zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego nr 503 2007 acta

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO
NR 503
ACTA BIOLOGICA NR 14
2007
MARIAN CIACIURA
IZABELA PASICKA
HELENA WIĘCŁAW
ZAGROŻONE I RZADKIE GATUNKI ROŚLIN NACZYNIOWYCH
W GMINIE LUBSKO
Threatened And Rare Species of Vascular Plants
In The Flora of Lubsko District
Słowa kluczowe: rośliny naczyniowe, kategorie zagrożeń, gmina Lubsko
Key words: vascular plants, category of threats, Lubsko District
1. Wstęp
Ustępowanie (wymieranie) rzadkich gatunków roślin naczyniowych wiąże
się, z jednej strony z naturalną sukcesją ekologiczną, z drugiej zaś z negatywnym
wpływem działalności człowieka. W Polsce, a także większości krajów świata
zachodzi proces ubożenia flory (Kornaś, Medwecka-Kornaś 2002). Jedną z form
dokumentacji procesu wymierania gatunków są „czerwone listy” (Zarzycki, Szeląg 2006, Żukowski, Jackowiak 1995) oraz „czerwone księgi” roślin ginących
(Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001). Ocena rzeczywistego zagrożenia gatunków
jest niezbędna dla ich ochrony w warunkach naturalnych „in situ” (Olaczek, Ławrynowicz 1986). Niewątpliwie istotną rolę w ustaleniu aktualnych zasobów gatunków zagrożonych odgrywają lokalne opracowania florystyczne. Dlatego też
celem niniejszej pracy było zestawienie stanowisk zagrożonych i lokalnie rzadkich gatunków roślin naczyniowych.
46
Marian Ciaciura, Izabela Pasicka, Helena Więcław
2. Teren badań
Gmina Lubsko, o powierzchni 18 269 ha, położona jest w Pradolinie Wrocławsko-Głogowskiej, w południowo-zachodniej części województwa lubuskiego, w powiecie żarskim. Jednostkę samorządową stanowi miasto Lubsko (powierzchnia ok. 13 km2) i 18 wsi sołeckich z 28 miejscowościami.
Według podziału geobotanicznego Szafera (1979) gmina Lubsko znajduje
się w Okręgu Lubuskim w Krainie Wielkopolsko-Kujawskiej.
Na terenie gminy dominują obszary leśne, które stanowią około 45%
(7708 ha) jej powierzchni. Ponadto grunty orne zajmują 5145 ha, a użytki zielone
3226 ha (Jermaczek i in. 1993). Zachodnia część gminy rozciąga się na płaskim
i piaszczystym terenie – Równinie Lubszy. Znaczna część tego obszaru porośnięta jest lasem; sporadycznie spotykane są niewielkie zagłębienia wypełnione
torfem oraz podmokłe łąki. We wschodniej część gminy występują rynny polodowcowe, wypełnione głównie mulistym osadem, rzadziej torfem. Południowa
część gminy charakteryzuje się płaskim i piaszczystym terenem, porośniętym
w większości lasem sosnowym. W północnej i środkowej części występują piaszczysto-żwirowe pagórki, dochodzące do 170 m n.p.m. (Bartkowski 1970).
3. Materiał i metody
Badania terenowe przeprowadzono w latach 2004–2006 na obszarze gminy
Lubsko. Przedmiotem badań była flora roślin naczyniowych występująca spontanicznie na badanym terenie we wszystkich typach siedlisk. Szczególną uwagę zwrócono na zagrożone i lokalnie rzadkie gatunki roślin oraz taksony objęte ochroną prawną. Szczegółowe informacje o występowaniu i rozmieszczeniu
wszystkich notowanych na badanym terenie gatunków roślin naczyniowych (651
gatunków) zamieszczono w pracy Pasickiej (2006).
Nomenklaturę roślin naczyniowych podano według Mirka i in. (2002).
Stopień zagrożenia gatunków określono według kategorii sformułowanych dla
Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995). Gatunki chronione podano zgodnie
z załącznikiem do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.
(poz. 1764), Dziennik Ustaw nr 168.
4. Flora roślin naczyniowych
W poniższym alfabetycznym wykazie gatunków podano następujące informacje: nazwę łacińską taksonu, stopień zagrożenia, formę ochrony (jeśli takson
Zagrożone i rzadkie gatunki roślin naczyniowych...
47
jest objęty ochroną prawną), wykaz stanowisk, nazwisko badacza-odkrywcy;
w wykazie zamieszczono 33 gatunki z „czerwonej listy” roślin zagrożonych
w Wielkopolsce oraz 5 gatunków objętych ochroną prawną, które ze względu na
niewielką liczbę stanowisk na badanym terenie zaliczono do lokalnie rzadkich.
Stosowane symbole i skróty: E – gatunek wymierający (bezpośrednio
zagrożony wymarciem), V – gatunek narażony, R – gatunek rzadki i przez to
potencjalnie zagrożony, I – gatunek o nieokreślonym zagrożeniu, K – gatunek
o zagrożeniu niedostatecznie znanym, !! – gatunek objęty ochroną ścisłą,
! – gatunek objęty ochroną częściową, oddz. – oddział leśny.
Asarum europaeum – !, oddz. 231 Nadleśnictwa Lubsko.
Betonica officinalis – V, las dębowy w pobliżu leśniczówki koło Chełmu Żarskiego, w zaroślach we wschodniej części Lubska (Wapińska 1978).
Bromus secalinus – V, uprawy zbożowe w Lubsku i Starej Wodzie (Wapińska 1978).
Centaurium erythraea subsp. erythraea – !!, łąka w Ziębikowie, ugór w północnej części Mokrej (Wapińska 1978).
Chenopodium bonus-henricus – R, w Dłużku koło zabudowań, przy płocie na
ul. Walki Młodych w Lubsku, w Starej Wodzie (Wapińska 1978).
Conium maculatum – R, wysypisko śmieci w Lubsku.
Corydalis intermedia – R, park miejski w Lubsku (Jermaczek i in. 1993, Nowak
1972, Wapińska 1978).
Corydalis solida – R, cmentarz komunalny w Lubsku (Wapińska 1978).
Drosera anglica – V, !!, na północny zachód od wsi Osieka, torfowisko w Brodach (Jermaczek i in. 1993).
Drosera intermedia – V, !!, torfowisko przy jeziorze w Janiszowicach, w oddz.
232k koło Osieka, oddz. 215, 224, 235 Nadleśnictwa Lubsko (Jermaczek
i in. 1993, 2005, Nowak 1972, Schube 1903, Wapińska 1978).
Drosera rotundifolia – V, !!, torfowisko przy jeziorze w Janiszowicach, w oddz.
234 koło Osieka, oddz. 280, 281 Nadleśnictwa Lubsko (Jermaczek i in.
2002, 2005, Nowak 1972, Schube 1903, Wapińska 1978).
Eleocharis multicaulis – V, torfowisko przejściowe koło Lubska (Wapińska 1978).
Equisetum telmateia – R, !!, w lesie koło Dłużek, oddz. 322 Nadleśnictwa Lubsko (Jermaczek i in. 2002).
Erica tetralix – E, !!, oddz. 219 Nadleśnictwa Kosynka (Jermaczek i in. 2005).
Eriophorum vaginatum – V, oddz. 281, 282 Nadleśnictwa Lubsko (Jermaczek
i in. 2005).
48
Marian Ciaciura, Izabela Pasicka, Helena Więcław
Gentiana pneumonanthe – E, !!, rów przy drodze Lubsko–Krosno Odrzańskie,
wilgotna łąka koło Chocicza (Wapińska 1978).
Geranium sylvaticum – R, skraj lasu liściastego w Dłużku, w przydrożnych zaroślach w zachodniej części Lubska.
Hedera helix – !, skraj lasu w Dłużku, zarośla za byłym zakładem „Luwena”
w Lubsku, w parku zamkowym, w oddz. 321 Nadleśnictwa Kosynka (Jermaczek i in. 1993, Maciantowicz 2001, Wapińska 1978).
Ledum palustre – V, !!, oddz. 295 Nadleśnictwa Lubsko, oddz. 213, 244, 265, 266
Nadleśnictwa Kosynko (Jermaczek i in. 2005, Maciantowicz 2001, Wapińska 1978).
Lilium martagon – V, !!, oddz. 235, 257 Nadleśnictwa Lubsko.
Lycopodium annotinum – R, !!, oddz. 121 Nadleśnictwa Lubsko
Lycopodium clavatum – R, !!, w Chełmie Żarskim, w pobliżu leśniczówki, w oddz. 127, 134, 207 Nadleśnictwa Lubsko (Jermaczek i in. 1993, Maciantowicz 2001, Nowak 1972, Wapińska 1978).
Matteucia struthiopteris – E, !!, okolice wsi Dłużek, oddz. 298 i 339 Nadleśnictwa Lubsko (Barciński 1961, Jermaczek i in. 1993, 2002, Maciantowicz
2001, Schube 1903, Wapińska 1978).
Mentha pulegium – V, łąka nad kanałem koło Chocicza.
Osmunda regalis – V, !!, w oddz. leśnym 271 Nadleśnictwa Lubsko (Barciński
1961, Maciantowicz 2001, Nowak 1972, Wapińska 1978).
Ononis spinosa – !, przy drodze na trasie Lubsko–Dłużek, przy torze kolejowym na trasie Lubsko–Jasień, przydroże między Mokrą a Chocimkiem (Wapińska 1978).
Oxycoccus palustris – V, na północny zachód od Osieka, oddz. 295 Nadleśnictwa
Lubsko (Jermaczek i in. 1993, 2005, Maciantowicz 2001).
Populus nigra – R, w Osieku, obok leśniczówki, na brzegu jeziora Dłużek (Bielinis-Kopeć, Koneiczna 1994, Wapińska 1978).
Rhynchospora alba – E, oddz. 234 koło Osieka, oddz. 295, 304 Nadleśnictwa
Lubsko (Jermaczek i in. 2005).
Rosa tomentosa – R, pastwisko w Chełmie Żarskim (Nowak 1972, Wapińska 1978).
Rumex aquaticus – E, brzeg rzeki Lubsza, rów przy dawnym PGR w Dłużku
(Jermaczek i in. 2005, Wapińska 1978).
Rumex sanguineus – V, zarośla przy zamku w Lubsku (Bielinis-Kopeć, Konieczna 1994).
Senecio barbaraeifolius – V, nad rzeką Lubszą w Budziechowie, nad kanałem
w Chociczu (Wapińska 1978).
Zagrożone i rzadkie gatunki roślin naczyniowych...
49
Senecio erucifolius – I, zarośla i nieużytki między Starą Wodą a Lubskiem.
Sorbus torminalis – R, !!, w lesie Nadleśnictwa Krzystkowice.
Vaccinium uliginosum – V, oddz. 319 koło Chełmu Żarskiego (Jermaczek i in.
1993, Nowak 1972, Wapińska 1978).
Valeriana sambucifolia – I, brzeg jeziora Żurawno koło Dłużka.
Vinca minor – !, zarośla przy dawnym PGR w Dłusku, cmentarz komunalny
w Lubsku, las między Starą Wodą a Lubskiem (Maciantowicz 2001, Wapińska 1978).
5. Podsumowanie i wnioski
1. We florze roślin naczyniowych gminy Lubsko odnotowano występowanie
38 gatunków zagrożonych i regionalnie rzadkich, co stanowi 5,7% flory badanego terenu (661 gatunków).
2. Do taksonów wymierających (bezpośrednio zagrożonych wymarciem) z kategorii E należy 5 gatunków (0,8%), do narażonych z kategorii V – 15 gatunków (2,3%), do rzadkich i przez to potencjalnie zagrożonych z kategorii
R – 11 gatunków (1,7%), do taksonów o nieokreślonym zagrożeniu z kategorii I – 2 gatunki (0,3%) (rys. 1).
2,5
2
1,5
1
0,5
0
E
V
R
I
Rys. 1. Udział gatunków zagrożonych we florze roślin naczyniowych gminy Lubsko:
E – gatunki wymierające (bezpośrednio zagrożone wymarciem) (0,8%), V – gatunki narażone (2,3%), R – gatunki rzadkie i przez to potencjalnie zagrożone
(1,7%), I – gatunki o nieokreślonym zagrożeniu (0,3%)
Fig. 1. The participation of threatened species in the flora of Lubsko District:
E – endangered species (species in direct danger of extinction) (0,8%), V – vulnerable, liable species (2,3%), R – rare and therefore potentially threatened species
(1,7%), I – species of indeterminate threat (0,3%)
50
Marian Ciaciura, Izabela Pasicka, Helena Więcław
3. Na terenie gminy Lubsko nie odnaleziono 9 rzadkich i zagrożonych gatunków, w tym 3 z kategorii E (Linosyris vulgaris, Myrica gale, Scheuchzeria
palustris), 4 z kategorii V (Dactylorhiza majalis, Pyrola chlorantha, Triglochin maritimum, Veronica montana), 1 z kategotii K (Nymphaea candida)
oraz 1 gatunku objętego ochroną ścisłą (Chimaphila umbellata).
4. Po raz pierwszy na badanym terenie odnotowano występowanie 9 gatunków,
w tym 2 z kategorii V (Lilium martagon, Mentha pulegium), 4 z kategorii R
(Conium maculatum, Geranium sylvaticum, Lycopodium annotinum, Sorbus
torminalis), 2 z kategorii I (Senecio erucifolius, Valeriana sambucifolia) i 1
gatunku objętego ochroną częściową (Asarum europaeum).
5. O wartości przyrodniczej gminy Lubsko świadczy obecność 15 gatunków
objętych ochroną ścisłą oraz 9 gatunków chronionych częściowo (rys. 2); 14
gatunków znajduje się na liście zagrożonych, natomiast 10 taksonów należy
do dość częstych na badanym terenie (Convallaria majalis, Frangula alnus,
Helichrysum arenarium, Galium odoratum, Nuphar lutea, Nymphaea alba,
Polypodium vulgare, Primula veris, Ribes nigrum, Viburnum opulus).
2,5
2
1,5
1
0,5
0
1
2
Rys. 2. Udział gatunków chronionych we florze roślin naczyniowych gminy Lubsko: 1
– gatunki podlegające ochronie ścisłej (2,3%), 2 – gatunki podlegające ochronie
częściowej (1,3%)
Fig. 2. The participation of preserved species in the flora of Lubsko District: 1 – species
coming under full preservation (2,3%), 2 – species coming under partial preservation (1,3%)
6. Większość gatunków zagrożonych występuje na pojedynczych (do kilku)
stanowiskach i zajmuje siedliska wrażliwe na wszelkie formy działalności
człowieka. Konieczne są więc działania zmierzające do objęcia wszystkich
gatunków zagrożonych i ich siedlisk ochroną prawną, w zależności od obiektu ochrony – czynną lub bierną.
Zagrożone i rzadkie gatunki roślin naczyniowych...
51
BIBLIOGRAFIA
Barciński W., 1961: WOjewództwo zielonogórskie. Monografia geograficzno-gospodarcza. Instytut Zachodni, Poznań.
Bartkowski T., 1970. Wielkopolska i Środkowe Nadodrze. PWN, Warszawa.
Bielinis-Kopeć B., Konieczna B., 1994: ewidencja Parku Zabytkowego w Lubsku.
Państwowa Służba Ochrony Zabytków w Zielonej Górze (maszynopis).
Jermaczek A., Rybaczyk E., Zieliński S., 1993: Wstępna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Lubsko. Lubuski Klub Przyrodników, Pracownia Ochrony Przyrody,
Świebodzin (maszynopis).
Jermaczek A., Rybaczyk E., Zieliński S., 2002: Dokumentacja projektowa rezerwatu
przyrody „Żurawno”. Lubuski Klub Przyrodników, Pracownia Ochrony Przyrody,
Świebodzin (maszynopis).
Jermaczek A., Rybaczyk E., Zieliński S., 2005. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza mokradeł Nadleśnictwa Lubsko. Lubuski Klub Przyrodników, Pracownia
Ochrony Przyrody, Świebodzin (maszynopis).
Kaźmierczakowa R., Zarzycki K., 2001: Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody, Polska
Akademia Nauk, Kraków, s. 1–664.
Kornaś J., Medwecka-Kornaś A., 2002: Geografia roślin. PWN, Warszawa.
Maciantowicz M., 2001: Program ochrony przyrody w Nadleśnictwie Lubsko. Leśny Kompleks Promocyjny „Bory Lubuskie” na lata 1999–2008. Zielona Góra (maszynopis).
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M., 2002: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. W: Z. Mirek: Biodiversity of Poland. Szafer Institute of
Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 1, s. 1–442.
Nowak M. 1972: Rośliny naczyniowe okolic Lubska. UAM, Poznań (maszynopis).
Olaczek R., Ławrynowicz M., 1986: Główne problemy ochrony zasobów genowych roślin w warunkach naturalnych „in situ”. Acta Univ. Lodz. Folia Sozol., 3 s. 3–19.
Pasicka I., 2006: Waloryzacja flory roślin naczyniowych gminy Lubsko. Uniwersytet
Szczeciński, Szczecin (maszynopis).
Schube T., 1903: Die Verbreitung der Gefäβpflanzen in Schlesien preuβischen und österreichischen Anteils. Breslau.
Szafer W., Zarzycki K., 1972: Szata roślinna Polski, t. I i II. PWN, Warszawa.
Wapińska M., 1978: Rośliny naczyniowe okolic Lubska. UAM, Poznań (maszynopis).
52
Marian Ciaciura, Izabela Pasicka, Helena Więcław
Zarzycki K., Szeląg Z., 2006: Red list of the vascular plants in Poland. W: Z. Mirek,
K, Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Szeląg (red.): Red list of plants and fungi in Poland.
Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s. 9–20.
Żukowski W., Jackowiak B., 1995: Lista roślin naczyniowych ginących i zagrożonych
na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W: W. Żukowski, B. Jackowiak, (red.):
Ginące i zarożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Bogucki
Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 9–97.
THREATENED AND RARE SPECIES OF VASCULAR PLANTS IN THE FLORA OF LUBSKO DISTRICT
Summary
The research concerned the flora of vascular plants in the Lubsko District. The 38
threatened and locally rare species were noted. That is 5,7% of total 661 species in investigated area. The species of E category, directly threatened by extinction, belong 5 species
(0,8%); to the threatened species of V category – 15 species (2,3%); to rare and therefore
potentially threatened species of category R – 11 species (1,7%); to species of I category
of indeterminate threat – 2 species (0,3%) (Fig.1). For the first time the occurrence of
following 9 species was noted: 2 species of category V (Lilium martagon, Mentha pulegium), 4 species of category R (Conium maculatum, Geranium sylvaticum, Lycopodium
annotinum, Sorbus torminalis), 2 species of category I (Senecio erucifolius, Valeriana
sambucifolia) and 1 species partly protected (Asarum europaeum). None of following
9 rare and threatened species were found in the studied area: the 3 species of category
E (Linosyris vulgaris, Myrica gale, Scheuchzeria palustris), the 4 species of category
4 (Dactylorhiza majalis, Pyrola chlorantha, Triglochin maritimum, Veronica montana),
1 species of category K (Nymphaea candida) and fully protected 1 species.
The environmental value of Lubsko District is testified by presence of 15 species
under strict protection and 9 species partly protected (Fig. 2); the 14 species are listed as
threatened and another 10 species are fairly rare (Convallaria majalis, Frangula alnus,
Helichrysum arenarium, Galium odoratum, Nuphar lutea, Nymphaea alba, Polypodium
vulgare, Primula veris, Ribes nigrum, Viburnum opulus).
Most of the threatened species occur in the separate, single (up to several) localities
which are sensitive to all kind of human activity. The suggestion is therefore made that it
is necessary to take up the prompt actions in order to cover all the threatened species and
their communities with legal protection. This would be, respectively, active or inert form
of protection – depending on kind of protected subject.
Translated by Marek Więcław