Instrumenty zapewnienia jakości w szkolnictwie zawodowym Słowenii

Instrumenty zapewnienia jakości w szkolnictwie zawodowym
Słowenii
Małgorzata Domagała
Projekt ESQA – „Europejskie rozwiązania w zapewnieniu jakości” jest realizowany
w ramach programu Erasmus+ przez partnerstwo instytucji z Polski, Wielkiej
Brytanii, Słowenii i Estonii. Liderem jest warszawska Fundacja „Fundusz
Współpracy” koordynująca wymianę doświadczeń i informacji z krajach partnerskich.
W ramach projektu powstanie katalog dobrych praktyk, który będzie wsparciem dla
szkół i organów nadzorujących w realizacji zadań związanych z zapewnianiem jakości.
Partnerzy chcą wykazać, jaki pozytywny wpływ na szkołę, jej uczniów i otoczenie mają
mechanizmy i narzędzia zapewniania jakości. Niedawno, podczas wizyty studyjnej
w Słowenii, prezentowano tamtejsze uwarunkowania prawne i dobre praktyki w tym
zakresie.
Szkoła przyjazna uczniowi
Edukacja podstawowa trwa w Słowenii 9 lat. Absolwenci mają w czym wybierać.
Bardzo ważne jest to, że żaden wybór ucznia dokonany w wieku 15 lat nie musi być
ostateczny i nie zamyka możliwości zmiany. Nawet w przypadku specjalizacji
zawodowej uczniowie dostają duże możliwości wyboru indywidualnej ścieżki
kształcenia.
Tylko około 36% uczniów uczęszcza do szkół ogólnokształcących. Eksperci prowadzą
już nawet dyskusję, jaki wskaźnik jest w tym wypadku graniczny z punktu widzenia
interesu kraju. Podobno wynosi on 30%.
A w Słowenii z roku na rok przybywa młodzieży, która chce uczyć się w szkołach
zawodowych. Przyczyn takiej postawy jest wiele. Należy do nich elastyczny system
edukacji pozwalający uczniowi na zmianę ścieżki kształcenia na każdym etapie i na
kontynuację nauki aż do uzyskania dyplomu wyższej uczelni nawet absolwentom
trzyletniej szkoły zawodowej. Ważne jest również to, że szkoły zawodowe są
doskonale wyposażone dzięki mądremu wykorzystaniu funduszy europejskich.
Młodzież poznaje najnowocześniejsze rozwiązania techniczne, np. w szkole
kształcącej specjalistów rynku mediów w Celje pracownia wyposażona jest w 16
komputerów Macintosh z najnowszą wersją programów graficznych i w profesjonalne
studio telewizyjne z pełnym oprzyrządowaniem. Gdy ucząca się tam młodzież wejdzie
na rynek pracy, zaoferuje pracodawcy umiejętność praktycznej obsługi sprzętu, który
będzie wówczas wykorzystywany w firmach. Co więcej, absolwenci wykażą się
doświadczeniem zawodowym. Szkoła zainicjowała produkcję pełnometrażowego
filmu, który w ubiegłym roku wszedł na ekrany kin. Wąskie grono fachowców –
reżyserów, scenarzystów, operatorów kamer, dźwiękowców i montażystów zostało
uzupełnione licznym zastępem uczniów, których nazwiska również pojawiły się na
ekranie. Nauka w takiej szkole to dla młodych ludzi przygoda, powód do dumy
i możliwość sprawdzenia się w pracy, którą sobie wymarzyli.
W Słowenii jest 120 szkół zawodowych, w których uczy się łącznie 75 tys. uczniów,
głównie w technikach. Praktycznie wszyscy kończą edukację.
System kształcenia zawodowego obejmuje wyłącznie o szkoły państwowe. Zarówno
tworzenie szkół, jak i ich finansowanie oraz opracowywanie programów nauczania
odbywa się na szczeblu krajowym. Natomiast duża autonomia szkół dotyczy
wdrażania podstaw programowych, wyboru metod nauczania, doboru kadry,
budowania relacji w środowisku lokalnym i różnych innych aspektów pracy szkoły.
W słoweńskim systemie szkolnictwa zawodowego wyróżnia się szkoły czteroletnie
(technika), trzyletnie oraz dwuletnie.
Naukę w technikum mogą podjąć wszyscy, którzy ukończyli dziewiątą klasę. Program
nauczania jest przygotowany w sposób modułowy i obejmuje kształcenie ogólne oraz
zawodowe. Część modułów jest obowiązkowa, a część (ok. 20% programu) to moduły
indywidualnie wybierane przez każdego ucznia. Szkoła samodzielnie przygotowuje
ofertę takich zajęć, co jest wynika z jej autonomii we wszystkich obszarach, które nie
są ustalane centralnie. Zajęcia szkolne w technikach to połączenie teorii z praktykami
w miejscu pracy, które trwają od czterech do dziesięciu tygodni. Nauka w technikum
kończy się maturą zawodową obejmującą cztery egzaminy, w tym język ojczysty, język
obcy lub matematykę, przedmiot zawodowy oraz egzamin praktyczny. Absolwenci
wchodzą na rynek pracy albo podejmują dalszą edukację w wyższych szkołach
zawodowych. Jeśli chcą kontynuować edukację w systemie akademickim, muszą zdać
jeszcze jeden egzamin, gdyż matura w kształceniu ogólnym obejmuje pięć
przedmiotów.
Szkoły trzyletnie przygotowują do wykonywania zawodu. Program jest
skoncentrowany na zagadnieniach praktycznych i obejmuje minimum 24 tygodnie
praktyki zawodowej. Uczniem takiej szkoły może zostać każdy, kto ukończył 9 lat
nauki lub dwuletnią szkołę zawodową. Uczniowie wybierają z oferty szkoły program,
który chcą realizować i mogą tak dobierać moduły kształcenia, że zdobędą
kwalifikacje również w innym zawodzie albo dodatkowe kwalifikacje w wybranym
zawodzie. Egzamin końcowy obejmuje język ojczysty oraz egzamin zawodowy
sprawdzający wiedzę teoretyczną i praktyczną potrzebną do wykonywania wybranego
zawodu. Pomyślnie zdany egzamin umożliwia podjęcie pracy albo dalszą naukę
zgodnie z dwuletnim programem technikum uzupełniającego.
Mimo rosnącego zainteresowania szkolnictwem zawodowym, do szkól trzyletnich
zgłasza się coraz mniej kandydatów. W ciągu ostatnich 10 lat liczba uczniów
zmniejszyła się niemal dwukrotnie.
Ciekawostką jest to, że Słowenia wdrożyła jakiś czas temu nauczanie w systemie
dualnym, ale projekt nie powiódł się. Tamtejsi eksperci twierdzą nawet, że pojęcie
„edukacja dualna” ma tak złe skojarzenia w świadomości społecznej, że nikt nie
odważy się szybko wrócić w Słowenii do tego tematu.
Szkoły dwuletnie pełnią bardzo ograniczoną rolę, uczęszcza do nich tylko około 1,5%
uczniów. Są to osoby, które mają szczególne problemy z nauką. Kandydaci muszą
wykazać się ukończeniem przynajmniej siedmiu klas szkoły podstawowej. Nauka ma
charakter praktyczny i kończy się egzaminem zawodowym. Takie szkoły traktowane
są jako rodzaj wsparcia socjalnego dla młodzieży. Jednak absolwent, który będzie
zainteresowany kontynuacją nauki, może przejść do szkoły trzyletniej, a o przyjęciu
na określony poziom zawsze decyduje się indywidualnie.
Tak więc każdy, kto podejmuje naukę w szkole zawodowej może zakończyć ją zgodnie
z planem albo kontynuować i ma szansę zdobycia matury zawodowej lub ogólnej,
a nawet dalszej edukacji w szkole wyższej. Obecnie, około 80% absolwentów
technikum zostaje studentami. Studia I-go stopnia są zawsze bezpłatne, a II-go
stopnia tylko w nielicznym wypadkach wiążą się z odpłatnością.
Warto też zauważyć, że wypracowano specjalne rozwiązanie wspierające zdobycie
kwalifikacji zawodowych w postaci rocznego kursu zawodowego organizowanego dla
osób, które z powodzeniem zakończyły naukę w czteroletniej szkole ogólnokształcącej.
Takim uczniom zalicza się wszystkie przedmioty ogólne z poprzedniego etapu
edukacji, a program kursu koncentruje się tylko na modułach obejmujących
przedmioty zawodowe i na praktyce zawodowej. Absolwent kursu to taki sam
specjalista, jak absolwent technikum.
JAK O JAKOŚĆ KSZTAŁCENIA DBA PAŃSTWO
Programy kształcenia w szkołach zawodowych są inicjowane i przygotowywane przez
Słoweński Instytut Kształcenia i Szkolenia Zawodowego (CPI), ale mogą również
powstawać z inicjatywy właściwego ministra, izby handlowej, związku zawodowego
itp. Rada Ekspertów dla Szkolnictwa Zawodowego opiniuje propozycje programów
i przedstawia je ministrowi edukacji do zatwierdzenia jako obowiązujący na terenie
kraju. Programy kształcenia w szkołach trzy- i dwuletnich powstają w oparciu
o standardy zawodowe akceptowane przez Radę Ekspertów i przyjmowane są przez
ministra pracy.
Na szczeblu centralnym powstało wiele instytucji i ciał kolegialnych, które realizują
zadania w zakresie kształcenia zawodowego przypisane państwu. Jedną z nich jest
CPI. Instytut koordynuje prace i wspiera szkoły we wszystkich działaniach
dotyczących edukacji zawodowej. Do zadań CPI należy również reprezentowanie
Słowenii na zewnątrz, m.in. poprzez udział w działaniach EQAVET, EUROPAS,
REFERNET, EUROSKILLS. Budżet CPI to ok. 4 mln EURO, z czego połowa jest
zagwarantowana w budżecie, a resztę pozyskuje się w ramach realizowanych
projektów. Jednym z nich jest projekt ESQA – „Europejskie rozwiązania
w zapewnieniu jakości”, bo działania na rzecz jakości w szkolnictwie zawodowym
zajmują szczególną rolę w aktywności CPI. Jak twierdzi Elido Bandelj, dyrektor CPI
„im więcej autonomii dajemy szkołom, tym bardziej musimy dbać o szkolenie
nauczycieli i zapewnienie jakości.”
Krajowymi instrumentami zapewnienia jakości są m.in. akredytacja podmiotów
prowadzących kształcenie zawodowe oraz ekspertów, programów i krajowych
kwalifikacji zawodowych a także system oceny wiedzy, umiejętności i kompetencji.
Ponadto, państwo organizuje egzaminy zewnętrzne (matura, egzamin końcowy)
i koordynuje włączenie procedur międzynarodowych.
Zapewnienie jakości kształcenia zawodowego prowadzone jest z uwzględnieniem
wszystkich wskaźników przyjętych przez EQAVET. O potrzebie działań w tym
zakresie mówi się w kontekście m.in.: rosnącej autonomii szkół, potrzeby
efektywnego wydatkowania środków publicznych, wzrostu znaczenia zapewnienia
jakości w całym sektorze publicznym i rosnącego znaczenia edukacji (ze względów
gospodarczych, ale również międzynarodowej konkurencyjności).
Ściśle tajna ocena
Jednym z filarów zapewnienia jakości jest ewaluacja wewnętrzna. Mimo, że w nazwie
jest słowo ”wewnętrzna”, to jest realizowana również w formie przygotowanej
centralnie. Udział w takiej ewaluacji nie jest obowiązkowy ani dla szkoły ani dla
nauczycieli i nie wywołuje żadnych skutków, np. dla dalszej kariery.
W Słowenii nie wolno sporządzać rankingów szkół. Ocena każdego nauczyciela jest
znana tylko jemu. Nie ma więc mowy o żadnych nagrodach czy karach.
W takich uwarunkowaniach trudno odpowiedzieć na podstawowe pytanie, czy
ewaluacja wewnętrzna przyczynia się do polepszenia jakości uczenia młodzieży?
Mimo to, z każdym rokiem obejmuje coraz większą liczbę nauczycieli. Nadal nie jest
jednak narzędziem stosowanym powszechnie. Każda szkoła przystępująca do
ewaluacji otrzymuje instrukcje, identyfikatory i hasła. Udział w badaniu jest płatny
i szkoła musi ponieść koszty w wysokości ok. 0,35 EURO za każdą ankietę.
Kwestionariusz ewaluacyjny składa się z dwóch części. Jedna z nich obejmuje
nauczanie i uczenie się, druga - szkołę i tematy dotyczące relacji interpersonalnych,
systemu informacji, wyposażenia oraz wsparcia uczniów itp. Badanie prowadzone jest
z wykorzystaniem aplikacji komputerowej. Uczniowie i nauczyciele odpowiadają na te
same pytania.
Udział nauczyciela w ewaluacji jest dobrowolny i łączy się z samodzielnym wyborem
klasy, która ma uczestniczyć w ewaluacji. Etap przygotowawczy obejmuje pracę
z uczniami i wymaga staranności w wytłumaczeniu zasad badania.
Omawiane są kwestionariusze, analizowane pytania. Przedstawiane są zasady
interpretacji wyników.
Hasła dostępu do wyników ewaluacji zna tylko zainteresowany nauczyciel. Wie, że
jeżeli różnica jego oceny i oceny uczniów wynosi 20% lub więcej, to jest problem,
który trzeba z klasą omówić. Jednak tylko on ma wiedzę o istnieniu takiego problemu
i decyduje czy będzie starał się dotrzeć do źródeł rozbieżności.
Wdrażaniem elektronicznego narzędzia wykorzystywanego w ewaluacji wewnętrznej
zarządza Krajowa Szkoła Liderów Edukacji. Podkreśla się, że w Słowenii nie stawia się
już pytania, czy prowadzić ewaluację wewnętrzną, ale jak to robić, żeby najlepiej
budować i wykorzystywać potencjał.
Zwraca się przy tym uwagę, że jeszcze długo trzeba będzie wspierać szkoły w procesie
takiej oceny, bo ani nauczyciele ani dyrektorzy nie są profesjonalnymi ewaluatorami.
Ciągle jeszcze nie ma łatwości w ocenie wiedzy, doświadczenia i mocnych stron - dla
wielu osób nie są to pojęcia oczywiste.
Inspektor nie ma czasu
Na drugim biegunie działań dotyczących zapewnienia jakości w szkolnictwie
zawodowym znajduje się kontrola zewnętrzna przeprowadzana teoretycznie w każdej
szkole raz na pięć lat przez Inspektorat Republiki Słowenii ds. Edukacji i Sportu.
Najkrócej można stwierdzić, że Inspektorat nie wywiązuje się ze swoich. Problem tkwi
w zakresie zadań postawionych przed dwunastoosobowym zespołem. Przewidziano
kontrole planowe (raz na 5 lat), ale również doraźne i powtórne. Kontrolowane są
podmioty na terenie całego kraju realizujące kształcenie osób w wieku od 11 miesięcy
do 19 lat. A do tego dochodzi kontrola instytucji i organizacji prowadzących programy
sportowe, a nawet poszczególnych wydarzeń sportowych.
W praktyce okazuje się, że przeprowadza się około 20 kontroli planowych rocznie. Są
szkoły, które w okresie 20 lat działania Inspektoratu były kontrolowane tylko raz.
Dzieje się tak, bo przepisy zobowiązują do sprawdzenia wszystkich wpływających
skarg, w tym również anonimowych i to praktycznie paraliżuje pracę tej instytucji.
Ale nawet teoretycznie, kontrole Inspektoratu mają tylko pośredni wpływ na jakość
edukacji. Sprawdzane jest spełnienie warunków formalnych, w tym zgodność pracy
szkoły z planem, jakość wyposażenia, bezpieczeństwo, punktualność, oferowane
zajęcia pozaszkolne oraz rozwój zawodowy nauczycieli. Taka kontrola obejmuje też
administracyjne aspekty dotyczące ewaluacji. W każdej szkoła powinna np. działać
rada zajmująca się zapewnieniem jakości i spełnienie tylko takich ogólnych
warunków może badać Inspektorat.
Tak jest, ale w Słowenii zdają sobie sprawę z tego, że można, a nawet trzeba to
zmienić. Inspektorzy mają bardzo dużą wiedzę o pracy różnych szkół. Mogliby się nią
dzielić, podpowiadać, dawać wskazówki. Jednak obecnie są tylko kontrolerami, którzy
sprawdzają zgodność z prawem, a w przypadku stwierdzonych problemów nakładają
kary, kierują raporty do ministra, każą wprowadzić poprawki itp. Nic więc dziwnego,
że najprzyjemniejsza w życiu szkoły jest chwila, gdy inspektor wychodzi. Nikt nie
oczekuje od niego porady ani podpowiedzi.
Dobra rada obserwatora
Peer review to sposób zapewnienia jakości pracy szkoły dający bardzo dużo informacji
zwrotnej, wskazującej problemy i sposoby ich rozwiązania, a jednocześnie
nieobarczony karami, upomnieniami i niepotrzebnymi formalnościami.
Nie jest to patent słoweński, ale rozwiązanie działające w wielu krajach europejskich,
a Słowenia (konkretnie CPI) przystąpiła do sieci działającej w UE.
Obserwatorzy to nauczyciele mający duże doświadczenie zawodowe i ukończone
szkolenia, które pozwalają im zauważyć specyfikę danej szkoły i przekazać swoje
spostrzeżenia oraz wypracować propozycje rozwiązań zdiagnozowanych problemów.
Coraz więcej szkół ma w gronie swoich pracowników takich przeszkolonych
obserwatorów, którzy tworzą doraźne zespoły odwiedzające inne szkoły uczestniczące
w programie (nikt nie ocenia szkoły, w której pracuje).
Wydaje się, że jest to najbardziej wartościowa forma zewnętrznej oceny jakości,
przeprowadzana w sposób przyjazny dla ocenianej szkoły i dająca dużą swobodę
wyboru dalszych działań.
Inne propozycje centralne
Oprócz przedstawionych powyżej mechanizmów wspierających z założenia jakość
kształcenia, w Słowenii realizowanych jest szereg projektów ukierunkowanych na
określone wąsko działania.
Rada ds. Jakości i Ewaluacji działająca przy Ministerstwie Edukacji, Nauki i Sportu
prowadzi badania dotyczące ewaluacji. Spotyka się 4-5 razy w roku. Jest finansowana
z budżetu i z dostępności środków wynika skala jej aktywności. Niektóre tematy
proponuje minister, gdy stają się ważne w dyskusji publicznej. Nie ma żadnych
założeń dotyczących liczby i zakresu badań. Dlatego nie można określić, czy
w najbliższym okresie będzie prowadzone jakiekolwiek badanie dotyczące szkolnictwa
zawodowego.
Kolejną inicjatywą centralną jest narzędzie określone jako ALA, które dotyczy matury
zawodowej. Jest to niezwykle rozbudowana aplikacja internetowa, która pozwala
pozyskać bardzo precyzyjne informacje, wyodrębnione na podstawie wielu kryteriów
szczegółowych, ale w praktyce chyba niezbyt przydatna. Wobec ustawowego zakazu
tworzenia rankingów szkół, informacje są tajne i mogą być wykorzystywane tylko do
wewnętrznej ewaluacji szkoły. Otrzymane wyniki można porównać na
skomplikowanych wykresach, ale tylko ze średnią krajową, nie zaś bezpośrednio
z inną szkołą. Jest to nowe rozwiązanie opracowane przez Krajowe Centrum
Egzaminacyjne ze środków UE. Obecnie korzysta z niego około 30% szkół
zawodowych.
Zapewnieniu jakości kształcenia zawodowego sprzyja także szczegółowo zaplanowany
system akredytacji, które są nadawane każdej szkole dla każdego programu
kształcenia osobno. Minister odpowiedzialny za edukację decyduje o przyznaniu
akredytacji w oparciu o długą listę regulacji prawnych. Szkoła jest sprawdzana pod
względem formalnym, kwalifikacji personelu, posiadanego wyposażenia oraz na
okoliczność zawarcia porozumień z pracodawcami, u których będą prowadzone
praktyki. Sam program kształcenia w danej specjalności musi być już wcześniej
przyjęty na szczeblu krajowym. Akredytacja jest przyznawana każdej szkole, która
spełnia warunki. To oznacza, że ministerstwo nie reguluje liczby akredytacji
w powiązaniu z sytuacją na rynku pracy. Autonomiczna szkoła odpowiada za nabór
chętnych do kształcenia. Los absolwentów nie jest brany pod uwagę w trakcie
akredytacji.
SZKOŁA JEST ZAINTERESOWANA ZAPEWNIENIEM JAKOŚĆI
O jakości słoweńskiego szkolnictwa zawodowego decydują również szkoły. Ustawa
nakłada na nie obowiązek zapewnienia jakości kształcenia i w każdej z nich działa
szkolna rada zajmująca się tą problematyką. Szkoły podejmują niezwykle ciekawe
inicjatywy, niektóre pozyskały nawet certyfikat ISO. Najważniejsze jednak, że działają
w wielowątkowych powiązaniach ze środowiskiem lokalnym i z pracodawcami.
Regionalne centra szkół są ważnym podmiotem w życiu lokalnej społeczności,
a skupione w nich szkoły nie rywalizują między sobą. Centrum w Naklo prowadzi
rozwiniętą działalność gospodarczą, a jogurt produkowany przez uczniów
przygotowujących się do pracy w mleczarstwie jest sprzedawany codziennie do
okolicznych przedszkoli. Gdyby jakość tej szkoły pozostawiała wiele do życzenia, nikt
nie kupowałby tych wyrobów i nie karmił nimi małych dzieci. Taka filozofia szkoły
wymusza kształcenie na najwyższym poziomie, przestrzeganie wszystkich standardów
oraz inwestowanie w nowoczesny sprzęt. To podoba się uczniom i rodzicom.
Podobnie jak fakt, że zajęcia z kwiaciarstwa prowadzą nauczyciele, którzy każdego
roku wyjeżdżają do Watykanu dekorować Bazylikę Św. Piotra. Nic dziwnego, że są tak
wyróżniani, bo większość nauczycieli bardzo ceni sobie możliwość pracy w szkole
zawodowej. Dysponują nowoczesnymi pracowniami i mają stworzone doskonałe
warunki do pracy.
Wydaje się, że najlepszym sposobem zapewnienia jakości jest włączenie środowiska
lokalnego w codzienną aktywność szkoły. Podobnie jak zainteresowanie pracodawców
współpracą ze szkołą dobrze kształcącą pracowników. Entuzjazm nauczycieli
dumnych z osiągnięć szkoły i warunków swojej pracy. I wreszcie fakt, że młodzieży
imponuje nauka w doskonale wyposażonej szkole zawodowej oferującej modułowy
system kształcenia i dającej możliwość zdobycia doświadczenia przy bardzo
ciekawych projektach. To chyba najważniejsze rozwiązania, które decydują o jakości
szkolnictwa zawodowego w Słowenii.