otoliński E., Przemiany w organizacji gospodarstw w Polsce południowej, Zeszyty Naukowe AR
w Krakowie, Kraków 1998, z. 55.
Otoliński E., Rozważania nad problemami wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich w Małopolsce, Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, Kraków 2001, z. 78.
Otoliński E., Wielicki W., Kierunki rozwoju wsi i gospodarstw rolnych, Roczniki AR w Poznaniu,
Poznań 2003, CCCLVIII.
Otoliński E., Wielicki W., Koncepcja rozwoju wsi i rolnictwa u progu XXI wieku, Roczniki Nauk
Rolniczych 2003, t. 90, z. 2.
Powszechny Spis Rolny – Przemiany agrarne, GUS, Olsztyn 2003.
Powszechny Spis Rolny – Raport z wyników spisów powszechnych. Województwo małopolskie,
Urząd Statystyczny, Kraków 2003.
134
Powszechny Spis Rolny – Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych. Województwo małopolskie, Urząd Statystyczny, Kraków 2003.
Powszechny Spis Rolny – Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich. Województwo małopolskie, Urząd Statystyczny, Kraków 2003.
Powszechny Spis Rolny – Wybrane elementy sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych. Województwo małopolskie, Urząd Statystyczny, Kraków 2003.
Radwan A., Sarat S., Zróżnicowanie gospodarstw rodzinnych w rolnictwie Małopolski, Roczniki
Naukowe, Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Warszawa–Poznań–Puławy 2004.
Runowski H., Kierunki rozwoju przedsiębiorstw rolniczych w Polsce, „Postępy Nauk Rolniczych”
2004, nr 3.
Stachak S., Wstęp do metodologii nauk ekonomicznych, KiW, Warszawa 1997.
Changes to Farming Structure and Organization of Farming Production
in Małopolskie in the Light of 2002 Agricultural Census
The paper presents the transformation of the agricultural structure and production process in
the region of Małopolska in 1996–2002. The said period recorded the further fragmentation and
polarization of farms, resulting in the decrease in the number of medium size farms in favour of
small and large ones. A regression of the size of farms was recorded, the average size of which
amounted to merely 2.61 hectares including 2.1 hectares of arable land, which is 2.7 times less
than the average figure for Poland. Nearly one third of farms represent subsistence farming, with
merely 15% of farms marketing their products. Old age and disability pensions account for as
much as 35.6% of rural households’ revenues. In the organization of agricultural production
different trends may be recorded – both extensive-based processes, which manifest themselves in
an increase in wasteland, and rationalization-oriented ones leading to more effective farming.
A decrease has been recorded in the number of all domestic animals per one unit of land.
Eugeniusz Otoliński – emerytowany profesor Akademii Rolniczej im. Hugona Kołłątaja w Krakowie.
Studia wyższe ukończył w Wyższym Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego w Sofii w 1957 r., uzyskując
tytuł magistra. W 1965 r. w Wyższej Szkole Rolniczej w Krakowie (obecnie Akademia Rolnicza im.
Hugona Kołłątaja w Krakowie) uzyskał stopień doktora nauk rolniczych na podstawie rozprawy
nt. „Produkcyjność i rentowność wybranych gospodarstw PGR południowej Polski”, a w 1973 r.
habilitował się na podstawie pracy nt. „Studium metodyczne nad organizacją przedsiębiorstwa rolniczego”. W 1985 r. został mu nadany tytuł profesora nauk rolniczych. Od 1992 r. był zatrudniony na
stanowisku profesora zwyczajnego.
Zainteresowania naukowo-badawcze: organizacja i ekonomika rolnictwa, teoria zarządzania.
Kontakt: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Oddział w Krakowie, ul. Lubelska 21, 30-003 Kraków,
tel.: 0-12 634-32-59, fax: 0-12 634-03-81, e-mail: [email protected].

Przemiany struktury agrarnej i organizacja produkcji rolniczej w

Transkrypt

Podobne dokumenty

ROLNIKU SPISZ SIĘ SAM Czy średnia powierzchnia gospodarstw

liczba gospodarstw domowych nie uczestniczących w wakacjach

Warunki rozwoju rolnictwa w Polsce

Informacja na temat badań rolnych realizowanych przez urząd

wzór pisma do Wójtów, Burmistrzów i Prezydentów

(G) Infrastruktura obszarów wiejskich

Sytuacja w rolnictwie po wstąpieniu do Unii Europejskiej.

abstrakt wystąpienia (plik pdf)

Małe gospodarstwo, duża premia