Tezy Krzysztof Herbst - Ekonomiaspoleczna.pl

Tezy
do „Ekspertyzy w zakresie wzmocnienia instytucji Ekonomii Społecznej”
Krzysztof Herbst
1
Konieczne jest zdefiniowanie projektów i inicjatyw, które będziemy uważać za należące do sfery działań
Ekonomii Społecznej.
Zgodnie z ugruntowanym stanowiskiem, podmioty ekonomii społecznej obejmują jednostki działające na
i
zasadach spółdzielczych, wzajemności oraz stowarzyszenia i fundacje prowadzące działalność gospodarczą .
Natomiast wśród zasad działania wymienia się:
[>] prymat celów indywidualnych i społecznych ponad kapitałem i zyskiem,
[>] dobrowolne i otwarte członkostwo, często na bazie wspólnoty terytorialnej ułatwiającej funkcjonowanie
demokracji bezpośredniej,
[>] demokratyczna kontrola przez członków,
[>] rozwijanie i przyjmowanie wartości solidarności i odpowiedzialności,
[>] autonomiczne zarządzanie i niezależność od władz państwowych,
[>] przeznaczane nadwyżki finansowej na stały rozwój celów i usług dla członków lub interesu społecznego.
Cele działania instytucji ekonomii społecznej w wielu przypadkach pokrywają się z zadaniami i misją instytucji
publicznych oraz organizacji charytatywnych. To co różni to przede wszystkim osiąganie celów poprzez
działalność gospodarczą i prowadzenie tej działalności na zasadach rynkowych.
Wedle znanej definicji przedsiębiorstwo społeczne to instytucja prowadząca działalność gospodarczą
(business), które wyznacza sobie cele ściśle społeczne i która inwestuje wypracowane nadwyżki zależnie od
wyznaczonych sobie celów w działalność lub we wspólnotę, zamiast kierować się potrzebą osiągania
ii
maksymalnego zysku na rzecz akcjonariuszy lub właścicieli
2
Wartości, cele a także sytuacja (stan) polskiego rozwoju, do których odwołuje się NPR, dobrze
uzasadniają potrzebę oparcia realizacji jego priorytetów, kierunków i programów operacyjnych na
zasadzie podziału ról oraz partnerstwa (współpracy i powierzania zadań) pomiędzy administracją publiczną
a społeczeństwem obywatelskim. Zgadzamy się z twórcami NPR co do tego, że nie chodzi o tu o uznaniową
deklarację współpracy, a o konieczność, zasadę warunkująca realizację celów NPR.
3
Za istotnego partnera władzy w realizacji NPR uważamy społeczeństwo obywatelskie. Zarówno
samoorganizacja społeczności, wolontariat, dobroczynność, inicjatywy, organizacje pozarządowe
i gospodarcze jak i Ekonomia Społeczna są formami aktywności Społeczeństwa Obywatelskiego: dostarczają
zasad działania, instrumentów, skodyfikowanych metod, które pozwalają na organizowanie się,
podejmowanie inicjatyw, zaspokajanie potrzeb, współpracę. Dlatego też proponujemy uzgodnienie szeregu
propozycji i przyjęcie wspólnego planu działań ze środowiskiem organizacji pozarządowych.
4
Za swoje zadanie uważamy przedstawienie w niniejszym dokumencie propozycji rozwiązań
instytucjonalnych, warunkujących wcielenie w życie zasad partnerstwa i podziału ról oraz bezpośrednie
wykorzystanie instrumentów i metod Ekonomii Społecznej dla realizacji NPR.
5
Składanie jakichkolwiek propozycji wymaga oceny stanu partnerów oraz współpracy pomiędzy nimi. Ich
stan – oceniany z punktu widzenia efektywności partnerstwa – należy uznać za wymagający poprawy.
Uważamy jednak, że partnerstwo jest bardziej stanem deklarowanym niż faktycznym, jednym z zadań NPR
musi stać się uzdrowienie stosunków. Uważamy, Podstawowymi cechami sytuacji są:
1
5.1. Administracje publiczne (rządowe i samorządowe) nie do końca akceptują zasady partnerstwa wyrażane
przez zasadę subsydiarności, stojące u podstaw zasady podejścia znanego jako „New Public Management”
czy określone w „White Paper on European Governance”. W efekcie dominują rozwiązania, fragmentaryczne
i nie kontynuowane, dostrzegalny jest terror średniego szczebla administracji, panuje podejrzliwość
i nieprzejrzystość wzajemnych stosunków.
5.2. Organizacje pozarządowe aspirują do reprezentowania społeczeństwa obywatelskiego. Nazbyt często
jednak przeobrażają się w polityczno – gospodarczy „sektor” mający swoje odrębne interesy i dążący do
pracy na podstawie kontraktu. Organizacje nie dysponują praktycznie niezależnymi zasobami czy źródłami
finansowania, co spycha je do roli klienta administracji. Swoisty etos „sektora” utrudnia dyskusję o jakości,
efektywności pracy czy dotrzymywaniu standardów.
5.3. Ekonomia Społeczna jest zarówno metodą, zbiorem zasad jak i „sektorem” o wieloletniej tradycji,
reprezentowanym przez różne typy organizacji. Próba zawłaszczenia tego sektora przez państwo w okresie
socjalizmu, spowodowała wiele szkód. Sektor organizacji Ekonomii Społecznej jest obecnie bardzo
niejednorodny. Charakterystyczne są zarówno tendencje odradzania jak i istnienie organizacji, które
koncentrują się na strategiach korporacyjnych: zapewnieniu przetrwania, ochrony stanu posiadania itp.
5.4. Niezadowalający stan wszystkich partnerów pogłębia niekonsekwentna polityka państwa i brak koncepcji
oraz odpowiednich rozwiązań prawnych i instytucjonalnych. Są to objawy braku państwowej strategii
odnoszącej się do Społeczeństwa Obywatelskiego w całości i do poszczególnych jego przejawów. Między
innymi opóźnia się reforma prawa spółdzielczego, z wielkimi oporami wdrażane są rozwiązania finansowe
i podatkowe otwierające niezależne od administracji źródła finansowania organizacji pozarządowych, brak
spójnej koncepcji nie bankowych organizacji finansowych. Podobnym problemem jest brak gotowości
administracji publicznej do zmiany sposobu sprawowania władzy i realizacji zadań. Koncepcja „New Public
Management” nie doczekało się jeszcze polskiego tłumaczenia, a partnerstwo organizacji i inicjatyw
obywatelskich z administracją publiczną ma nadal charakter doraźny, jeśli nie rytualny.
5.5. Trzeba przyjąć, że podmiotowe wyodrębnienie partnerów społecznych NPR na podstawie kryterium
instytucjonalnego (forma prawna, członkostwo a takich czy innych strukturach) będzie nieskuteczne.
W związku z tym przyjmujemy, że decydujące znaczenie będą miały kryteria przedmiotowe („projekt”) i ocena
realności dotrzymywania standardów właściwych dla Ekonomii Społecznej. Tej konkluzji podporządkowane
będą dalsze propozycje instytucjonalne. Podstawowymi kategoriami funkcjonowania ES w realizacji NPR
powinny stać się „projekt”, „inicjatywa”, instrumenty organizacyjne i finansowe współpracy.
6
Skuteczna polityka realizacji NPR w oparciu o zasadę partnerstwa społecznego, wymaga przesądzeń,
stworzenia odpowiednich warunków i podjęcia działań na trzech poziomach:
6.1. Państwowy poziom organizacji, zarządzania i monitorowania realizacji NPR.
6.2. Sektorowe i terytorialne struktury realizacji NPR.
6.3. Przestrzeń dla inicjatyw realizujących wartości, cele i zadania NPR.
7
Operatorzy programów Ekonomii Społecznej
7.1. Krajowe Centrum Metodyczne Ekonomii Społecznej powinno zostać powołane, jako organizacja
założona przez środowisko ES. Jego zadaniem będzie:
[>] Współpraca z ośrodkiem zarządzania NPR (na razie nie zdefiniowany) zorientowana na wspólne
przygotowanie operacyjne oferty programowej dla ES;
2
[>] Organizacja spotkań, warsztatów i konferencji poświęconych wypracowaniu modeli uczestnictwa ES
w realizacji NPR w poszczególnych obszarach;
[>] Opracowanie standardów i zasad akredytacji przedsięwzięć ES realizujących NPR;
[>] Opracowywanie modelowych programów przedsięwzięć ES realizujących NPR;
[>] Współpraca z ośrodkami szkoleniowymi administracji publicznej na wypracowaniem polskiego modelu
„New Public Management” i realizacji zadań publicznych na zasadzie partnerstwa;
[>] Wspieranie rozwoju centrów Ekonomii Społecznej (w ramach działających lub nowotworzonych
organizacji rozwoju lokalnego);
[>] Organizację szkoleń przedstawicieli przedsięwzięć ES, operatorów programów EU, agencji i organizacji
rozwoju lokalnego i regionalnego, przedstawicieli administracji publicznej władz lokalnych i regionalnych
oraz organizacji finansujących.
7.2. Sposób zarządzania udziałem ES w realizacji NPR powinien być ustalony we współpracy pomiędzy
ośrodkiem zarządzania NPR (na razie nie zdefiniowany), Krajowe Centrum Metodyczne Ekonomii Społecznej
(projektowane), jednostką wprowadzającą (Reformę regionalną - niezdefiniowane),. Współpracować przy
programowaniu powinny Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Polityki Społecznej, Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych, a w przyszłości Ministerstwo Administracji. Ustalenia powinny objąć przede wszystkim:
a) Rozwiązania umożliwiające korzystanie przez organizacje i inicjatywy SO (Społeczeństwa
Obywatelskiego) i ES z finansowania przez fundusze EU (udział w dużych projektach i programach
finansowanych z funduszy EU)
[>] powołanie przez środowisko SO i ES organizacji zarządczych, spełniających standardowe wymogi
kontraktowania EU, umożliwiających organizacjom i inicjatywom SO i ES tworzenie konsorcjów
realizujących duże projekty i programy EU,
[>] pomoc w egzekwowaniu zobowiązań wynikających z umów finansowania ze środków publicznych
(polskich i UE). Opracowanie wyspecjalizowanych instrumentów ochrony umów SO i ES
i „faktoringu”,
[>] prefinansowanie (przez pożyczki) projektów otrzymujących środki unijne po zrealizowaniu
przedsięwzięcia, które powinno objąć przedsięwzięcia ES i projekty NGO,
[>] dostosowanie działania Funduszu Poręczeń Unijnych (BGK) dla potrzeb SO i ES.
b) Powinien zostać ustalony podział zadań pomiędzy nowymi operatorami a operatorami już istniejącymi,
takimi jak:
[>] BGK,
[>] PARP,
[>] Agencje Rozwoju Regionalnego i w ich ramach Regionalne Instytucje Finansujące (RIF)
[>] Fundusz Współpracy,
[>] PFRON,
[>] Fundusz Inicjatyw Obywatelskich,
[>] Fundusz Pracy i głowni użytkownicy: WUP i PUP.
7.3. Instrumenty Finansowe
a) Stabilność finansowania z funduszy publicznych
Dla osiągnięcia zamierzonych efektów realizacji NPR przy wykorzystaniu metod ES, niezbędne jest
przyjęcie podstawowych zasad udostępniania funduszy publicznych dla realizacji przedsięwzięć ES:
[>] kontraktowanie usług, wieloletnie umowy na realizację zadań (100% lub częściowe);
[>] dotacje w ramach konkursów na realizację planowanych zadań i przedsięwzięć;
[>] dotacje na realizację nieplanowanych projektów i inicjatyw (unsolicited grants).
3
b) Rozwój niezależnej bazy finansowej Społeczeństwa Obywatelskiego i Ekonomii Społecznej
powiększający dostępne fundusze i ograniczający uzależnienie sektora obywatelskiego od finansowania
ze źródeł publicznych. Dalsze prace nad rozwojem tych mechanizmów wsparcia powinny wypracować
rekomendacje dotyczące konsekwencji tzw. „Nowej Umowy Kapitałowej” (Bazylea II), utrudniającego
funkcjonowanie banków alternatywnych i organizacji parabankowych. (odniesienia programowe:
futurebuild oraz Adventure capital pod www.lda.gov.uk )
i) Dotacje obywatelskie
[>] Promocja przekazywania przez obywateli 1% od podatku na działalność organizacji pożytku
publicznego,
[>] Opracowanie podobnego instrumentu dla jednostek ES
ii) Wzrost niezależności poprzez tworzenie bazy kapitałowej
[>] Opracowanie instrumentów umożliwiających finansowanie projektów ES ze środków prywatnych
(adoptowanie instrumentów Partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP));
[>] Zachęty podatkowe dla podmiotów wspierających tworzenie funduszy żelaznych SO (endowment);
[>] Powołanie kategorii lokat kapitałowych (obligacje?) pożytku publicznego, z których zysk jest dzielony
pomiędzy właściciela kapitału i beneficjentów spełniających kryteria działalności pożytku publicznego.
iii) Uruchamianie wyspecjalizowanych linii pożyczkowych i kredytowych dla przedsięwzięć SO i ES
działających poprzez sektor bankowy oraz instytucje parabankowe. Wykorzystane powinny być
doświadczenia i rozwiązania wypracowanie przez Krajowy Fundusz Poręczeń Kredytowych BGK
i równoległą linie PARP, będący „hurtownikiem” poręczeń dla sektora MSP, wspierający wkładami
kapitałowymi oraz regwarancjami działalność lokalnych i regionalnych funduszy poręczeń. Rozwój tych
funduszy zapewnią także środki pozyskane z UE. Uczestnikami tego procesu powinny być także Banki
Spółdzielcze.
8
Instrumenty Finansowe NPR – miejsce dla Ekonomii Społecznej
8.1. Przedsięwzięcia i inicjatywy Ekonomii Społecznej powinny uzyskać dostęp do pełnego spektrum
instrumentów finansowych przewidzianych do realizacji celów NPR, a w szczególności:
a) publicznych funduszy krajowych:
[>] środków budżetu państwa, głównie poprzez państwowe fundusze celowe, ew. inne jednostki sektora
finansów publicznych, lub powierzanych w zarząd organizacjom, którym powierzone zostaną zadania
budżetów koordynacji budżetów finansowania przedsięwzięć ES,
[>] ulg i zwolnień podatkowych analogicznych do przysługujących organizacjom pożytku publicznego,
[>] środków budżetów jednostek samorządu terytorialnego;
b) publicznych środków UE;
c) innych źródeł zagranicznych;
d) środków własnych (i powierzonych) prywatnych instytucji finansowych i podmiotów gospodarczych
(obejmujących również kredyty, pożyczki, poręczenia i gwarancje);
e) Środków własnych podmiotów realizujących przedsięwzięcia z zakresu ES, w tym otrzymanych darowizn
czy dotacji ze źródeł nie publicznych.
8.2. Finansowanie przedsięwzięć ES realizujących NPR obejmuje (przede wszystkim):
[>] Współfinansowanie inicjatyw realizujących NPR (w tym inwestycji analogicznie do rozwiązań ustawy
o finansowym wspieraniu inwestycji) poprzez:
>
kredyty,
4
>
dotacje,
>
refundacje wydatków (np. przy inwestycjach),
>
kontrakty na wykonanie zadań publicznych, za które odpowiada państwo lub samorząd terytorialny;
[>] Subsydiowanie planowanego deficytu przedsięwzięć ES, które z założenia nie mogą osiągnąć stabilności
finansowej;
[>] Finansowanie lub współ-finansowanie powstawania wyspecjalizowanych instytucji lub linii finansowych
zasilających inicjatywy i przedsięwzięcia ES, organizacji pozarządowych i inicjatywy grup
niezorganizowanych
[>] Prefinansowanie przedsięwzięć finansowanych z funduszy EU poprzez zwrot poniesionych nakładów
[>] Gwarantowanie kredytów i zobowiązań podejmowanych w związku z realizacją projektów finansowanych
z funduszy EU
9
Organizacja finansowania przedsięwzięć ES w realizacji NPR
9.1. Środki na współfinansowanie wydatków z funduszy unijnych pochodzić będą z części budżetu Państwa
w dyspozycji poszczególnych ministrów lub rezerw celowych, środków funduszy celowych oraz z budżetów
Jednostek Samorządu Terytorialnego oraz z poszczególnych funduszy UE. Należy zadbać o to, aby
przedsięwzięcia Ekonomii Społecznej miały równy dostęp do tych źródeł finansowania. W uzasadnionych
przypadkach powinny powstawać wyodrębnione linie finansowania zarezerwowane dla przedsięwzięć ES.
Decyzje o wydzielonych liniach powinny zapadać w trakcie programowania przeznaczeń funduszy.
Realizacja tej zasady powinna być osiągnięta poprzez udział Krajowe Centrum Metodyczne Ekonomii
Społecznej (projektowany) w pracach ośrodka zarządzania NPR (na razie nie zdefiniowane).
9.2. Głównymi kanałami finansowania przedsięwzięć ES powinny być:
9.2.1. Regionalne i lokalne instrumenty programowania i finansowania.
Udział ES w realizacji zadań NPR na poziomie regionalnym i lokalnym powinien być ustalony we współpracy
pomiędzy jednostką wprowadzającą reformę regionalną, Agencjami Rozwoju Regionalnego
w poszczególnych województwach a Krajowe Centrum Metodyczne Ekonomii Społecznej (projektowany)
w pracach ośrodka zarządzania NPR (na razie nie zdefiniowane). Współpracować przy programowaniu
powinny Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Polityki Społecznej, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych,
a w przyszłości Ministerstwo Administracji oraz Forum Odpowiedzialnego Biznesu.
Przedsięwzięcia ES powinny dotyczyć przede wszystkim wyrównywania szans, poprawy warunków
cywilizacyjnych i infrastrukturalnych, rewitalizacji i rozwoju gospodarczego. Wykorzystany powinien zostać
istniejący potencjał organizacji ES.
Podstawowe instrumenty, jakie należy tu wziąć pod uwagę to:
a) Kontrakty Regionalne (Wojewódzkie) (instrument ten będzie reformowany) powinny mieć wypracowane
procedury wsparcia przekazywanie zadań partnerom społecznym a także rozwoju zaplecza obsługi inicjatyw
ES);
b) Budżety jednostek Samorządu Terytorialnego w przede wszystkim:
[>] kontraktując przedsięwzięcia z budżetu publicznego (usługi, inwestycje, prace remontowe itp.),
5
[>] inansując i wspierając promocję gospodarczą i współpracę gospodarczą ważną dla rozwoju lokalnego
(w tym targi i wystawy, uzyskanie certyfikatu wyrobu, itp.),
[>] powierzając wykonanie zadań publicznych,
[>] wspierając inicjatywy o szczególnym znaczeniu dla społeczności lokalnej.
c) Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego EFRR; Wykorzystujący mechanizm wspierania inwestycji
określony ustawą o finansowym wspieraniu inwestycji. (system wskaźników tzw. maksymalnej intensywności
pomocy różniących się w zależności od geograficznej lokalizacji inwestycji.).
d) Fundusz Spójności i Europejski Fundusz Społeczny w ramach uzgodnionych.
9.2.2. Instrumenty finansowania polityki Państwa zlokalizowane w Banku Gospodarstwa Krajowego
(BGK) i w Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP)
BGK i PARP wspólnie realizują program wsparcia dla przedsiębiorstw oraz lokalnych instytucji finansowych.
BGK jest realizatorem programu finansowania przedsięwzięć mieszkaniowych, remontowych i inwestycji
komunalnych. Będzie także spełniać wiodącą rolę w mechanizmie prefinansowania i gwarantowania
projektów zasilanych z funduszy UE.
We współpracy pomiędzy Krajowe Centrum Metodyczne Ekonomii Społecznej (projektowane), ośrodkiem
zarządzania NPR (na razie nie zdefiniowane), BGK i PARP oraz Forum Odpowiedzialnego Biznesu, we
współpracy z Ministerstwem Gospodarki i Ministerstwem Polityki Społecznej powinny zostać opracowane
zasady i instrumenty umożliwiające włączenie przedsięwzięć ES w zakres działania wymienionych
instrumentów. W szczególności dotyczy to:
[>] tworzenia bazy kapitałowej SO i ES,
[>] systemu wsparcia dla lokalnych instytucji finansowych obejmujących działania ES,
[>] mechanizmu wsparcia rozwoju przedsiębiorstw,
[>] inicjatyw mieszkaniowych, remontowych oraz zarządzania mieszkaniami zgodnego z zasadami ES.
9.2.3. Instrumenty polityki społecznej Państwa powinny zostać zmodyfikowane we współpracy
z partnerami społecznymi. Współpracować powinny: Krajowe Centrum Metodyczne Ekonomii Społecznej
(projektowane), Fundusz Pracy, PFRON, Fundusz Inicjatyw Obywatelskich, Ministerstwo Polityki Społecznej,
Rada Zatrudnienia, przedstawiciele związków samorządów terytorialnych, Forum Odpowiedzialnego Biznesu
i Rada Pożytku Publicznego. W dyskusji powinni wziąć udział zarządzający takimi projektami EU jak EQUAL
czy LEADER. Powinny zostać przejrzane istniejące instrumenty interwencji oraz służące im finansowe
i w razie potrzeby opracowane warianty tworzące możliwość wykorzystania aktywności społeczności
lokalnych i przedsięwzięć ES do realizacji zadań w dziedzinie integracji, zwalczania wykluczenia
społecznego, aktywizacji społecznej i ekonomicznej osób.
Powinny zostać opracowane i przetestowane modelowe projekty rekomendowane do wykorzystania,
wykorzystujące projektowane kontrakty socjalne, spółdzielnie socjalne i inicjatywy samopomocowe
w dziedzinie zatrudnienia, mieszkalnictwa i inne.
Równocześnie niezbędna jest weryfikacja instrumentów finansowych ze względu na ich rolę w stymulowaniu
aktywnych form walki z wykluczeniem społecznym, możliwości zastosowania metod ES oraz preferowania
trwałych układów partnerskich z organizacjami stale wykonującymi zadania w tej dziedzinie.
6
9.2.4. Instrumenty wsparcia rozwoju wsi i rolnictwa. Udział ES w realizacji zadań NPR w dziedzinie
rozwoju wsi i rolnictwa powinien być traktowany jako specyficzne zadanie w dziedzinie rozwoju regionalnego.
Współpracować przy ich opracowaniu powinny: Jednostka wprowadzającą reformę regionalną, Agencje
Rozwoju Regionalnego w poszczególnych województwach, Krajowe Centrum Metodyczne Ekonomii
Społecznej (projektowane). Współpracować przy programowaniu powinny także: Ministerstwo Rozwoju Wsi
i Rolnictwa, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Polityki Społecznej, i/lub Ministerstwo odpowiedzialne
w przyszłości za sprawy rozwoju regionalnego, FAPA, Ośrodki Doradztwa Rolniczego i przedstawiciel
wiejskich organizacji ES i organizacji edukacyjnych.
Podstawowych instrumentów realizacji zadań dostarczyć powinny projektowane i istniejące programy
i fundusze, takie jak Europejski Fundusz Rolny Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejski Fundusz
Rybołówstwa, LEADER, Fundusz Integracji Społecznej (planowany w ramach Poakcesyjnego Programu
Wsparcia Obszarów Wiejskich, finansowanego z pożyczki z Banku Światowego).
Podstawowe kierunki działania przedsięwzięć, jakie należy tu wziąć pod uwagę to:
[>] Rozwój współpracy rolników indywidualnych prowadzący unowocześnieniu produkcji rolnej, przetwórstwa
i zbytu;
[>] Rozwój usług;
[>] Rozwój uzupełniającej (nierolniczej) działalności gospodarczej na wsi;
[>] Poprawę warunków cywilizacyjnych i infrastruktury oraz wyrównywanie szans uczestnictwa mieszkańców
wsi;
[>] Przedsięwzięcia edukacyjne.
10
Przegląd i dostosowanie Aktów Prawnych
Niezbędne jest dokonanie przeglądu i ew. dostosowanie do specyfiki działania ES, instrumentów prawnych
tak aby objęły one swoim zakresem działania przedsięwzięcia i organizacje ES. Dotyczy to przede wszystkim
takich istniejących jak Finansów przygotowywanych aktów prawnych jak:
[>]
[>]
[>]
[>]
[>]
[>]
[>]
[>]
[>]
[>]
i
ii
Reforma Finansów Publicznych (m.in. w kierunku stabilnych umów wieloletnich),
Ustawa o Promocji Zatrudnienia i Instytucjach Rynku Pracy,
Projekt ustawy o wspieraniu działalności innowacyjnej,
Ustawa o Partnerstwie Publiczno Prywatnym,
Projekt Ustawy o Spółdzielniach Socjalnych,
Ustawa o Zamówieniach Publicznych,
Ustawa o Organizacjach Pożytku Publicznego,
Prawo Spółdzielcze (czy występuje prawna odrębność spółdzielni socjalnych i mieszkaniowych?),
Ustawa o finansowym wspieraniu inwestycji,
Ustawa o Wspieraniu Tworzenia Przez Gminy Lokali Socjalnych, Noclegowni i Domów Dla Bezdomnych.
patrz np. Lexique de l’economie sociale et solidaire (http://reseau21.univ-valenciennes.fr)
tłum. Anna Królikowska, Social Enterprise: A Strategy for Succes, dokument wydany przez rząd brytyjski w 2002 roku
7