Między domem a miastem. Podbój i zawłaszczanie przestrzeni

GRZEGORZ KOZDRAŚ
Uniwersytet Wrocławski
Między domem a miastem.
Podbój i zawłaszczanie przestrzeni publicznych
przez subkultury młodzieżowe
Wprowadzenie
Postrzeganie obecności przedstawicieli subkultur młodzieżowych w przestrzeni publicznej wielkich miast można najogólniej określić jako ambiwalentne. Z jednej strony podkreśla się ich pozytywne znaczenie dla wielkomiejskiej
mozaiki społeczno-kulturowej i heterogenicznego charakteru zbiorowości miast
oraz wytwarzania ich społecznego klimatu (jak ma to miejsce na przykład w Kopenhadze w dzielnicy Christiania). Z drugiej strony przypisuje się tym uczestnikom życia społecznego degradujący i dewaluujący miejską przestrzeń charakter.
W przypadku tego drugiego podejścia, aby podkreślić ich złowieszczą i niebezpieczną działalność, ukuto i używano terminu „blokersi”, wskazując na związek
członków grup z blokowiskami. Bez względu na to, jak młodzi ludzie uczestniczący w subkulturowej aktywności i manifestujący w taki sposób swoją tożsamość
są postrzegani i oceniani, stanowią oni znaczącą, choć marginalizowaną kategorię
użytkowników publicznych przestrzeni miast, którzy jednak chcą swoją obecność
podkreślić i utrwalić1. W artykule zostały przedstawione działania subkultur młodzieżowych, dla których przestrzeń publiczna stanowi zarówno cel, jak i środek
aktywności.
Obecność w przestrzeni miast młodych ludzi, członków młodzieżowych grup
subkulturowych, manifestujących swoje ideologie i poglądy, nie jest niczym za1 W tym miejscu warto zauważyć wzrost zainteresowania subkulturą kibiców chuliganów, nazywanych również szalikowcami lub kibolami, ze strony polityków i mediów. Atmosfera wokół tych
subkultur młodzieżowych jest związana ze zbliżającymi się rozgrywkami mistrzostw piłkarskich
Starego Kontynentu.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 89
2012-09-26 14:51:04
90
Grzegorz Kozdraś
skakującym. Jak zauważył Tadeusz Paleczny2, miasta, szczególnie duże i wielkie,
zawsze były terenem aktywności wielu grup młodzieżowych, które powiększały
społeczno-kulturową różnorodność zbiorowości wielkomiejskich. Prowadzone
od drugiej dekady XX wieku badania w miastach amerykańskich wykazały funkcjonowanie na ich obszarach licznych i różnorodnych grup oraz band młodzieżowych, nazywanych gangami3. W latach 60. i 70. Londyn stanowił scenę narodzin
i rozwoju silnego i licznego undergroundu, obejmującego przeróżne formy młodzieżowej kontestacji i subkulturowej przynależności4. W latach 80. i 90. członkowie grup subkulturowych i kontrkulturowych pojawili się licznie na ulicach
polskich miast, nie tylko urozmaicając ich krajobraz, ale również angażując się
w wiele działań protestacyjnych5 i zawłaszczających. Także obecnie odnotowuje
się obecność takich grup6.
Podbój i zawłaszczanie przestrzeni — kwestie definicyjne
Zgodnie z definicją zawartą w Słowniku języka polskiego7 zawłaszczyć, zawłaszczać to tyle, co przejąć na własność, często bezprawnie, lub przyznać sobie do czegoś prawo, podbój zaś oznacza działanie zmierzające do zwiększenia dominacji
nad otoczeniem. Tym samym zawłaszczanie przestrzeni można rozumieć jako akt
przyznania sobie prawa do użytkowania fragmentu jakiejś większej przestrzeni
lub przebywania na nim, a podbój przestrzeni oznacza zdobywanie przewagi nad
innymi użytkownikami przestrzeni.
Problematyka zawłaszczania przestrzeni była podejmowana wielokrotnie
na gruncie wielu dyscyplin naukowych, w tym socjologii8. Mimo to brak kon2 T. Paleczny, Grupy subkultury młodzieżowej. Próba analizy — propozycje teoretyczne, „Kultura
i Społeczeństwo” 1993, nr 3.
3 F. Trasher, The Gang. A Study of 1313 Gangs in Chicago, Chicago 1973; J.M. Hagedorn, Gangs,
institutions, race and space: The Chicago School revisited, [w:] Gangs in the Global City. Alternatives to Traditional Criminology, red. J.M. Hagedorn, Chicago 2007; M.W. Klein, C.L. Maxson, Street
Gang Patterns and Policies. Studies in Crime and Public Policy, Oxford 2006.
4 T. Paleczny, op. cit., s. 27.
5 Zaznaczyć należy, że pierwsze subkultury młodzieżowe pojawiły się na ulicach miast Polski
już w okresie międzywojennym. Pod koniec lat 40. i na początku 50. obserwowano zainteresowanie
młodzieży tak zwanym bikiniarskim stylem. Bikiniarze wypełniali ulice niemal wszystkich wielkich
miast w Polsce, stając się również przedmiotem zainteresowania władz państwowych i aparatu bezpieczeństwa. Szerzej na ten temat pisze Maciej Chłopek w pracy Bikiniarze. Pierwsza polska subkultura, Warszawa 2005.
6 B. Fatyga, Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury młodzieżowej, Warszawa 1999; J. Dudała,
Fani-chuligani. Rzecz o polskich kibolach. Studium socjologiczne, Warszawa 2004; M. Jędrzejowski,
Młodzież a subkultury. Problematyka edukacyjna, Warszawa 1999.
7 Słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2007.
8 Między innymi: K. Werner, The City and the Living Space. Stockholmers on the City, Stockholm 1991; S. Carr et al., Public Space, Cambridge 1995; D. Mitchell, The Right to the City: Social
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 90
2012-09-26 14:51:04
Między domem a miastem. Podbój i zawłaszczanie przestrzeni publicznych przez subkultury młodzieżowe
91
kluzywnych rozstrzygnięć, czym jest zawłaszczanie. Najogólniej apropriację
przestrzeni można rozumieć jako „indywidualne lub grupowe działania związane z wytwarzaniem, wyborem, władaniem, przekształcaniem, wyznaczaniem
granic, pielęgnowaniem oraz/lub zwykłym, intencjonalnym użytkowaniem przestrzeni, tak jakby stanowiła ona własność jednostki bądź grupy”9. W wyniku
zawłaszczania przestrzeń staje się miejscem pełnym znaczenia dla grupy, która
może świadomie ją okupować, może ją kontrolować, wchodzić w jej posiadanie,
wytwarzać, modyfikować, otaczać opieką i granicami, może oznaczyć ją symbolami, znakami oraz własną aktywnością czy wreszcie może się z nią identyfikować. Tak wytworzona przestrzeń jest również elementem świadomości i narracji
grupy. Jest to obustronny proces wzajemnego oddziaływania przestrzeni i aktorów społecznych zawłaszczających przestrzeń, która w wyniku takich działań
oddziałuje na użytkowników. W jej wyniku zawłaszczający wywierają nacisk
na otoczenie fizyczne, urbanistyczno-architektoniczne oraz społeczne, szczególnie na sąsiedztwo.
Zawłaszczanie przestrzeni ujawnia zdolności do dominowania i opanowywania fragmentów miasta oraz oznacza segregację, ekskluzję oraz ograniczenie
wraz z zamknięciem dostępności do przestrzeni (oraz/lub miejsc) publicznych.
Jest w tym znaczeniu wyrazem praktyk dominacji i władzy. Z drugiej strony wyrażać może również społeczny opór wobec dominacji i władzy. Zgodnie z rozważaniami Henriego Lefebvre’a społeczne zawłaszczanie przestrzeni należy rozumieć
również jako pewien sposób odzyskiwania przestrzeni publicznej, a zgodnie z tym
sam opisywany proces jest wskaźnikiem rywalizacji o przestrzeń, związanym
z wyrażeniem sprzeciwu wobec tendencji wykluczających. Zawłaszczenie stanowi
środek manifestacji społecznego oporu wobec dominacji państwa i kapitału10.
Proces zawłaszczania przestrzeni charakteryzuje się pewną dwoistością.
Z jednej strony zawłaszczanie przestrzeni i jej podbój oznaczają sytuację, w której aktorzy zawłaszczający i podbijający mają zdolność do sprawowania kontroli
i narzucania akceptowalnych lub pożądanych sposobów zachowania. Ten typ zawłaszczania proponuję nazywać realnym lub faktycznym11. Przykładem takiego
typu zawłaszczania są ogródki piwne wystawiane przez restauratorów w przestrzeni publicznej. Jest to najbardziej uchwytny empirycznie sposób zawłaszczania przestrzeni. Jest to również najbardziej perswazyjny sposób wejścia w „posiadanie” przestrzeni, która zostaje obudowana i obwarowana, nasycana materialną
tkanką.
Justice and the Fight for Public Space, New York 2003; Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, red.
B. Jałowiecki, W. Łukomski, Warszawa 2007.
9 R.M. Feldman, S. Stall, The Dignity of Resistance: Women Residents Activism in Chicago Public
Housing, Cambridge 2004, s. 184–185.
10 H. Lefebvre, The Production of Space, Oxford 1991.
11 W literaturze przedmiotu można się również spotkać z terminem „zawłaszczanie materialne”.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 91
2012-09-26 14:51:04
92
Grzegorz Kozdraś
Z drugiej strony apropriacja przestrzeni i jej podbój mogą oznaczać sposoby przyswojenia przestrzeni, realizowane przez nasycenie tkanki przestrzennej
materialnymi i wizualnymi kodami, symbolami, znakami wyrażające nowe lub
dodatkowe sensy i znaczenia, a także w wyniku stałej i systematycznej obecności
i aktywności grup społecznych w określonych miejscach. Ten typ zawłaszczania
nazywany jest symbolicznym lub społecznym. Związany jest ze swoistą nadreprezentatywnością czy nadobecnością pewnych form i treści wizualnych.
Zawłaszczanie przestrzeni może oznaczać proces jej oswajania, naznaczania i przyswajania. W tym znaczeniu praktyki apropriacyjne przekładają się na
działania zmierzające do poznania, wysokiego waloryzowania, identyfikowania
i uznania za bezpieczną danej przestrzeni miejskiej przez zbiorowości zawłaszczające12. Jest to proces redefiniowania miejsca, będący efektem zarówno planowanej, jak i spontanicznej działalności jednostek i grup, użytkowników i właścicieli
przestrzeni13.
Humanistyczne podstawy badań procesu subkulturowego zawłaszczania
przestrzeni
Florian Znaniecki wskazywał, że podejmując się analiz procesów ekologicznych zachodzących w przestrzeni miejskiej, socjolog powinien badać te problemy w ten sam sposób, w jaki dokonuje oglądu całej rzeczywistości społecznej,
z uwzględnieniem „współczynnika humanistycznego”14. Pochodną przyjęcia takiego stanowiska jest traktowanie przestrzeni w kategorii wartości, jako elementu
pozaprzestrzennego systemu aksjonormatywnego grupy społecznej, która danym
terytorium włada lub nadaje mu znaczenie. Jednocześnie analizowana geograficzna i dająca się fizycznie wyodrębnić przestrzeń może stanowić „wartość przestrzenną” różnych grup czy zespołów ludzkich. Pozwala to socjologowi na dostrzeżenie wielu równych jakościowo przestrzeni, traktowanych jako odrębne
przedmioty ludzkiego doświadczenia i grupowego symbolicznego władania. Analizując zawłaszczanie publicznych przestrzeni miast przez subkultury młodzieżowe, należy mieć na uwadze zastrzeżenie, że ten sam geograficzny i urbanistyczny
obszar może być w formalnym władaniu innej grupy niż ta, która sprawuje nad
12 Zob. B. Jałowiecki, M. Szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2002.
13 H. de Haan, Social and Material Appropriation of Neighborhood Space: Collective Space and
Resistance in a Dutch Urban Community, Paper for international conference Doing, thinking, feeling
home: the mental geography of residential environments, Friday 14 and Saturday 15 October 2005,
Delft University of Technology.
14 F. Znaniecki, Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1938, nr 1.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 92
2012-09-26 14:51:04
Między domem a miastem. Podbój i zawłaszczanie przestrzeni publicznych przez subkultury młodzieżowe
93
nim symboliczną kontrolę. Inna grupa może daną przestrzenią zarządzać, a inna
symbolicznie (lub realnie) ją zawłaszczać.
Grupa, w której posiadaniu znajduje się określona „wartość przestrzenna”,
uposaża jednostki w specjalne dyspozycje do przebywania na obszarze i używania
go, nazwane przez Znanieckiego „pozycją ekologiczną”. Jest ona składnikiem roli
społecznej jednostki, rozumianej jako jej własna indywidualność, przynależność
grupowa, całokształt praw nadanych przez krąg społeczny, do którego należy, oraz
wymagania stawiane jednostce jako członkowi danej grupy czy kręgu społecznego. Przyznanie „pozycji ekologicznej” oznacza również zobowiązania grupy
wobec uposażonej jednostki, wśród których najważniejszymi są ochrona i zapewnienie bezpieczeństwa. Zobowiązania te skutkują monopolizacją przemocy, oznaczają bowiem, że jedynie grupa władająca przestrzenią może stosować przymus,
pozbawiając uprawnień wynikających z „pozycji ekologicznej”15.
Przyjęcie „humanistycznej” optyki badań i analiz procesów zawłaszczania
przestrzeni publicznej miast przez członków subkultur młodzieżowych wymaga
również doprecyzowania roli samej przestrzeni i rozumienia procesów apropriacji. Przy wyjaśnianiu tego pomocne będzie posłużenie się metaforą „gry o przestrzeń”16 jako sposobem prezentacji uczestników rywalizacji, reguł i narzędzi
czy sposobów wykorzystywanych w tej „grze”.
Podbój i zawłaszczanie — subkulturowa „gra o przestrzeń (publiczną)”
Podstawową cechą młodzieżowych subkultur, gangów i band młodzieżowych
jest terytorialność, rozumiana jako swoista więź z przestrzenią. Frederick Trasher,
badając chicagowskie gangi, zauważył, że powstają one w spontaniczny sposób
na bazie sąsiedztwa i wspólnoty terytorialnej, ich aktywność sprowadza się często
do „włóczenia się” i zaznaczania swojej obecności w przestrzeni zamieszkania,
co stwarza podstawy trwałej i silnej więzi z lokalnym terytorium17. Wspólna przestrzeń zamieszkania stanowi podstawę konstytuowania się młodzieżowych grup,
w tym również subkulturowych.
Z terytorialnego charakteru subkultur, band i gangów młodzieżowych wynika dążenie do przyswojenia, opanowania i naznaczenia przestrzeni ich codziennych aktywności. Dążenia te są realizowane w zderzeniu z innymi użytkownikami
publicznych przestrzeni miast. Grupy o subkulturowej identyfikacji dodatkowo
cechuje „znaczenie mocy”, czyli dążenie do monopolizacji przemocy fizycznej
15
Ibidem.
Miasta polskie w procesie przemian: studia nad Wrocławiem i Oleśnicą, red. W. Misiak, Wrocław 1992.
17 F. Trasher, op. cit.; J.W. Moore, Understanding youth street gangs: Economic restructuring and
the urban underclass, [w:] M. Watts, Cross-cultural Perspectives on Youth, Radicalism and Violence,
Stamford 1998.
16
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 93
2012-09-26 14:51:04
94
Grzegorz Kozdraś
i symbolicznej lub, jak ujął to Józef Chałasiński, wzrost znaczenia siły fizycznej
jako regulatora „mocy społecznej jednostek i grup”, która pozwala na wyróżnienie
się danym osobom18. Przestrzeń publiczna umożliwia manifestację mocy subkulturom młodzieżowym, stając się przedmiotem swoistej „gry o przestrzeń”.
Subkultury młodzieżowe, podobnie jak inni uczestnicy „gry o miejską przestrzeń”, chcą zająć w niej jak najlepszą pozycję lub co najmniej zaznaczyć w możliwie dużym stopniu swoją obecność. Narzędzia, którymi posługują się w tej „grze”,
są innego rodzaju niż te, którymi posługują się pozostali uczestnicy. Zasadniczą
różnicą jest pozaekonomiczny, niewyrażony poprzez mechanizmy rynkowe,
aspekt rywalizacji o zdobycie pożądanych miejsc w mieście. W głównym stopniu decyduje on o środkach stosowanych w celu zajęcia wartościowych obszarów
w mieście. Metody, którymi posługują się subkultury celem określenia przestrzennego obszaru własnego oddziaływania, możemy określić mianem przemocy,
w tym również przemocy symbolicznej, w nieco innym znaczeniu niż to, które nadał jej Pierre Bourdieu19. Za pomocą tych środków, poprzez naznaczanie obszaru miasta swoją własną symboliką, konkretne subkultury młodzieżowe odciskają
piętno na jego przestrzeni. Jednocześnie, dzięki temu, że „symbole ucieleśniają
ludzkie uczucia, postawy i przekonania, tworzeniu nowych symboli towarzyszy
zapominanie, usuwanie, a nawet niszczenie istniejących” znaków20. Za pomocą
symboli jednostki i grupy społeczne wyrażają własny prestiż, utrwalają w pamięci
ważne wydarzenia oraz zaznaczają swoją obecność, siłę i władzę. Obfitość oraz
różnorodność znaków w przestrzeni miasta łączą się, jak pisze Aleksander Wallis,
z „rozmaitością i zróżnicowaniem zbiorowości, którym miasto służy”21.
Subkultury młodzieżowe, analizowane w odniesieniu do „gry o przestrzeń
miejską”, należy również umieścić w kontekście procesu „społecznego wytwarzania przestrzeni”. Wynika on ze specyfiki sposobów oraz narzędzi, którymi subkultury naznaczają, zawłaszczają i podbijają określone obszary w mieście. Związany
18 J. Chałasiński, Młode pokolenie chłopów. Procesy i zagadnienia kształtowania się warstwy
chłopskiej w Polsce, Warszawa 1938 (reprint 1984).
19 Przemoc symboliczną Pierre Bourdieu wiązał z „władzą symboliczną” klasy panującej (burżuazji), rozumianą jako „pewna specyficzna symboliczna skuteczność” narzucania znaczeń jako
uprawnionych przy równoczesnym ukrywaniu sił i interesów leżących u jej podstaw. Przemoc
symboliczna jest więc sposobem repro du kc ji istniejących stosunków społecznych. Uważam, podobnie jak Bourdieu, że „przemoc symboliczna” jest związana z procesem „narzucania znaczeń”,
ale nie jest ona cechą tylko władzy politycznej, lecz każdej relacji związanej ze sprawowaniem władzy, władaniem czy rywalizacją o władzę. W tym znaczeniu „przemoc symboliczna” jest narzędziem
rywalizacji o „nadawanie znaczeń”, o możliwość określania i podkreślania „prawa do władania”.
W kontekście moich badań „przemoc symboliczna” jest narzędziem zawłaszczania przestrzeni, czyli
nadawania znaczeń danym obszarom, w relacjach zachodzących w skali mikrospołecznej i mezospołecznej. Zob. P. Bourdieu, J.C. Passeron, Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, Warszawa 2006, s. 106.
20 A. Wallis, Socjologia wielkiego miasta, Warszawa 1967, s. 64.
21 Ibidem, s. 66.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 94
2012-09-26 14:51:04
Między domem a miastem. Podbój i zawłaszczanie przestrzeni publicznych przez subkultury młodzieżowe
95
jest również z zajmowaniem tych samych obszarów w mieście przez różnorodne
subkultury młodzieżowe. Posługują się one specyficznym językiem, kodem złożonym ze zwrotów i pojęć zrozumiałym tylko dla nich. Zjawisko to nazywane
jest „kryptografią społeczną”22. Sens niektórych znaków i symboli znany jest tylko
osobom, które posługują się tym dodatkowym kodem lub rozumieją go. Wskazuje to na istnienie w mieście informacji selektywnej, „która jest możliwa do odbioru jedynie przy znajomości dodatkowego kodu”23. Mianowicie niektóre grupy
mogą posługiwać się znakami graficznymi, znanymi osobom z subkultur, a inne
subkultury muszą posługiwać się znakami tekstowymi (językowymi). Sens znaków jest wiadomy jedynie „wtajemniczonym”. Jak zauważył A. Wallis, możliwość
rozumienia kodu, symboli jest związana z posiadaniem pewnego zasobu wiedzy,
dostępnego jedynie uczestnikom określonych kultur lub subkultur. I choć w ten
sposób ich funkcje: instrumentalna, ideologiczna i poznawcza zostały zredukowane do estetycznej dla osób „znajdujących się poza kręgiem społecznej i historycznej świadomości odbiorców”, to i tak ważniejsze wydaje się oddziaływanie
w obszarze działania subkultur24.
Subkultury młodzieżowe w przestrzeni miasta — przykład Wrocławia
We Wrocławiu, podobnie jak w innych miastach w Polsce i nie tylko, subkultury młodzieżowe manifestują swoją obecność. Członkowie różnorodnych grup
młodzieżowych nie tylko są w tej przestrzeni widoczni, ale stają się jej kreatorami
lub „zdobywcami”, wpływającymi w znaczący sposób na postrzeganie i waloryzację miejsc w mieście. Nim jednak zostaną omówione sposoby zawłaszczania
przestrzeni przez subkultury młodzieżowe, warto pokrótce przedstawić „subkulturową mapę Wrocławia”, z uwzględnieniem czasowych zmian zachodzących
w „subkulturowej grze o miasto”.
Obecność członków różnych subkultur młodzieżowych w przestrzeni Wrocławia odnotowywana jest od lat 50. Niemniej dopiero w latach 80. i 90. nastąpiła
swoista „eksplozja grup młodzieżowych”. Było to efektem splotu kilku czynników
o charakterze zarówno bardziej uniwersalnym (rozwój kontrkultur w państwach
Europy Zachodniej i Ameryki Północnej, upadek systemu komunistycznego
w Europie Wschodniej), regionalnym (powstanie i rozwój opozycji demokratycznej w Polsce, transformacja systemowa), jak i lokalnym (na przykład działalność
ruchu Pomarańczowej Alternatywy, wrocławskich struktur Solidarności i Solidarności Walczącej, rozwój lokalnej sceny muzycznej).
22 B. Jałowiecki, Proces waloryzacji przestrzeni miejskiej, [w:] Przestrzeń i społeczeństwo. Z badań
ekologii społecznej, red. Z. Pióro, Warszawa 1982.
23 Ibidem, s. 71.
24 A. Wallis, op. cit.; idem, Informacja i gwar: o miejskim centrum, Warszawa 1979.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 95
2012-09-26 14:51:04
96
Grzegorz Kozdraś
Działalność kontestacyjna młodzieży w latach 80. była skupiona przede
wszystkim w centralnej przestrzeni Wrocławia. Akcje członków ruchu Pomarańczowej Alternatywy odbywały się na ulicy Świdnickiej i na Rynku. Zawłaszczanie
przestrzeni centralnej miasta miało charakter symboliczny, poprzez wprowadzanie dodatkowych symboli. Centralny obszar miasta stawał się sceną dla aktorów
dokonujących tego swoistego podboju, w samych zaś działaniach nie chodziło
o sprawowanie kontroli nad tym fragmentem miasta w inny niż symboliczny sposób. Centrum miasta dawało możliwość manifestowania tego, co w inny sposób
nie mogło być zamanifestowane, stawało się sceną happeningów25. Na murach
wrocławskich kamienic pojawił się symbol tego ruchu — krasnal — oraz graffiti
antysystemowe, zawierające treści pacyfistyczne i antyreżimowe.
Analizując zjawisko podboju i zawłaszczania przestrzeni Wrocławia w latach
80. przez subkultury młodzieżowe, nie można zapomnieć o powstającym w tamtym okresie zjawisku kibiców-chuliganów. Subkultura ta wówczas dopiero powstawała (choć znane były wcześniej przypadki zachowań chuligańskich na stadionach) i z tego względu nie odgrywała znaczącej roli w symbolicznym podziale
miasta na przestrzenie wrogie lub przyjazne członkom innych grup subkulturowych, niemniej w tym okresie rozwinęła się postawa „kibica”, która z całą mocą
dała o sobie znać w następnych dwóch dekadach.
Obszar zawłaszczany przez tę subkulturę to przede wszystkim stadion piłkarski i jego okolice. Ze względu na silne symboliczne znaczenie tego miejsca stadion
był obszarem penetracji wrogich grup chuliganów piłkarskich, które w ten sposób
podkreślały swoją pozycję w strukturze piłkarskich fanatyków, nazywanej „ligą
chuliganów”26. Drugą przestrzenią okupowaną i podbijaną przez kiboli był dworzec kolejowy Wrocław Główny, nazywany „Berzą”. W tym czasie powstało również określenie „ber-zolot” odnoszące się do kibiców chodzących w dzień rozgrywek ligowych na dworzec w celu konfrontacji z innymi fanatykami piłkarskimi.
Rozwijający się w latach 80. wrocławski underground, obfitujący w zespoły
tak zwanej nowej fali27, skutkował pojawieniem się na ulicach miasta dominującej w tym okresie młodzieżowej subkultury — punków. Skupiona wokół muzyki
jako formy wyrazu postaw kontestacji i buntu młodzież zawłaszczała przestrzeń
w okolicach klubów muzycznych, takich jak Katakumby, Indeks czy Pałacyk. Pojawiają się pierwsze „ekipy”, które systematycznie okupują wybrane przez siebie
miejsca, nadając im znane sobie nazwy, które jednocześnie identyfikowały konkretną grupę: „murek” w okolicy Ostrowa Tumskiego oznaczał jednocześnie
miejsce spotkań punkowej „ekipy” rekrutującej się z okolic placu Grunwaldzkiego oraz nazwę samej „załogi”. Podobnie miała się rzecz z „gruszą” (placem zabaw
25
W. Fydrych, Żywoty mężów pomarańczowych, Wrocław 1999.
R. Zieliński, Liga chuliganów, Wrocław 1996.
27 J. Michalak, Nie będę wisiał ukrzyżowany. 30 lat punk rocka na Dolnym Śląsku. Ludzie. Teksty.
Inspiracje. Kapele, Wrocław 2009.
26
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 96
2012-09-26 14:51:05
Między domem a miastem. Podbój i zawłaszczanie przestrzeni publicznych przez subkultury młodzieżowe
97
w okolicy ulicy Gajowickiej). W latach 90. pojawiły się grupy nawiązujące w swoich nazwach do miejsc zamieszkania członków (PBK — Punk Brigade Kościuszke
od ulicy Tadeusza Kościuszki). Swoisty katalog przestrzeni zawłaszczonych przez
wrocławskich punków, uznanych za ich miejsca w mieście, powstaje w ramach
projektu „Wrocławski punk” i zawiera ponad pięćdziesiąt lokalizacji, w tym kluby
muzyczne, puby i inne miejsca28. Szczególnym miejscem we Wrocławiu, ze względu na organizowane tam koncerty, była Wyspa Słodowa.
W kolejnej dekadzie subkulturowa mozaika wzbogaciła się między innymi
o skinów29, dresiarzy i hip-hopowców. Pod koniec dekady, w ramach toczącej się
dyskusji nad „młodzieżą końca wieku”, odkryto w przestrzeni miast blokersów.
Przestrzenie publiczne Wrocławia stawały się areną i obiektem rywalizacji coraz
liczniejszych grup młodzieżowych. W latach 90. ukształtował się w miarę trwały
podział przestrzeni między poszczególne subkultury, czego efektem jest reprodukcja identyfikacji i kontrola powstawania alternatywnych grup subkulturowych.
Jednak w miarę jak jedne traciły na „żywotności”, w ich miejsce pojawiały się
nowe, ale nie dowolne, tylko w pewien sposób zintegrowane z poprzednimi. Mianowicie na osiedlu, na którym dominowały punki, pojawiła się subkultura hip-hopowców, która z czasem zdominowała i symbolicznie zawłaszczyła tę przestrzeń.
Tak działo się na przykład na osiedlach Wielkiej Wyspy — Biskupinie i Sępolnie.
Znowu na osiedlu Nowy Dwór, gdzie od końca lat 80. przeważała subkultura skinów, zaczęła dominować zintegrowana z nimi subkultura chuliganów piłkarskich.
Badania prowadzone w ostatnich latach (2006–2007) wśród wybranych subkultur młodzieżowych ujawniły mozaikowy rozkład ich występowania. Do analiz
wybrano te subkultury, które w opiniach uczestników „subkulturowej gry o przestrzeń” są najliczniejsze i najbardziej widoczne w obszarze miasta, a następnie
zaznaczono te osiedla, które są podbijane i przez nich zawłaszczane. W efekcie
tych zabiegów powstała mapa rozmieszczenia czterech subkultur w przestrzeni
Wrocławia. Nie jest ona w żaden sposób pełna, lecz oddaje pewien stan świadomości na temat przyswojenia przestrzeni przez „ziomali”30, a wiedza o tym,
28
http://www.punkzwrocka.pl/strona. Projekt skupiony jest wokół filmu, który ma „możliwie
wszechstronnie przedstawić i przypomnieć zjawisko, jakim było tworzenie się i rozwój niezależnej
punkowej i nowofalowej sceny rockowej we Wrocławiu, oraz związane z tym miejsca — aż do czasów nam współczesnych — jako ważny i ciekawy, a niesłusznie nieco zapomniany, element historii
naszego miasta ostatnich dziesięcioleci. W sposób istotny współtworzący jego społeczny, kulturowy
i obyczajowy klimat i koloryt”.
29 Celowo pomijam wiele innych subkultur młodzieżowych, między innymi metali, ze względu na ich związki z dwoma głównymi subkulturami: punkami i skinami. Strategie podejmowane
w „subkulturowej grze o przestrzeń” są związane z procesami inkluzyjnymi lub ekskluzyjnymi
(inkorporacyjnymi), polegającymi na włączaniu lub wykluczaniu niektórych subkultur przez inne
do/z danego obszaru. Jedne subkultury integrują się z innymi w ramach jakiegoś układu lokalnego
na zasadzie personalnych kontaktów lub ideologicznych podobieństw, a inne już nie.
30 Tak określa się zarówno swoich kolegów, osoby zamieszkujące ten sam obszar, jak i członków
tej samej subkultury młodzieżowej.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 97
2012-09-26 14:51:05
98
Grzegorz Kozdraś
w których miejscach można się spodziewać członków jakiejś subkultury, jest niezbędna przy przemieszczaniu się po mieście. Jest to niezbędny element wiedzy
„podręcznej”, umożliwiającej w miarę „bezkolizyjne” poruszanie się w terenie. Ponadto ze względu na dynamikę zmian w „subkulturowym świecie” prezentowana
mapa zawiera dane, które mogły stracić na aktualności. Jej walorem dla badaczy
procesów ekologicznych w mieście, socjologów miast i geografów może być jednak możliwość generowania hipotez dotyczących związku między cechami przestrzeni a jej zawłaszczaniem przez subkultury.
Szalikowcy
Hip-hopowcy
Skinheadzi
Dresiarze
Ryc. 1. Mapa przestrzennego rozmieszczenia poszczególnych grup blokersów według badanych
Źródło: opracowanie własne.
Zaznaczone na mapie obszary w przybliżeniu wyznaczają osiedla, które dane
grupy subkulturowe uznają i traktują jak „wartości przestrzenne”. Występowanie
w danym obszarze kilku różnych grup jest efektem zarówno rywalizacji o dany
teren, jak i, w przypadku subkultury skinów i szalikowców, wyrazem ich integracji. Pozycje ekologiczne nadane członkom subkultur młodzieżowych (i nie tylko
im, lecz jak dowodzą badania moje i między innymi Barbary Fatygi31, także innym kategoriom młodzieży oraz innym użytkownikom przestrzeni) wyznaczają
zakres ich „uprawnień” do przebywania. W konsekwencji pozycje przynależne in31
Zob. B. Fatyga, op. cit.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 98
2012-09-26 14:51:05
Między domem a miastem. Podbój i zawłaszczanie przestrzeni publicznych przez subkultury młodzieżowe
99
nym wyznaczają swoich, obcych-tolerowanych i obcych-nietolerowanych. Każda
z tych kategorii użytkowników przestrzeni osiedli jest dodatkowo identyfikowana
przez miejsce zamieszkania. Mamy do czynienia z dwoistym postrzeganiem, waloryzowaniem i segregowaniem osób przebywających w „wartościach przestrzennych” danych grup subkulturowych, w kategoriach swoi–obcy: subkulturowo i terytorialnie.
Nałożenie kategorii związanych z pozycją ekologiczną na mapę miasta wyznacza przestrzenie „swoje” i „obce”. Identyfikowanie ich przez członków subkultur
młodzieżowych dotyczy obecności innych grup. Subkultury młodzieżowe, podobnie jak inni użytkownicy miasta, poprzez systematyczne, realizowane codziennie
„odczytywanie” miasta oraz aktywne działanie w jego przestrzeni wypracowali
własny obraz jego obszaru i poszczególnych jego fragmentów. Poprzez działania w swoich grupach i — używając języka interakcjonistów — „negocjowanie”
znaczeń budowali mapę wyobrażeń dotyczącą poszczególnych osiedli w mieście,
jego obszarów naturalnych. Zachodzące procesy segregacyjne umocniły wśród
badanych przekonania o obszarach, które ze względu na własne, subkulturowe
aktywności mogą oni uznać za bezpieczne oraz za zawłaszczone przez inne grupy
subkulturowe.
Symboliczny podział przestrzeni miasta oraz związane z nim swoiste „strefy
wpływów”, wyrażone występowaniem czy zawłaszczaniem określonych obszarów
naturalnych miasta przez poszczególne bandy młodzieżowe, wyrażały się również w stosunku do Wrocławia. Miasto w swojej wielości stylów życia oraz przez
stwarzany „system okazji” może sprzyjać realizacji określonych działań. Niemniej
aktywność w mieście poszczególnych grup blokerskich była modyfikowana przez
wielkość, w tym wypadku wyobrażoną, subkultur własnych i skonfliktowanych.
Miasto również jest traktowane jako „wartość przestrzenna”. Zachodzące w obrębie miasta procesy segregacyjne mogą jednak powodować zmianę stosunku do tej
wartości.
Zasadniczy w tym wypadku problem dotyczył tego, jak i w jakich kategoriach
jest postrzegany Wrocław, a konkretnie mówiąc, jak subkulturowo definiowane
grupy młodzieżowe określają to miasto rozumiane jako „wartość przestrzenna”
danych grup subkulturowych oraz w jaki, specyficzny dla nich sposób miasto
jest użytkowane. Badacze subkultury szalikowców i fanatyków piłkarskich spotykali się wielokrotnie ze zjawiskiem „zawłaszczania” przestrzeni miasta przez
zwolenników jednej z drużyn, przy bardzo silnej marginalizacji pozostałych kibiców. Reakcją „wykluczonych” na takie praktyki był wzrost zachowań bardzo
agresywnych32.
32
Tak działo się w Krakowie, gdzie miasto było zawłaszczone przez kibiców Wisły Kraków,
a marginalizowaną grupę stanowili kibice Cracovii Kraków. W tym czasie (lata 90.) w środowisku
kibiców piłkarskich ten ośrodek miejski był definiowany jako „miasto Wisełki”, co również przekładało się na pozycję drugiego rywala w tym środowisku. Należy dodać, że w środowisku kibiców piłkarskich funkcjonuje coś, co nazywane jest „ligą chuliganów”, i jest swoistym rankingiem
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 99
2012-09-26 14:51:05
100
Grzegorz Kozdraś
Subkultury młodzieżowe w przestrzeni osiedli miejskich
— wrocławscy blokersi i ich miejsca
Patrząc na wielkie miasta jak na formy (wielkomiejskiej) organizacji życia społecznego, definiowanej przez Krzysztofa Frysztackiego jako „wzajemnie ze sobą
powiązane działania jednostek i grup oraz wynikające z nich styczności i stosunki
społeczne, które, wyrastając z materialnych, ludnościowo-ekonomicznych i kulturowych cech miejskich skupisk, tworzą, realizują i kontrolują pewne schematy
życia zbiorowego, co w konsekwencji ma wpływ porządkujący oraz ujednolicający”33, należy stwierdzić, że miasto oferuje „inne” miejsca na realizację ich aktywności i sposoby spędzania wolnego czasu przez młodych ludzi. Wielkie miasta
w swojej heterogeniczności i funkcjonalności tworzą system okazji do zaspokojenia różnorodnych potrzeb.
Miejsca, gdzie gromadzą się blokersi, oraz sposoby spędzania przez nich czasu wolnego są wynikiem oddziaływania dwóch przeciwstawnych sił i tendencji:
preferencji osób określanych tym mianem i utrwalonych (w wymiarze przestrzennym i społecznym) wzorów społecznie akceptowanych form realizowania
„młodości”. Wielkie miasto, poprzez odpowiedni sposób zagospodarowania przestrzeni osiedli, może wpływać na realizację określonych sposobów spędzania wolnego czasu. Oczywiście pozostaje pytanie, w jakim stopniu „oferta” jest atrakcyjna
dla młodzieży, w tym dla blokersów. Jak zauważył Stanisław Kłopot, na sposoby
spędzania wolnego czasu przez młodzież (ale również dorosłych) mają wpływ zainteresowania, dominujące wzory spędzania wolnego czasu, zagospodarowanie
przestrzeni, dostępność danych miejsc34.
Mieszkanie i dom to miejsca codziennych zmagań między blokersem a jego
rodziną, przestrzeń pokoju zaś między nim a rodzeństwem (lub innymi osobami,
z którym dzieli tę przestrzeń). Mimo to własny pokój jest wykorzystywany od czapozycji kibiców poszczególnych klubów. Niemniej reakcją na marginalizowanie „kiboli” Cracovii
był wzrost zachowań przestępczych, w tym szczególnie potępianego w tym środowisku używania
noży w czasie walk stadionowych. Skutek był oczywisty, nastąpił wzrost pozycji kibiców tej drużyny
w „lidze chuliganów”, co również przełożyło się na jej popularność i liczebność (zob. J. Dudała,
op. cit.; o lidze chuliganów pisał wrocławski dziennikarz Roman Zieliński w swojej książce Liga
chuliganów, Wrocław 1996). Inna sytuacja, już nie tak udokumentowana jak poprzednia, dotyczyła
zachodzących w przestrzeniach wielu miast walk między grupami skinheadów a punków, fanów
muzyki „metalowej” czy innych grup subkulturowych, które miały miejsce w początkach lat 90.
(zob. E. Wilk, Krucjata łysogłowych, Warszawa 1994). Wynikiem wielu takich sytuacji było definiowanie przez ludzi związanych z grupami subkulturowymi licznych miast w kategoriach tych grup:
na przykład Toruń i Lublin były miastami skinowskimi.
33 K. Frysztacki, Miasta metropolitalne i ich przedmieścia. Z problematyki socjologii miasta oraz
badań nad rzeczywistością krakowską, Kraków 2001, s. 156–157.
34 S.W. Kłopot, Społeczno-przestrzenne uwarunkowania konsumpcji alkoholu, papierosów i narkotyków przez młodzież gimnazjalną, [w:] Atlas problemów społecznych Wrocławia, red. S.W. Kłopot,
W. Skiba, Wrocław 2006.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 100
2012-09-26 14:51:05
Między domem a miastem. Podbój i zawłaszczanie przestrzeni publicznych przez subkultury młodzieżowe
101
su do czasu na spotkania z kolegami z grupy. Oczywiście zakres wykorzystania
pokoju w trakcie takich spotkań jest uzależniony od tego, kto poza nimi przebywa
w domu. Podobnie jest z mieszkaniem, które bywa wykorzystywane na organizowanie różnych form przyjęć, tak zwanych „domówek”, „balang”, „bani” i innych tego typu spotkań towarzyskich, co jednak wymaga nieobecności rodziców
w domu. Mieszkanie więc w ograniczonym zakresie było miejscem spotkań i „zabawy” wrocławskich blokersów.
Niekorzystna struktura mieszkaniowa, wielkość mieszkania wyrażana liczbą
pokoi, a także stosunki panujące w domu powodowały więc konieczność przenoszenia większości działań poza ten obręb. Badania prowadzone we Wrocławiu
wśród gimnazjalistów pokazały, że przestrzeń osiedla oraz miejsca leżące w pobliżu miejsca zamieszkania (boiska, podwórka, skwery) są najczęściej użytkowanymi obszarami. Codziennie korzystało z nich prawie 45% wrocławskich uczniów.
Jednak bardziej interesujące wydają się wnioski dotyczące osób, które chcąc uniknąć i tak słabej kontroli społecznej, spędzały swój czas wolny poza obszarem bezpośredniego miejsca zamieszkania. Alternatywą przestrzeni osiedla, poza domem
i szkołą, były obszary konsumpcji — centrum miasta i rynek oraz galerie i centra
handlowe, multikina. Jednakże korzystanie z oferty obszaru centralnego miasta
wymagało od młodych ludzi posiadania dostatecznej ilości środków umożliwiających chociażby przemieszczenie się35.
Przestrzeń osiedla jest obszarem aktywności i zabawy blokersów z dwóch
powodów. Po pierwsze jest mimo swoich braków przestrzenią funkcjonalną,
dostarczającą miejsca i urządzenia umożliwiające „jakiekolwiek” spędzenie wolnego czasu. Oczywiście to, jakie to będą możliwości i w jaki sposób będą oni
z nich korzystać, jest uzależnione od stopnia zagospodarowania obszarów osiedli
i od możliwości ponoszenia kosztów ekonomicznych związanych z przebywaniem
w danych miejscach. Po drugie przestrzeń osiedla jest przestrzenią zawłaszczaną,
to jest naznaczaną subkulturowo, co również wymusza określone sposoby zachowań. Przebywanie w obrębie zawłaszczonej przestrzeni dotyczy bowiem sytuacji
jej obrony przed „inwazją” (w znaczeniu ekologii społecznej) obcych z innego
osiedla lub obcych zdefiniowanych subkulturowo jako wrodzy.
W zależności od typu zagospodarowania przestrzeni osiedla miejsca spotkań mogą mieć różny charakter. Blokersi zamieszkujący blokowiska spotykają
się w przestrzeni publicznej osiedli, najczęściej w miejscach pełniących funkcje
rekreacyjno-wypoczynkowe: ławki, place zabaw, ścieżki zdrowia, boiska szkolne.
Badania Patrycji Jakubowskiej nad blokersami z aglomeracji górnośląskiej pokazały, że spotkania „ze znajomymi w okolicy bloku” są dominującym sposobem
spędzania wolnego czasu przez tę grupę społeczną36. Niektórzy z nich „przesia35
Ibidem.
P. Jakubowska, Subkultura blokersów na podstawie badań przeprowadzonych na Górnym Śląsku, „Auxilium Sociale — Wsparcie Społeczne” 34–35, 2005, nr 2–3/4.
36
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 101
2012-09-26 14:51:05
102
Grzegorz Kozdraś
dywali” na klatkach schodowych. Jednak nie każde tego typu miejsce jest zawłaszczane przez blokersów. Dominuje zasada, że im bardziej jest ono ustronne, tym
chętniej w nim przebywają badani. Potwierdza to wniosek Stanisława Kłopota
o unikaniu kontroli społecznej w osiedlu, choć motywacja nie jest na tyle silna,
aby w ogóle spędzać czas wolny poza przestrzenią osiedla. Niemniej grupa w takich miejscach czuje się bezpiecznie.
Śródmiejska zabudowa kwartalna stwarzała odmienne sytuacje przestrzenne
dla blokersów. Zwarta zabudowa, mniejsza i bardziej kameralna przestrzeń publiczna tych zespołów, mniejsza liczba urządzeń o przeznaczeniu wypoczynkowo-rekreacyjnym powodowały, że częściej niż pochodzący z blokowisk spotykali
się w bramach oraz na ulicy. Szczególne znaczenie dla tych blokersów ma właśnie ulica. Symbolicznie jest przez nich utożsamiana z „twardym” stylem życia,
z regułami stawiającymi na bezpośrednie rozstrzyganie sporów. Ulica, a szczególne skrzyżowanie czy „róg ulicy”, były „tradycyjnymi” miejscami spotkań band
młodzieżowych. Gangi badane przez Fredericka Thrashera spotykały się w takich
miejscach, a William White, badając bostońskie gangi, podkreślił znaczenie „rogu
ulicy” dla tego typu grup młodzieżowych w tytule swojej pracy (Street Corner
Society)37. Należy również podkreślić, że ulica jest mitologizowana przez bandy
działające w przestrzeni osiedli blokowych z tych samych powodów. Za metaforą
„ulicy” stoi pewien typ postawy, utożsamiany z siłą fizyczną, bezwzględnością,
ale również prostotą reguł i romantyczną wizją „radzenia sobie na ulicy”, „wychowania się na ulicy” jako szkoły życia.
Miejsca zajmowane przez blokersów w przestrzeni osiedla były systematycznie zawłaszczane w symboliczny sposób. Charakterystyczną cechą tych miejsc
były oznaczenia symbolami zgodne z subkulturowymi identyfikacjami badanych.
Należy podkreślić, że choć badani przyznawali się do „symbolicznego podboju”
przestrzeni osiedla, to odżegnywali się od innych form „naznaczania” czy innych
aktów wandalizmu. Jest to związane nie tyle z symbolicznym, ile pragmatycznym znaczeniem miejsc. W ich interesie jest bowiem, aby stan infrastruktury był
na tyle znośny, by umożliwiał systematyczne korzystanie, na przykład z ławek.
Miejscami spotkań i „zabawy” były również lokale rozrywkowe działające
w przestrzeniach osiedli, do których zaliczam bary i puby. Korzystanie z nich,
inaczej niż z przestrzeni osiedla, ma jednak ograniczony, aczkolwiek systematyczny charakter. Z regularnością raz na tydzień następują „odwiedziny” tego
typu przybytków. Wynika to z rachunku ekonomicznego blokersów. Ponosząc
mniejsze koszty, można spożyć alkohol w przestrzeni osiedla. Niemniej wśród
oferowanych miejsc spędzania wolnego czasu stanowiły one jednocześnie jedne
z preferowanych, a o częstości korzystania z tej oferty, oprócz cen napojów, decy37 W.F. White, Street Corner Society: The Social Structure of an Italian Slum, Chicago 1993. Stanisław Grzesiuk w swojej książce biograficznej Boso, ale w ostrogach, Warszawa 1961, również wspomina o rogu ulicy jako głównym miejscu spotkań warszawskiej ferajny.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 102
2012-09-26 14:51:05
Między domem a miastem. Podbój i zawłaszczanie przestrzeni publicznych przez subkultury młodzieżowe
103
dowały również relacje z właścicielami lokali. To oni decydowali, czy za wejściem
i zajęciem miejsca w barze musi iść konsumpcja, czy też możliwa jest sytuacja
przesiadywania bez ponoszenia kosztów ze strony blokersów. Ta druga możliwość
występowała, gdy właścicielem baru była osoba wywodząca się ze środowiska lokalnych blokersów.
Miejsca spędzania wolnego czasu na osiedlu są atrakcyjne o tyle, o ile umożliwiają realizację preferowanych form aktywności, tak zwanej dobrej zabawy. Jednak konieczność, „przymus” pozostawania na osiedlu powodują, że czas wolny,
ze względu na pewne zrutynizowanie form aktywności, staje się „nudą”, rozumianą jako stan zmęczenia brakiem rozrywki38. Florian Znaniecki, analizując „ludzi
zabawy” i zespołów zabawowych, jeden z typów osobowościowych współczesnej
cywilizacji, stwierdził, że „zabawą jest każda czynność, swobodnie i samorzutnie
wykonywana tylko dla pozytywnego zadowolenia, jakie daje jej dokonanie”39. Zabawa jako taka jest przeciwstawiona pracy ze względu na specyficzne wartościowanie jej wytworów. „Cechą zasadniczą działalności zabawowej nie jest więc brak
wartościowania jej wytworów, lecz wyłącznie wartościowanie tych wytworów
jako zamierzonych dokonań obecnej działalności, bez nadawania im istotnego
znaczenia na przyszłość, czy też w szerszym świecie”40.
Zakończenie
Wiedza dotycząca młodzieży o subkulturowych identyfikacjach jest, mimo
jej przyrostu w ostatnich kilkunastu latach, wciąż niedostateczna. Analizy podejmowane z perspektywy socjologicznej, pedagogicznej i prawniczej notorycznie
pomijały przestrzenny aspekt aktywności grup młodzieżowych. Z pewną nadzieją
należy patrzeć na zainteresowanie się tą problematyką przez geografów. Poza poznawczym walorem analiz związków między przestrzenią a grupami społecznymi
warto pamiętać o praktycznych możliwościach aplikacji wniosków.
Bibliografia
Bourdieu P., Passeron J.C., Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, PWN, Warszawa 2006.
Carr S. et al., Public Space, Cambridge University Press, Cambridge 1995.
Chałasiński J., Młode pokolenie chłopów. Procesy i zagadnienia kształtowania się warstwy chłopskiej
w Polsce, Warszawa 1938 (reprint 1984).
Chłopek M., Bikiniarze. Pierwsza polska subkultura, Warszawa 2005.
38 W. Misiak, Adaptacja kulturowa mieszkańców hoteli robotniczych do środowiska wielkomiejskiego, Wrocław 1977.
39 F. Znaniecki, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Warszawa 2001.
40 Ibidem.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 103
2012-09-26 14:51:05
104
Grzegorz Kozdraś
Dudała J., Fani-chuligani. Rzecz o polskich kibolach. Studium socjologiczne, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2004.
Fatyga B., Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury młodzieżowej, Warszawa 1999.
Feldman R.M., Stall S., The Dignity of Resistance: Women Residents Activism in Chicago Public Housing, Cambridge 2004.
Frysztacki K., Miasta metropolitalne i ich przedmieścia. Z problematyki socjologii miasta oraz badań
nad rzeczywistością krakowską, Kraków 2001.
Fydrych W., Żywoty mężów pomarańczowych, Wrocław 1999.
Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, red. B. Jałowiecki, W. Łukomski, Warszawa 2007.
Grzesiuk S. Boso, ale w ostrogach, Warszawa 1961.
Haan H. de, Social and Material Appropriation of Neighborhood Space: Collective Space and Resistance in a Dutch Urban Community, Paper for international conference Doing, thinking, feeling home: the mental geography of residential environments, Friday 14 and Saturday 15 October
2005, Delft University of Technology.
Hagedorn J.M., Gangs, institutions, race and space: The Chicago School revisited, [w:] Gangs in the
Global City. Alternatives to Traditional Criminology, red. J.M. Hagedorn, University of Illinois,
Chicago 2007.
Jakubowska P., Subkultura blokersów na podstawie badań przeprowadzonych na Górnym Śląsku,
„Auxilium Sociale — Wsparcie Społeczne” 34–35, 2005, nr 2–3/4.
Jałowiecki B., Proces waloryzacji przestrzeni miejskiej, [w:] Przestrzeń i społeczeństwo. Z badań
ekologii społecznej, red. Z. Pióro, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1982.
Jałowiecki B., Szczepański M., Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Wydawnictwo
Scholar, Warszawa 2002.
Jędrzejowski M., Młodzież a subkultury. Problematyka edukacyjna, Warszawa 1999.
Klein M.W., Maxson C.L., Street Gang Patterns and Policies. Studies in Crime and Public Policy, Oxford University Press, Oxford 2006.
Kłopot S.W., Społeczno-przestrzenne uwarunkowania konsumpcji alkoholu, papierosów i narkotyków
przez młodzież gimnazjalną, [w:] Atlas problemów społecznych Wrocławia, red. S.W. Kłopot,
W. Skiba, Wrocław 2006.
Lefebvre H., The Production of Space, Basil Blackwell, Oxford 1991.
Miasta polskie w procesie przemian: studia nad Wrocławiem i Oleśnicą, red. W. Misiak, Wrocław
1992.
Michalak J., Nie będę wisiał ukrzyżowany. 30 lat punk rocka na Dolnym Śląsku. Ludzie. Teksty.
Inspiracje. Kapele, Oficyna Wydawnicza „Atut”, Wrocław 2009.
Misiak W., Adaptacja kulturowa mieszkańców hoteli robotniczych do środowiska wielkomiejskiego,
Wrocław 1977.
Mitchell D., The Right to the City: Social Justice and the Fight for Public Space, New York 2003.
Moore J.W., Understanding youth street gangs: Economic restructuring and the urban underclass,
[w:] M. Watts, Cross-cultural Perspectives on Youth, Radicalism and Violence, Stamford 1998.
Paleczny T., Grupy subkultury młodzieżowej. Próba analizy — propozycje teoretyczne, „Kultura
i Społeczeństwo” 1993, nr 3.
Słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2007.
Thrasher F.M., The Gang. A Study of 1313 Gangs in Chicago, Chicago 1973.
Wallis A., Informacja i gwar: o miejskim centrum, PiW, Warszawa 1979.
Wallis A., Socjologia wielkiego miasta, PWN, Warszawa 1967.
Werner K., The City and the Living Space. Stockholmers on the City, Stockholm 1991.
White W.F., Street Corner Society: The Social Structure of an Italian Slum, University of Chicago
Press, Chicago 1993.
Wilk E., Krucjata łysogłowych, Warszawa 1994.
Zieliński R., Liga chuliganów, Wydawnictwo Croma, Wrocław 1996.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 104
2012-09-26 14:51:05
Między domem a miastem. Podbój i zawłaszczanie przestrzeni publicznych przez subkultury młodzieżowe
105
Znaniecki F., Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, PWN, Warszawa 2001.
Znaniecki F., Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1938, nr 1.
Between home and city. Conquest and appropriation of public space
by youth subcultures
Summary
This paper analyses the subcultural methods to space appropriations. The process of appropriation is understood as individual or grouping creations, choice, possession, modifications, enhancement of, care for and intentional use of a space to make it one’s own. From an actor perspective,
youth subculture members, as any differently groups can compete for space.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 105
2012-09-26 14:51:05