Rzeźba w drewnie „Matka Boska z Dzieciątkiem” Jana Klusia

Rzeźba w drewnie „Matka Boska z Dzieciątkiem” Jana Klusia

Rzeźba w drewnie „Matka Boska z Dzieciątkiem” Jana Klusia
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Autor Jan Kluś Czas powstania ok. 1870 Miejsce powstania Zakopane – Olcza Wymiary wysokość: 42,5 cm Numer inwentarzowy E/2484/ab/MT Muzeum Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem Tematy religijność, sztuka ludowa, wyrzeźbione Technika rzeźba, polichromowanie Materiał mosiądz, drewno lipowe, farba olejna, koralik Kolekcjoner z kolekcji Marii i Bronisława Dembowskich Data pozyskania 1922 Prawa do obiektu Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem Prawa do wizerunków cyfrowych domena publiczna Digitalizacja RPD MIK, projekt Wirtualne Muzea Małopolski • Tagi Matka Boska, sztuka sakralna, rzeźba, Podhale, sztuka ludowa, Matka Boska z Dzieciątkiem, 3D, 3D plus Rzeźba ludowa Matka Boska z Dzieciątkiem została wykonana w XIX wieku przez wiejskiego snycerza Jana Klusia z Olczy (początkowo samodzielna osada, obecnie dzielnica Zakopanego), należąca do najwybitniejszych rzeźb w kolekcji Muzeum Tatrzańskiego. Prezentowana na wielu wystawach i zamieszczana w publikacjach jako charakterystyczna dla twórczości artystów ludowych Podtatrza XIX stulecia.
W latach 1887—1893 została zakupiona przez Marię i Bronisława Dembowskich, twórców największej prywatnej kolekcji w Zakopanem, przechowywanej i udostępnianej w jednym z pomieszczeń domu Dembowskich — słynnej Chacie. Rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem wraz z całą, liczącą około 400 przedmiotów etnograficznych, kolekcją trafiła w 1922 roku do zbiorów Muzeum Tatrzańskiego, z zapisu testamentowego Marii Dembowskiej. Jest eksponowana w Muzeum Stylu Zakopiańskiego — Inspiracje — im. Marii i Bronisława Dembowskich (Zakopane, ul. Droga do Rojów 6).
Tradycyjna rzeźba ludowa na Podhalu pełniła wyłącznie funkcję sakralną, była wyrazem religijności i pobożności jego mieszkańców. Spotkać ją można było w nielicznych na tym terenie do połowy XIX wieku wiejskich kościółkach, w przydrożnych murowanych kapliczkach oraz w niewielkich skrzynkowych kapliczkach drewnianych zawieszanych na drzewach, na ścianach góralskich chałup czy ustawianych na słupach. Kapliczki były umieszczane w rozmaitych miejscach: na granicach wsi, przy rozstajnych drogach, nad brzegami potoków, w polach, na polanach, w miejscach ważnych wydarzeń. Były to z reguły kapliczki dziękczynne, fundowane przez prywatne osoby. W krajobraz Podhala wpisały się szczególnie różnej wielkości kapliczki przydrożne murowane, mające w środku niewielkie, proste ołtarzyki, a w ścianach wnęki na rzeźby i obrazy. Na ołtarzykach ustawiane były rzeźby większych rozmiarów niż w drewnianych kapliczkach skrzynkowych.
W kapliczkach można było spotkać rzeźby przedstawiające Chrystusa, Matkę Boską i świętych, wykonane przez miejscowych, dzisiaj tylko niewielu znanych nam z nazwiska, twórców. Byli nimi z reguły obeznani z obróbką drewna cieśle, stolarze i snycerze, zdobiący ornamentami rzeźbiarskimi szereg przedmiotów codziennego użytku (meble, narzędzia, drewniane naczynia).
Dawna podhalańska rzeźba, wykonywana przez samouków, była zróżnicowana w formie i treści i miała różny poziom artystyczny, o którym decydowały mniejsze lub większe umiejętności jej wykonawców. Obok prostych i skromnych, niewielkich rozmiarów rzeźb robionych przez górali do kapliczki przeznaczonej do zawieszania na frontowej ścianie domu, niektórzy snycerze tworzyli pokaźnych rozmiarów rzeźby, o dużej ekspresji, będące naśladownictwem barokowych figur ze starych podhalańskich kościołów, autorstwa prowincjonalnych warsztatów rzemieślniczych. Najwybitniejsi podhalańscy rzeźbiarze–snycerze wykonywali też ołtarze do wiejskich kościołów oraz budowali murowane kapliczki, w których umieszczali swe rzeźby. Do rzeźby figuralnej dużych rozmiarów zalicza się również ule, mające m.in. postać św. Ambrożego (patrona pszczelarzy i pszczół) czy niedźwiedzia. Takie ule znajdują się w zbiorach Muzeum Tatrzańskiego.
Rzeźby na Podhalu były niekiedy ubierane w szyte z płótna koszulki i sukienki. Rzeźb nie wolno było odsprzedawać ani wyrzucać, zniszczone można było jedynie spalić, a kiedy stawiano nowy dom, często przybijano do niego kapliczkę zdjętą ze starego domu.
W rzeźbie z Podhala, obok wizerunków Chrystusa, najpopularniejsze były tematy mariologiczne: Pietà, Matka Boska Bolesna, Koronacja Matki Boskiej, Matka Boska z Dzieciątkiem, Matka Boska Niepokalanie Poczęta, Matka Boska Częstochowska, a także Szkaplerzna.
Matkę Boską otaczano w kulturze ludowej szczególnym kultem, a na Podhalu czczono głównie w wizerunku Matki Boskiej Ludźmierskiej. Była Ona obecna we wszystkich najważniejszych momentach życia chłopskiego, jako Orędowniczka i Pośredniczka w kontaktach z Bogiem, Wspomożycielka we wszystkich potrzebach.
Prezentowana rzeźba Madonny z Dzieciątkiem jest według Anny Kunczyńskiej­Irackiej, autorki licznych prac o sztuce ludowej, wzorowana na słynącej cudami gotyckiej figurze Matki Boskiej z Sanktuarium w Ludźmierzu. Ta niewielkich rozmiarów rzeźba z drewna lipowego pomalowana jest w typowy dla tradycyjnej rzeźby Podhala sposób — kolorem czerwonym i ciemnoniebieskim. Matka Boska ma zawieszony na szyi sznur czerwonych, szklanych koralików, przeplatanych mosiężnymi ozdobami o wydłużonym kształcie, tzw. brembolcami, brémbulcami. Tego typu naszyjniki z mosiężnych wisiorków i koralików z oszlifowanych kości lub szklanych, nanizanych na przemian na sznurek, nosili na Podhalu jeszcze do połowy XIX wieku mężczyźni — przeważnie juhasi i zbójnicy. Być może brembolce założone na szyję Matki Boskiej (jako ozdoba?, ofiarowane Jej wotum?) sprawiły, że została nazwana Zbójnicką Madonną i pod taką nazwą, lub jako Madonna z brembolcami, występuje też często w literaturze.
Jest to rzeźba przyścienna, o zwartej bryle. Postaci Marii i Dzieciątka otoczone są maforionem, półkoliście ujmującym całość kompozycji. Wysokie, pełne korony, identyczne u Marii i Jezusa, przypominają rzeźby ze słowackich miejsc pielgrzymkowych, do których chodzili również podhalańscy górale. Twarz Marii, ożywiona delikatnym uśmiechem, wzorowana jest na znanych wykonawcy z własnego otoczenia twarzach wiejskich kobiet. Matka Boska jest ubrana w długą, przewiązaną w pasie suknię o obfitych, głęboko ciętych fałdach, zakończoną pod szyją krezą, oraz maforion okrywający głowę, plecy i ramiona. Ozdobiony on jest przy brzegach skośnymi nacięciami, tworzącymi niewielkie wypukłe romby ułożone szeregowo w kształt girlandy. „Motyw ten, unikalny na ziemiach polskich, rozpowszechnił się przede wszystkim na terenie Słowacji, gdzie zdobił szaty licznych Madonn i Piet” (Stefania Krzysztofowicz, O sztuce ludowej w Polsce, 1972). Układ prawej ręki Madonny sugeruje, iż trzymała w niej zapewne berło, którego obecnie brak. Dzieciątko siedzące na lewej ręce Marii, ubrane w długą, przewiązaną w pasie sukienkę z krezą, błogosławi uniesioną ku górze prawą ręką. Z powodu braku lewego przedramienia, trudno jednoznacznie powiedzieć, jaki atrybut trzymał Jezus w lewej dłoni, prawdopodobnie było to królewskie jabłko.
Motywy ornamentalne zdobiące szaty oraz korony Marii i Dzieciątka mają wiele wspólnego z góralską snycerką, zdobiącą np. łyżniki czy formy na sery owcze. Choćby po nich widać, że wykonawca rzeźby nie kopiował wiernie wzorca, z którego korzystał (o ile tym wzorcem była rzeczywiście figura Matki Boskiej Ludźmierskiej), lecz jedynie swobodnie go interpretował. Wykonawcą tym był Jan Kluś, gazda z Olczy, prawdopodobnie także cieśla i stolarz. Jego autorstwa są też pochodzące z kolekcji Dembowskich: obraz płaskorzeźbiony przedstawiający Matkę Boską z Dzieciątkiem i przepiękny łyżnik z rzeźbionymi pstrągami. Nic więcej nie wiadomo o tym snycerzu, ani o czasie i okolicznościach powstania rzeźby oraz jej przeznaczeniu. W inwentarzu Marii Dembowskiej znalazła się jedynie adnotacja, że jest to stara rzeźba, którą „robił Kluś Jasiek (samouczek)” i że „pochodzi z Olczy od Klusia”. A ponieważ Maria i Bronisław Dembowscy kupili ją w latach 1887—1893, czas jej powstania niektórzy etnografowie ustalają na I połowę XIX wieku, inni przypuszczają, że powstała około 1870 roku.
Być może rzeźba została wykonana do kapliczki znajdującej się w Olczy, na osiedlu Klusie. Kapliczkę tę odnajdujemy na mapie katastralnej z 1846 roku, stojącą przy dawnej drodze hamerskiej, którą wożono żelazo i wytwarzane z niego przedmioty z Kuźnic, przez Olczę i Poronin, do Krakowa. Skąpe wiadomości nie pozwalają też na jednoznaczne ustalenie, o którego Jana Klusia chodzi, a nazwisko to wraz z imieniem Jan niejednokrotnie powtarza się w XIX wieku wśród mieszkańców Olczy. Niektórzy z badaczy przypisują jej wykonawstwo Janowi Klusiowi­Harendzkiemu (1819—1896), o którym wiadomo z przekazu ustnego, że na swym gruncie postawił murowaną kapliczkę w podzięce za szczęśliwy powrót z wojska i umieścił w niej wykonane przez siebie rzeźby. Za tym, że była to rzeźba kapliczkowa, umieszczona na stałe przy ścianie, przemawia fakt płaskiego potraktowania jej bryły z tyłu i pozostawienie w tym miejscu surowego drewna, bez pokrycia go polichromią, oraz dwa otwory w spodzie figury na trzpienie, za pomocą których była prawdopodobnie przymocowana do jakiejś podstawy (ołtarza?).
Zwróćmy uwagę, że rzeźba nie została wykonana w całości z jednego kawałka drewna. W oddzielnym kawałku zostały wyrzeźbione nogi Dzieciątka od połowy ud w dół, przymocowane następnie do figury dwoma kołkami. Ślady po lewym przedramieniu Dzieciątka również wskazują na to, że było wykonane oddzielnie i zapewne przymocowane kołkiem.
Rzeźba pochodzi z największej podhalańskiej kolekcji etnograficznej powstałej pod koniec XIX wieku. Jej twórcy, Maria (1856—1922) i Bronisław (1848—1893) Dembowscy, osiedlili się na stałe w Zakopanem w roku 1885. W roku następnym zaczęli już nabywać pierwsze eksponaty. Interesowały ich szczególnie obiekty o bogatym zdobnictwie i oryginalnej formie. W kolekcji znalazło się wiele łyżników, sprzęt pasterski, meble, ceramika, galanteria metalowa, licznie reprezentowany był odświętny strój noszony przez bogate góralki w I połowie XIX wieku, w niewielkiej liczbie znalazły się w niej obrazy na szkle i rzeźba figuralna. Dembowscy zakupili zaledwie 12 rzeźb i 2 kapliczki (jedna w kształcie płaskorzeźbionego oszklonego ołtarzyka). Dla porównania dodajmy, że zebrali 32 łyżniki zdobione snycerką, a więc rzeźbą typu dekoracyjnego.
Kolekcja Dembowskich zaliczana jest do najcenniejszych i największych w zbiorach etnograficznych Muzeum Tatrzańskiego, a pochodząca z tej kolekcji „Matka Boska z Dzieciątkiem, tzw. zbójnicka, o twarzy przypominającej piękną góralkę — w gotyckich «bezczasowych» szatach i naszyjniku z blaszek, wyrzeźbiona ok. 1870 roku przez cieślę z Olczy Klusia­Haręskiego do własnej kapliczki należy do najpiękniejszych rzeźb o charakterze prymitywu nie starającego się wiernie imitować rzemiosła mistrzów kościelnych” (A. Kunczyńska­Iracka, Sztuka ludowa w Polsce, 1988, i tejże: Madonna w dawnej polskiej sztuce ludowej, PSL, 1988).
Opracowanie: Zofia Rak (Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem), © wszystkie prawa zastrzeżone Przydrożne krzyże i kapliczki
Przydrożne krzyże wykonane z drewna miały zwykle kilka metrów wysokości. Z czasem drewno butwiało i trzeba było je na nowo wkopywać — zwykle dokonywano tego po dniu zadusznym. Czynność tę powtarzano do czasu, aż krzyż stawał się całkiem mały.
Kapliczki i krzyże, które były wyrazem ludowej religijności, stawiano na rozstajach dróg, skrzyżowaniach, a także na krańcach wsi czy miasteczek — na granicy pomiędzy przestrzenią zadomowioną a przestrzenią natury. Wierzono, że obecność świętego znaku będzie nie tylko zapewniać bezpieczeństwo mieszkańcom, ale także skutecznie odstraszać złe moce i demony.
Powszechne było też stawianie krzyży cholerycznych, które upamiętniały epidemie tej choroby.
Fundatorzy kapliczek dbali także o ich oprawę i miejsce. Zwykle obok sadzili drzewa, głównie lipy i kasztany, które wiosną kwitną, pachną i przyciągają owady. Czasem zdarza się, że określając wiek drzewa, można zarazem określić datowanie kapliczki.
Nowica, przydrożna kapliczka, 1918,
źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
Zobacz kapliczki z kolekcji Wirtualnych Muzeów Małopolski:
Kapliczka „Cyrenejczyk pomaga nieść krzyż Chrystusowi ” Kapliczka słupowa „Chrystus Frasobliwy ” Kapliczka ze sceną Naigrywania z Chrystusa
Obecnie przydrożne kapliczki można spotkać nie tylko na terenach wiejskich, ale także w centrum dużych miast. Często są one śladem przeszłości miejsc, w których stoją, i świadectwem tego, jak rozwijające się miasta anektowały przestrzenie wiejskie; tego, w jaki sposób przesuwają się granice i jakie zmiany zachodzą w krajobrazie.
Opracowanie: Anna Berestecka (Redakcja WMM), CC­BY 3.0 PL
Tagi: Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem, rzeźba, Chrystus, sztuka ludowa, kapliczka, sztuka sakralna