Anna Weronika Brzezińska

dr Anna Weronika Brzezińska
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Metoda etnogeograficzna w badaniach nad Łowickim strojem ludowym
Wprowadzenie
Strój ludowy jako jeden z elementów kultury ludowej i tradycyjnej od zawsze wzbudzał
zainteresowanie badaczy – ludoznawców, etnografów, etnologów i antropologów kultury.
Tak jak zmieniał się sam strój, zmieniały się i sposoby jego badania oraz dokumentowania.
Badanie zagadnień związanych z ubiorem codziennym i odświętnym to także obserwowanie
procesów kulturowych, których ubiór jest wyrazem i manifestacją (Turnau 1986, s. 75; por.
Hermanowicz-Nowak 1976).
Strój Łowicki jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych strojów funkcjonujących na
obszarze Polski, zapewne nie bez znaczenia jest to, iż jest bardzo efektowny oraz występuje w
wielu lokalnych odmianach. Uznać go można za żywe laboratorium kultury, będące często
źródłem inspiracji nie tylko dla badaczy, ale i projektantów oraz artystów. Znane są liczne
jego przetworzenia i interpretacje. Jest on jednym z kilku zaledwie polskich strojów
ludowych, których tradycja noszenia nadal funkcjonuje i tym samym pojawiają się jego
współczesne formy. Nie jest on zatem strojem pełniącym jedynie roli kostiumu o charakterze
tylko i wyłącznie scenicznym, wręcz przeciwnie – jak pokazują najnowsze badania
(Bartosiewicz 2015) wciąż jest ogromna potrzeba badania i dokumentowania tego przejawu
dziedzictwa kulturowego, jakim strój Łowicki niewątpliwie jest.
Dokumentując jakąś dziedzinę kultury ważnym jest dobór odpowiedniej metody
badawczej, by zebrany materiał był spójny i by mógł stanowić świadectwo czasów, w których
badane elementy kultury funkcjonowały. W kontekście dokumentowania strojów ludowych
powszechnie znana i stosowana przez etnografów jest metoda monograficznego
opracowywania badanego zagadnienia, która pozwala także na śledzenie nie tylko zmian
formalnych, ale tych dotyczących funkcji stroju (por. Fryś-Pietraszkowa, 1988, s. 134).
Przykładem tego rodzaju monografii jest seria (licząca prawie już 50 tomów) książek
wydawanych pod wspólnym tytułem – Atlas Polskich Strojów Ludowych. Równie ciekawym
sposobem opracowywania wyników badań terenowych jest tzw. metoda etnogeograficzna,
polegająca na posługiwaniu się danymi związanymi z przestrzennym zróżnicowaniem
wytworów kulturowych. W badaniach nad strojem ludowym metoda ta jest pomocna w
nanoszeniu na mapy zasięgów występowania poszczególnych form odzieży, poddawania ich
1
analizie oraz tworzeniu na jej podstawie dalszych typologii. Materiały z obszaru Polski (w
tym także zagadnienia dot. odzieży ludowej) zebrane zostały pod postacią Polskiego Atlasu
Etnograficznego.
Atlas Polskich Strojów Ludowych
W roku 1949 z inicjatywy Józefa Gajka Polskie Towarzystwo Ludoznawcze powołało serię
wydawniczą Atlas Polskich Strojów Ludowych. Założeniem tej serii było od samych jej
początków (i kontynuowane jest do dzisiaj) monograficzne opracowywanie poszczególnych
typów strojów w układzie regionalnym, występujących w granicach Polski. Jak wskazywała
Krystyna Hermanowicz-Nowak: „Poszczególne zeszyty, poza rolą naukowego dokumentu,
miały równocześnie za zadanie pomagać w reaktywowaniu stroju regionalnego” (1977).
Zatem monografie miały nie tylko pokazywać stan badań nad danym strojem, ale i być
pewnego rodzaju poradnikiem dla zespołów ludowych i folklorystycznych, dla animatorów i
członków społeczności lokalnych zainteresowanych podtrzymywaniem (lub odtwarzaniem)
tradycji związanych z funkcjonowaniem na ich obszarze strojów ludowych. Z tego też
powodu dużą uwagę przywiązywano zawsze do materiału ilustracyjnego dobranego w taki
sposób, by pokazywał różne typy i odmiany poszczególnych części odzieży codziennej,
odświętnej i obrzędowej. Dodatkowo w zeszytach pojawiały się wykroje opisywanych
elementów ubioru. Kolejno ukazujące się zeszyty z serii uporządkowane zostały wg.
podziałów regionalnych, wyróżniając sześć głównych: (1) Pomorze, (2) Wielkopolska, (3)
Śląsk, (4) Mazowsze i Sieradzkie, (5) Małopolska oraz (6) Wielkopolska i Małopolska.
Jednym z istotnych kryteriów, którymi mieli kierować się autorzy było to, by opisywane
regionalne odmiany poszczególnych strojów zaprezentowano pod kątem jego zasięgu oraz
ogólnego opisu, uwzględniając najbardziej charakterystyczne i typowe jego elementy (Gajek,
1954, s. 798-799).
W roku 1953 ukazał się zeszyt nr 7 zatytułowany „Strój Łowicki”, którego autorką
została Jadwiga Świątkowska. Nakład książki liczącej 65 stron, zilustrowanej w znacznej
czarno-białymi fotografiami oraz zawierającym barwne tablice wyniósł… 6 200 egzemplarzy.
Wydawnictwo to jest obecnie osiągalne jedynie na rynku antykwarycznym, czynione są
starania by mogło się ukazać w Bibliotece Cyfrowej PIA. Prawie 50 lat później ukazał się
kolejny zeszyt dotyczący stroju Łowickiego, przygotowany przez etnografkę związaną z
Muzeum w Łowiczu – Magdalenę Bartosiewicz. Publikacja jej autorstwa – „Strój ludowy po
1953 roku”1 jako 42 zeszyt w serii Atlas Polskich Strojów Ludowych. To wydawnictwo bez
1
Książka została wydana w ramach projektu „Projekt ATLAS POLSKICH STROJÓW LUDOWYCH:
kontynuacja prac wydawniczych, przeprowadzenie badań terenowych i kwerend źródłowych oraz cyfryzacja
2
precedensu – to jedyny strój (jak dotąd), któremu poświęcono dwa opracowania w ramach
jednej i tej samej serii wydawniczej. Redakcja APSL podjęła decyzję o przygotowaniu
książki, która pokazywałaby dalszy (po 1953 roku) rozwój stroju księżackiego. Ważnym
atutem jest to, iż zostały przeprowadzone dodatkowe badania terenowe2, które pozwoliły
autorce na uzupełnienie zebranej bogatej dokumentacji. Jedną z form prezentacji całości
materiału badawczego było opracowanie mapy (2014, s. 53), na której zostały naniesione
takie dane jak: tradycja noszenia strojów ludowych podczas uroczystości świeckich i
religijnych, czy działalność zespołów folklorystycznych. Mapa ta doskonale wizualizuje jak
bogatym w tradycje związane ze strojem ludowym był i nadal jest obszar Łowickiego.
Obydwa zeszyty w serii posiadają taki sam układ treści, co pozwala czytelnikom na
prześledzenie tego, w jaki sposób zmienił się sposób opisywania i prezentowania materiału
terenowego. Umożliwia to także na dokonywanie porównań w zakresie form odzieży,
sposobów ich wykonywania ozdabiania oraz użytkowania do oraz od roku 1953. Narracja
drugiego z zeszytów pozostawia czytelników w roku 2014, uwzględniając takie zagadnienia
jak popularyzacje motywów zaczerpniętych z tradycyjnego stroju Łowickiego i ich
funkcjonowanie w nurcie etnodizajnu. Nie znajduje zatem potwierdzenia zdanie ze wstępu
autorstwa Jadwigi Świątkowskiej, które brzmi: „Strój księżacki spełnił swoją funkcję. Bujnie
się rozwinął, emanując na sąsiednie grupy i wreszcie stał się przeżytkiem minionej epoki
(1953, s. 4).
Polski Atlas Etnograficzny
Odmiennym w charakterze materiałem badawczym, dotyczącym odzieży, jest ten zebrany w
ramach badań realizowanych na potrzeby Polskiego Atlasu Etnograficznego. Materiał ten
pochodzi z 338 punktów badawczych, stanowiących stałą sieć badawczą. Zostały one
wytypowane na podstawie kryteriów opracowanych przez zespół naukowy opracowujący
założenia i koncepcje badawcze PAE (Bohdanowicz, 1994, s. 14). Prezentowany w postaci
map materiał badawczy zbierany był podczas wyjazdów terenowych, a każdy z badaczy
zaopatrzony był w obszerny kwestionariusz oraz ankiety. Dodatkowo materiały terenowe
uzupełniane były o te pochodzące z kwerend źródłowych oraz muzealnych. Pytania dotyczące
ubioru zawarte zostały w kwestionariuszu nr 6 „Ludowa kultura materialna. Zagadnienia
wybrane. Kwestionariusz badań terenowych w latach 1964 – 1969”, a ich autorem był Józef
materiałów źródłowych i udostępnienie ich w Internecie” finansowanego ze środków Narodowego Programu
Rozwoju Humanistyki.
2
W badaniach wzięli udział studenci etnologii dwóch uniwersytetów – uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej
pod kierunkiem dr Marioli Tymochowicz oraz Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu pod
kierunkiem dr Anny Weroniki Brzezińskiej.
3
Gajek (Bohdanowicz, 1994, s. 18). Były to pytania nr 78-83, uzupełnione o kilka pytań z
ankiety nr 16, w opracowaniu Z. Kłodnickiego w 1970 roku, dotyczącej zagadnień z
plecionkarstwa (patrz: Tabela 1).
Tabela 1.: Kwestionariusz nr 6 Ludowa kultura materialna. Zagadnienia wybrane.
Kwestionariusz badan terenowych w latach 1964 – 1969 , oprac. J. Gajek
78. Stwierdzić czy w zupełności zanikły dawne ,,tradycyjne” ubiory przeważnie po Łowy lub końca wieku
XIX, szyte przez lokalnych krawców z surowców wyrabianych w domu lub na wsi. Jeśli zanikły to:
a)wymienić kolejno te części ubioru które przetrwały do obecnych czasów
b)sfotografować
c)przy jakich okazjach noszono
d)określić kto je nosił
e) określić które ubiory zachowały się dłużej
79. Niektóre składniki męskiego ubioru ludowego
a)Odnotować i sfotografować czy we wsi noszone są granatowe maciejówki, kaszkiety
b)Odnotować noszenie portek góralskich, guni, kapeluszy góralskich, kierpców
c)Odnotować noszenie pasiastych spodni
80. Niektóre elementy nowszego ubioru męskiego
a)odnotować noszenie granatowych maciejówek, czy pamiętają kiedy się pojawiły
-kaszkiet z dużym daszkiem i czarnym otokiem
b)noszenie w święta granatowych bluzek zapinanych pod szyją
c)noszenie koło domu, na skarpety wełniane drewnianych chodaków
81. Zachowanie się i zanik stroju kobiecego (Stwierdzić ,czy zachowały się niektóre składniki starego,
tradycyjnego ubioru kobiecego z II poł. XIX w. Zachowane elementy odzieży wymienić i zapisać ich nazwy
gwarowe.
a) opisać części odzieży i ich nazwy
b)kto je nosił
c) w jakich okolicznościach
82. Stare składniki stroju kobiecego
a) pasiaste narzuty? Jak się nazywają? Kto je nosił?
b) czy są jeszcze noszone- gorsety? Kto je nosił, w jakich okolicznościach? czy są jeszcze noszonegorsety? Kto je nosił, w jakich okolicznościach?
c) czy są jeszcze noszone- gorsety? Kto je nosił, w jakich okolicznościach?
d)czy stare kobiety nosiły podkładkę w postaci drewnianej obręczy, czy płótna?
e)chustki na g Łowach- rodzaje
f) które z wiązań jest starsze?
83. Pstrucha
a) czy znany jest ten wyraz?
b) czy była to tkanina wełniana czy lniana? w jakim kolorze, czy była pasiasta? Rozmiary tkaniny? Czy
noszona była na ramionach?
c)czy pamiętają by narzuty wiązały się z jakimś obrzędem rodzinnym?
84. Zapaski- fartuchy
a) czy istniały
-całe z frędzli
-jeśli tak: jak je nazywają? Z jakiego materiału? Jaki kolor?
b) czy istniały męskie torby naramienne, zakończone długimi frędzlami?
Dane zebrane za pomocą powyższego kwestionariusza zostały opracowane w formie 2
map, które ukazały się w 1967 roku, wchodząc w skład trzeciego zeszytu. Były to mapy pt.
„Zapaski naramienne w XIX i XX wieku” (mapa nr 185) oraz „Nazwy zapasek
4
naramiennych” (mapa nr 196)3. Kolejne zagadnienia, przedstawione na 4 mapach znalazły się
w opublikowany w roku 1981 zeszycie szóstym i były to mapy pt. „Męskie nakrycia g Łowy:
rogatywka w polskich ubiorach ludowych na przełomie XIX i XX w.” (mapa nr 349),
„Nazwy rogatywek” (mapa nr 350) oraz „Składniki ubiorów ludowych: chamełki” (mapa nr
351), „Kierpce, postoły i drewniaki” (mapa nr 352)4. Kolejne 9 map zostało przygotowanych
do druku w 1988 roku, jednak dotąd nie ukazały się one i znajdują się w Archiwum PAE w
Cieszynie. Są to tzw. pierworysy map, obejmujące następujące zagadnienia: sukmany; pasy
wełniane5; spodnie; spódnice, fartuchy; kaftany, staniki, pstruchy; męskie nakrycia g Łowy6.
W tymże archiwum znajdują się także materiały pochodzące z kwerend, w tym te zawierające
liczne odniesienia do zeszytów Atlasu Polskich Strojów Ludowych.
Na obszarze Łowickiego ulokowane zostały 4 punkty badawcze – są to: Mąkolice,
Pszczonów, Mistrzewice oraz Kocierzew Południowy. Materiał zbierany był pod koniec lat
60. XX wieku, zatem założyć można, iż badacze uzyskując informacje od osób wówczas
liczących ok. 80, uzyskiwali informacje dot. czasów od XIX wieku, poprzez okres
dwudziestolecia międzywojennego aż do okresu po II wojnie światowej. Pamięć rozmówców
obejmowała zatem wszystkie trzy ważne okresy w rozwoju Łowickiego stroju ludowego, aż
do zmian jego funkcji i np., wykorzystywania go jako kostiumu scenicznego. Nie we
wszystkich miejscowościach uzyskano odpowiedź na wszystkie pytania dot. odzieży ludowej,
które zawarte były w kwestionariuszach badawczych (patrz: Tabela 2 i Tabela 3).
Tabela 2.: Wybrane punkty badawcze sieci PAE dot. Łowickiego:
Słup
23
Pas
23
Pole
XV
Miejscowość
Mąkolice
Gmina, powiat, województwo
Głowno, zgierski, łódzkie
3
Polski Atlas Etnograficzny, zeszyt III, mapy 130-190 red. i kierownik naukowy J. Gajek, zeszyt gotowy do
druku w 1967 roku; Z. III, XCII, 185. Zapaski naramienne w XIX i XX wieku; Oprac. H. Bojanowska, B.
Sawicka, E. Szleszkowska; Z. III, XCIII, 186. Nazwy zapasek naramiennych; Oprac. H. Bojanowska, B.
Sawicka, E. Szleszkowska.
4
Polski Atlas Etnograficzny, zeszyt VI, mapy 305 – 355, red. i kierownik naukowy J. Gajek, zeszyt gotowy do
druku w 1981 roku; Z. VI, CLXXXVIII, 349. Rogatywka w polskich ubiorach ludowych na przełomie XIX i XX
wieku. Oprac. O. Gajkowa; Z. VI, CLXXXIX, 350. Nazwy rogatywek; oprac. O. Gajkowa; Z. VI, CXC, 351.
Składniki ubiorów ludowych: Chamełki; oprac. A. J. Gerlach-Kłodnicka; Z. VI, CXC, 352. Składniki ubiorów
ludowych: Kierpce, postoły i drewniaki; oprac. A. J. Gerlach-Kłodnicka.
5
Polski Atlas Etnograficzny, zeszyt VIII, mapy 440 – 521, red. i kierownik naukowy J. Gajek, 1988 roku; Z.
VIII, CCLVI, 452. Formy sukman męskich; Oprac. W. Sokół; Z. VIII, CCLVI, 453. Typy pasów w ubiorze
męskim; Oprac. W. Sokół
6
Polski Atlas Etnograficzny, zeszyt IX, mapy 522 – 628, red. J. Bohdanowicz, zeszyt gotowy do druku w 1988
roku: CCCIII, Tkaniny pasiaste w ubiorze ludowym, oprac. A. Mączyńska; 523. Strój męski – spodnie; 524.
Strój kobiecy – spódnica; 525. Strój kobiecy – fartuch; 526. Strój kobiecy – kaftan, stanik, pstrucha; CCCIV,
Męskie nakrycia g Łowy; 527. Czapki sukienne i dziane; 528. Kaszkiety i maciejówki; 529. Tradycyjne
kapelusze filcowe; 530. Kapelusze plecione; CCCV, 531. Męskie czapki futrzane i futrzano – sukienne (druga
po Łowa XIX – XX wiek), oprac. A. Szymański.
5
24
25
25
24
22
22
IV
VIII
VIX
Pszczonów
Mistrzewice
Kocierzew (Południowy)
Maków, skierniewicki, łódzkie
Młodzieszyn, sochaczewski, mazowieckie
Kocierzew Południowy, Łowicki, łódzkie
Tabela 3.: Odpowiedzi na pytania z kwestionariusza PAE dot. Łowickiego:
Miejscowość
Mąkolice
Pszczonów
Mistrzewice
Kocierzew (Poł.)
Pyt. 78
X
X
X
X
Pyt. 79
X
X
X
X
Pyt. 80
X
X
-
Pyt. 81
X
X
X
X
Pyt. 82
X
X
X
X
Pyt. 83
X
-
Pyt. 84
-
Zapoznając się z materiałem pozyskanym w 4 Łowickich wsiach, czytelnik może
poczuć pewnego rodzaju rozczarowanie z powodu jego zdawkowości oraz braku szczegółów.
Czy to możliwe, że o tak kolorowym i bogato zdobionym stroju Łowickim uzyskano tylko te
lakoniczne i bardzo ogólne odpowiedzi? Należy pamiętać o tym, dla jakich celów materiał był
zbierany. Nie miał on być podstawą opisów i szczegółów (jak to jest w przypadku serii Atlas
Polskich strojów Ludowych). Materiał ten musiał być pewnego rodzaju uogólnieniem, by
można go było łatwo pokategoryzować, utworzyć na jego podstawie typologię i następnie
nanieść na mapy. Jednak można i na ten materiał (patrz. Tabela 4) spojrzeć inaczej – w
dokumentacji etnograficznej zachowały się konkretne informacje dotyczące poszczególnych
miejscowości. W odpowiedziach zawarte są nie tylko nazwy zwyczajowe i gwarowe, ale też
w kilku przypadkach zarysowany jest szerszy kontekst.
Tabela 4.: Odpowiedzi uzyskane
MĄKOLICE
Pytanie 78
Zachowały się tylko ‘kapoty’ – odzież zimowa, do niedawna noszono jeszcze spodnie pasiaste
Pytanie 79
‘Maciejówki’: noszono je jako wpływ mody rosyjskiej w okresie międzywojennym. Zanikły po
II wojnie światowej
Pytanie 80
Granatowe bluzki noszono jeszcze przed II wojną światową. Drewniaki: drewniane chodaki z
rzemieniem. Całe drewniane używane były po I wojnie światowej. Obecnie używa się ich do
chodzenia po zagrodzie
Pytanie 81
Zachowały się do czasu badań: fartuchy, wełniaki, chustki – nosi się je od święta, kilka razy w
roku
Pytanie 82
W okresie międzywojennym noszono gorsety na koszule, obecnie gorsety nie występują.
Wełniane zapaski ‘fartuch’ – nosi się do chwili obecnej
Pytanie 83
Brak odpowiedzi
Pytanie 84
Brak odpowiedzi
PSZCZONÓW
Pytanie 78
Zachowały się: ‘kapota’. Do niedawna można było spotkać: pasiaste spodnie, sukmany, buty z
cholewami, kapelusz (ok. 25 lat temu)
Pytanie 79
‘Maciejówki’ pojawiły się w okresie międzywojennym, noszono je do II wojny światowej
Pytanie 80
‘Kaszkiety’ noszone przez starszych mężczyzn przy pracy. Granatowe bluzy pojawiły się 60 l.
temu, a 20 l. temu zaginęły. Drewniane chodaki nazywano ‘piorunami’, pojawiły się 60 l. temu.
Obecnie noszone są chodaki ale z opaską z rzemienia
Pytanie 81
Zachowały się ‘wełniaki’ i fartuchy. Zakładane są na święta kościelne. Przeważnie noszą je
kobiety starsze – zimą i latem. ‘Kiecka’ – w kwiaty, wykładana paciorkami, białe chustki
noszono do kościoła – haftowane, z frędzlami, z dużym kwiatem pośrodku
Pytanie 82
25-30 l. temu noszono pasiaste narzuty 30-40 l. temu noszono gorsety na bluzkę
6
Pytanie 83
Brak odpowiedzi
Pytanie 84
Brak odpowiedzi
MISTRZEWICE
Pytanie 78
Mężczyźnie dawniej nosili ‘palta z fałdami z tyłu’ – po I wojnie światowej
Pytanie 79
Męskie ubiory zaginęły przed I wojną światową. Granatowe czapki dawniej noszono (przed II
wojną światową)
Pytanie 80
Brak odpowiedzi
Pytanie 81
Kobiece ubiory zaginęły przed I wojną światową
Pytanie 82
Dawniej kobiety nosiły: długie spódnice (do po Łowy łydek) „wełniaki długie, rozmaite kolory,
kupowane w Łowiczu, albo robiły same wełnę i woziły do Łowicza i tam krasili w pasy”.
Kobiety nosiły także żakiety ‘tołupki’ – z przodu miały zmarszczki, a z tyłu były gładkie,
‘kaftany’, czepki – „cepki z tiulu a nad łysiną marszczone” później nosiły „cepki pod brodę, a na
ramiona chustki na rogi”. Wiązanie chustki: stare kobiety – pod brodą, młode – z tyłu, okręcają
wokół szyi i wiążą z tyłu – tylko duże chustki ‘szalinówki’
Pytanie 83
Znane są chustki narzucane na ramiona, wełniane, tzw. ‘szalówki’, „odziewali je na rogi, tera to
tylko staruchy”
Pytanie 84
Brak odpowiedzi
KOCIERZEW (POŁUDNIOWY)
Pytanie 78
Strój męski zaginął przed I wojną światową
Pytanie 79
‘Maciejówki’ noszono dawniej
Pytanie 80
Brak odpowiedzi
Pytanie 81
Strój odświętny: ‘kiecka’ lub ‘wełniok’, ‘fartuch’ – wełniany w pasy, suto marszczony,
‘koszula’ – rękawy haftowane białą nicią, ‘spódnica’ – wełniana w pasy, układana, ‘halka’ –
haftowana u dołu, marszczona, ‘chustka’ – wiązana z tyłu wiązanie chustek: ‘notyłek’, ‘pod
brodę’
Pytanie 82
Pasiaste narzuty naramienne noszono przed II wojną światową.
Pytanie 83
Brak odpowiedzi
Pytanie 84
Brak odpowiedzi
Na podstawie kwerendy w Archiwum PAE opracowanej przez dr A. Drożdż
Informacje pozyskane z 4 miejscowości można podzielić pod kątem informacji, jakie
za sobą niosą na te dotyczące:
- czasu użytkowania (np. noszone w okresie międzywojennym, zanik po II wojnie
światowej, używane pi I wojnie światowej)
- wieku użytkowników (np. starsze kobiety, młode, starsi mężczyźni)
- sposobów noszenia (np. narzucane na ramiona, wiązane z tyłu na g Łowie, czepki pod
brodę
- zdobienia (np. suto marszczony, haftowana u dołu, haftowana biała nicią, rozmaite
kolory, wkładane paciorkami, z frędzlami, pasiaste spodnie, chodaki z opaską z
rzemienia)
- okoliczności (np. do pracy, od święta, do kościoła)
Podsumowanie
Przedstawione powyżej dwie metody badania zjawisk kultury w odniesieniu do stroju
Łowickiego pokazują jak ważne jest łączenie metod badawczych i poszukiwania różnych
sposobów prezentacji oraz opisu. Metoda monografii regionalnej poświęcona jednemu
7
zagadnieniu (strój ludowy) oraz jednemu obszarowi (Księstwo Łowickie) pozwala na
uchwycenie zjawisk w ich geograficzno-historycznym, chronologicznym ciągu. Dzięki
takiemu podejściu możliwe jest szczegółowe opisywanie poszczególnych form odzieży, ich
rozwoju, transformacji i zaniku wraz ze stosowanymi materiałami i zdobieniami. Dodatkowo
w tak ujętej monografii ważne jest zarysowanie kontekstu historyczno-społecznego wraz z
prześledzeniem wzajemnych wpływów od sąsiednich grup regionalnych. Wada tego typu
podejścia jest to, iż każda monografia ma swój określony zasięg czasowy, chronologia
doprowadzona jest do określonego momentu. Jest to problematyczne zwłaszcza w przypadku
opisu tak żywego i stale zmieniającego się elementu jak właśnie strój Łowicki. Oznacza to
konieczności częstego aktualizowania informacji, sporządzania bieżącej dokumentacji i
uzupełniania tak, by nie doprowadzić do budowania nieprawdziwego wizerunku stroju. Z
tego też powodu redakcja Atlasu Polskich Strojów Ludowych podjęła decyzję o
przygotowaniu drugiego zeszytu poświęconemu strojowi łowickiemu po 1953 roku tak, by
dać osobom zainteresowanym ta tematyka możliwości śledzenia dalszego rozwoju i
funkcjonowania stroju Łowickiego.
Druga z kolei metoda – etnogeograficzna (zwana też kartograficzną) „polega na
posługiwaniu się danymi o przestrzennym zróżnicowaniu wytworów kultury” (Burszta, 1987,
s. 232). Nie jest to metoda prosta, zwłaszcza w zakresie jej interpretacji, a jedną z trudności
szczególnie w kontekście badan nad strojem ludowym, jest prezentowanie zmienności
zjawisk w przebiegu czasowym. Dodatkowo zaprezentowane dane charakteryzują się
wysokim stopniem ogólności. Idealną sytuacją badawczą staje się zatem ta, łącząca różne
sposoby gromadzenia i prezentowania materiału.
W jaki sposób można współcześnie aplikować metodę etnogeograficzną? W tym
momencie warto odwołać się do jednej z barwnych tablic zamieszczonych w zeszycie z 1953
roku, na którym przedstawione zostały „Wełniane pasiaki łowickie na ubiory kobiece i ich
przemiany kolorystyczne od 1860 do 1939 r.” (Świątkowska, 1953, Tablica III). Dzięki
zestawieniu na ilustracjach raportów tkanin można prześledzić ich zmienność w czasie. A
gdyby tak umieścić je na mapie? Można by wtedy zobaczyć ich zróżnicowanie przestrzenne.
A dzięki zestawieniu na mapach fotografii różnych elementów stroju Łowickiego byłoby
doskonałą ilustracją pokazującego w pełni jego fenomen – stroju, którego wartość tkwi
właśnie w różnorodności form, kolorów i zdobień.
8
Anna Weronika Brzezińska, Ph. D.
Institute of Ethnology and Cultural Anthropology
Adam Mickiewicz University in Poznań
Ethno-Geographic Approach in the Studies on the Łowicz Folk Costume
Introduction
Folk costume as one of the elements of folklore and traditional culture has always evoked
interest from researchers: ethnologists, ethnographers and cultural anthropologists. As the
costume evolved, its research and documenting methodology has evolved as well. Studying
matters connected to everyday and festive clothing is also a way to observe cultural processes,
of which garments are an expression and manifestation. (Turnau 1986, p. 75; see also
Hermanowicz-Nowak 1976).
The Łowicz folk costume is one of the most easily recognized traditional costumes in
Poland; certainly in part due to the fact that it is very eye-catching and comes in many local
varieties. It could be considered a live culture lab, often serving as a source of inspiration not
only for researchers, but also for artists and designers. We are familiar with its many
renditions and interpretations. It is one of the few Polish traditional folk garments which is
still worn and its modern versions continue to appear. It is not just a garment which functions
solely as a stage costume; on the contrary, as most recent studies show (Bartosiewicz 2015)
there is still a great need to research and document this piece of cultural heritage, the Łowicz
folk costume.
When documenting a branch of culture it is important to choose an appropriate
research method so that the gathered material is cohesive and could constitute a true
testimony of the times when the cultural elements functioned. In the context of documentation
of folk garments, one of the most well-known and used by ethnographers methods is the
method of monographic description of the subject matter which allows to follow the formal
changes as well as the ones relating to the functions of the costume (see Fryś-Pietraszkowa,
1988, p. 134). An example of such monograph is a series (of almost 50 volumes) of books
issued under the title The Polish Folk Costume Atlas (pol. Atlas Polskich Strojów Ludowych).
Another interesting way of working on the field study results is the ethno-geographic method
involving the usage of data related to spatial diversification of cultural products. In studies on
national costumes, this method is useful for charting the ranges of the existence of certain
clothing forms on the maps, the analysis and the development of further typologies based on
9
them. Materials from the territory of Poland (including matters relating to folk costumes) have
been gathered in the form of the Polish Ethnographic Atlas (pol. Polski Atlas Etnograficzny).
The Polish Folk Costumes Atlas (pol. Atlas Polskich Strojów Ludowych)
In 1949, on the initiative of Józef Gajek, the Polish Ethnological Society (pol. Polskie
Towarzystwo Ludoznawcze) began issuing the series titled The Polish Folk Costumes Atlas.
The idea behind the series (still continued to this day) was the monographic presentation of
each type of regional costume on the territory of Poland. As it was pointed out by Krystyna
Hermanowicz-Nowak: „Each volume, apart from being a scientific document, was also meant
to reactivate regional folk garments” (1977). Hence, the monographs were not only supposed
to reflect the research status on a given costume, but also constitute a sort of a guide for folk
groups, local animators and community members interested in the upkeep (and maintenance)
of the traditions relating to the functioning of the folk costumes in their area. This is why a lot
of emphasis was always put on illustrations that could show various types of certain elements
of everyday, festive and ceremonial clothing. In addition, the issues also included cut outs of
the costumes described. The subsequent volumes from the series have also been ordered
according to regional divisions, distinguishing six main ones: ((1) Pomorze, (2)
Wielkopolska, (3) Śląsk, (4) Mazowsze i Sieradzkie, (5) Małopolska oraz (6) Wielkopolska i
Małopolska. One of the most important criteria for the authors was to describe particular
versions of the costumes in a way that reflects its scope and general look, focusing on its most
characteristic and typical elements. (Gajek, 1954, pp. 798-799).
In 1953 issue no 7 came out, under the title of „The Łowicz Folk Costume”, authored
by Jadwiga Świątkowska. The book boasted 65 pages, including mostly black and white
photographs and colourful tables and was printed in … 6 200 copies. It is currently only
available only on the antiquarian market; efforts are also made to make it available through
the PIA Digital Library. Nearly 50 years later another volume concerning the Łowicz folk
costume appeared, prepared by Magdalena Bartosiewicz, an ethnographer from the Museum
in Łowicz. Her publication, „Folk costumes after 1953”7 was the 42nd issue in The Polish
Folk Costume Atlas (APSL). It’s an unprecedented event; it’s the only traditional costume (so
far) that has been portrayed within the same publishing series. The editors of the APSL
decided to issue a book which would show further (past 1953) development of the Łowicz
7
The book was issued as part of the „POLISH FOLK COSTUMES ATLAS: continuation of issuing work, field
surveys and source searches as well as digitalisation of source materials and sharing them online” project,
financed from the means of the National Humanism Development Program.
10
costume. An important asset of this publication was an additional field research, which
allowed the author to gather extensive source documentation. One of the form of presenting
the material was a map (2014, p. 53), which showed such data as the tradition of wearing folk
costumes during secular and religious ceremonies or folk group activities. The map perfectly
illustrates how rich the Łowicz area was, and still is in the folk costume traditions.
The two volumes of the series have the same content layout, which allows the readers
to follow how writing about costumes and presenting field material has changed. It also
facilitates comparing in terms of forms of clothing, ways to make them, decoration and their
use up to and after the year 1953. The narrative of the second volume leaves the readers in
2014, taking in consideration such issues as popularisation of patterns taken from the
traditional Łowicz folk costume and their functioning in the time of ethno-design. The
introductory statement by Jadwiga Świątkowska: „The Łowicz costume has fulfilled its
function. It has developed in an exuberant way, influencing the neighbouring groups until it
has finally become a relic of the era passed” (1953, p. 4) fails to find its application here.
The Polish Ethnographic Atlas
Study material of a different nature but still relating to garments, is the one that has been
gathered as part of research conducted for the Polish Ethnographic Atlas (PAE). The material
came from 338 research points, constituting a permanent research network. They have been
selected based on the criteria developed by a scientific team working on the PAE research
hypothesis and concepts (Bohdanowicz, 1994, p. 14). The study material, presented in the
form of maps, had been collected during field excursions, and all researchers were equipped
with an extensive questionnaire and some surveys. In addition, the field material came from
the source and museum quarries. Questions relating to costumes were included in
questionnaire no. 6 „Folk Material Culture; Selected questions; Survey of Field Research in
the Years 1964 – 1969”, and their author was Józef Gajek (Bohdanowicz, 1994, p. 18). They
were questions no. 78-83, complemented with some questions from the survey no. 16,
developed by Z. Kłodnickiego in 1970, concerning weaving matters (see: Table 1).
Table 1: Questionnaire no 6 Folk Material Culture; Selected Questions; Survey of Field
Research in the Years 1964 – 1969, edited by J. Gajek
11
78. Determine whether old „traditional” garments, sawn by local tailors from materials made at home or in the
village, disappeared completely by the mid or end of the 19th century. If disappeared, then:
a) List in sequence the parts that remained up until the present day;
b) Take photographs
c) On what occasions was it worn
d) Determine who wore it
e) Determine which garments had been preserved longer
79. For selected parts of the male folk costume
a) Make notes and photographs if the navy blue „maciejówka” caps or flat caps are still worn in the
village
b) Make notes on wearing goral pants, gunia, goral hats, carbatina
c) Make notes on wearing striped pants
80. For selected parts of the newer male costume
a) Make notes on the wearing navy blue „maciejówka” caps, do they remember when they came to be;
flat caps with big brims and black outer ring
b) wearing button up navy blouses on holidays
c) wearing wooden clogs with wool socks around the house
81. Preservation and disappearance of the female folk costume (Determine if some parts of the old traditional
female costume from the second half of the 19th century still remain. List the preserved parts of the costume
and note their dialect names.
a) Describe the garment parts and their names
b) Who wore them
c) In what circumstances
82. Traditional parts of the female costume
a) striped capes? What are they called? Who wore them?
b) are corsets still worn? Who wore them and in what circumstances?
c) are corsets still worn? Who wore them and in what circumstances?
d) did elderly women wear a pad in the form of wooden rim or linen?
e) types of head scarves
f) which way of tying is older?
83. „Pstrucha”
a) is this term known?
b) was it made of wool or linen? What colour was? What size of fabric? Was it worn over the arms?
c) do they recall if the capes were connected to some family custom?
84. Aprons
a) were there any
-made only from fringes
-if yes, what are they called? What are they made of? What colour?
b) were there any male shoulder bags with long fringes?
The data collected in this questionnaire had been summarised in the form of two maps
which appeared in 1967, as part of the third volume. Those were the „Shoulder Aprons in
19th and 20th Century” (map no. 185) and „The Names of Shoulder Aprons” (map no. 196) 8.
Subsequent issues, presented in four other maps, were included in the sixth volume, published
in 1981, and they were „Male Head Coverings; Rogatywka in the Polish Folk Costumes at the
turn of the 19th and 20th Centuries” (map no. 349), „Names of Rogatywkas” (map no. 350)
and „Parts of Folk Costumes; chamełka” (map no. 351), „Carbatina, Bast Shoes and Clogs”
8
Polish Ethnographic Atlas, volume III, maps 130-190 ed. and scientific supervisor J. Gajek, ready to print in
1967; Vol. III, XCII, 185. Shoulder Aprons in 19th and 20th Century; Edited by H. Bojanowska, B. Sawicka, E.
Szleszkowska; Vol. III, XCIII, 186. The Names of Shoulder Aprons; Edited by H. Bojanowska, B. Sawicka, E.
Szleszkowska.
12
(map no. 352)9. Yet 9 more maps were prepared for printing in 1988; however they have not
been published yet and are stored in the PAE Archive in Cieszyn. They are map drafts,
including such matters as: sukmana, wool belts, pants, skirts, aprons, vests, brassieres,
pstrucha and male head coverings. This archive also boasts materials from quarries, including
the ones with multiple references to the Polish Folk Costumes Atlas.
In the Łowicz area there are 4 research points: Mąkolice, Pszczonów, Mistrzewice and
Kocierzew Południowy. The material was collected at the end of the sixties in the 20th
century, therefore it could be assumed that researchers surveying people of about 80 gained
the knowledge about customs ranging from the 19th century, through the interwar period, up
until the times after World War II. The respondents’ memory thus covered all three periods in
the development of the Łowicz folk costume, up until the changes in its functionality and, for
instance, using it as a stage costume. Not in every localisation was it possible to get answers
to all questions concerning folk garments included in the research questionnaires (see Table 2
and Table 3).
Table 2: Selected research points concerning the Łowicz region in the PAE network:
Column
23
24
25
25
Row
23
24
22
22
Field
XV
IV
VIII
VIX
Town
Mąkolice
Pszczonów
Mistrzewice
Kocierzew (Południowy)
Gmina, poviat, province
Głowno, Zgierz, Łódzkie
Maków, Skierniewice, Łódzkie
Młodzieszyn, Sochaczew, Mazowieckie
Kocierzew Południowy, Łowicz, Łódzkie
Table 3: Responses to questions from the PAE questionnaire concerning Łowicz:
Town
Mąkolice
Pszczonów
Mistrzewice
Kocierzew (Poł.)
Q. 78
X
X
X
X
Q. 79
X
X
X
X
Q. 80
X
X
-
Q. 81
X
X
X
X
Q. 82
X
X
X
X
Q. 83
X
-
Q. 84
-
When familiarizing themselves with the material obtained in 4 villages of the Łowicz
area, the readers might feel a bit disappointed due to its vagueness or lack of detail. How is it
possible that the responses about such a colourful and rich garment were either so brief or so
general? Keep in mind the purpose for which the material had been gathered. It was not meant
to serve as the basis of the details and descriptions (as it is in the case of the Polish Folk
9
Polish Ethnographic Atlas, volume VI, maps 305 – 355, ed. and scientific supervisor J. Gajek, ready to print in
1981 volume; Vol. VI, CLXXXVIII, 349. Rogatywka in Polish Folk Costumes at the Turn of the 19th and 20th
Centuries. Edited by O. Gajkowa; Vol. VI, CLXXXIX, 350. Names of the Rogatywkas; Edited by O. Gajkowa;
Vol. VI, CXC, 351. Parts of Folk Costumes; Chamełka; Edited by A. J. Gerlach-Kłodnicka; Vol. VI, CXC, 352.
Parts of Folk Costumes: Carbatina, Bast Shoes and Clogs; Edited by A. J. Gerlach-Kłodnicka.
13
Costume Atlas series). This material was supposed to be general so that it could be easily
categorised, could be the basis for forming a typology and then be put on the map. However,
even this material (see Table 4) could be viewed differently; ethnographic documentation
preserved some specific information regarding particular localisations. The responses include
not only custom and regional dialect names but in some cases even some broader context.
Table 4: Responses received
MĄKOLICE
Question 78 Only the ‘kapoty’(coats) remained – winter wear, till recently also striped pants were worn
Question 79 ‘Maciejówka’caps: were worn as a sign of Russian fashion influence in the interwar period.
Disappeared after World War II.
Question 80 Navy blue blouses were worn before World War II, Clogs: wooden with leather straps. All
wooden ones were worn before World War I. Now they are used around the yard.
Question 81 Still present: aprons, wool dresses, scarves; worn on holidays, several times a year.
Question 82 In the interwar era, corsets were worn over shirts; they are not worn at all at present. Wool
aprons are still worn.
Question 83 No answer
Question 84 No answer
PSZCZONÓW
Question 78 Still present: ‘kapota’ (coats). Until recently it was still possible to see: striped pants, sukmanas,
tall boots, hats (about 25 years ago)
Question 79 ‘Maciejówka’caps appeared in the interwar period, they were worn until World War II
Question 80 ‘Kaszkiety’ (flat caps) were worn by elderly men while working. Navy blouses appeared 60
years ago, and disappeared 20 years ago. Wooden clogs were called ‘lightings” appeared 60
years ago. Clogs are still worn but with leather straps.
Question 81 Traditional dresses (‘wełniaki’) and aprons are still present. They are worn for church holidays,
usually by elderly women, in winter and summer. ‘Kiecka’ (a dress) – with floral patterns,
beaded, white handkerchiefs used to be worn to church, embroidered, with fringe and a big
flower in the middle.
Question 82 25-30 years ago there were striped capes; 30-40 years ago women wore corsets over blouses.
Question 83 No answer
Question 84 No answer
MISTRZEWICE
Question 78 Men used to wear ‘coats with tails at the back’, after World War I.
Question 79 Male costumes disappeared before World War I. Navy blue hats used to be worn (before World
War II).
Question 80 No answer
Question 81 Female costumes disappeared before World War I
Question 82 Women used to wear: long skirts (mid calf), „Long dresses, various colours, bought in Łowicz,
or handmade wool and took to Łowicz and they painted stripes there”. Women also wore jackets
(‘tołupki’) – gathered in the front, smooth at the back, ‘vests’, bonnets „tied in the front and
gathered above the forehead”, then they wore „bonnets tied under the chins, and scarves tied on
the shoulders”. Tying of scarves: elderly women – under the chin, young ones – at the back,
wrapped around the neck and then tied at the back, only large „shawl-type” scarves.
Question 83 Only familiar with scarves thrown over the shoulders, made of wool ‘szalówki’(shawls), now
considered to be worn only by the elderly
Question 84 No answer
KOCIERZEW (POŁUDNIOWY)
Question 78 Male outfit disappeared before World War I
Question 79 ‘Maciejówka’ caps were worn a long time ago
Question 80 No answer
Question 81 A festive outfit: ‘kiecka’ or ‘wełniok’( dress), ‘fartuch’(apron) – striped, wool, gathered,
‘koszula’(shirt) – sleeves embroidered with white thread, ‘spódnica’(skirt) – striped, wool,
pleated, ‘halka’(underskirt) – embroidered at the bottom, gathered, ‘chustka’ (scarf) – tied at the
back ‘notyłek’, under the chin ‘pod brodę’
14
Question 82 Striped shoulder capes, worn before World War II.
Question 83 No answer
Question 84 No answer
Based on the quarry in the PAE Archive, by A. Drożdż, Ph. D.
The information collected from the 4 towns can be classified in terms of the
knowledge conveyed through the information regarding:
- Time of use (e.g. worn in the interwar period, disappearance after World War II, used
after World War I)
- Age of the users (e.g. elderly or young women, elderly men)
- Ways of wearing (e.g. thrown over shoulders, tied at the back of the head, bonnets tied
under the chin)
- Ornation (e.g. gathered, embroidered in the bottom, embroidered with a white thread,
various colours, beaded, with fringes, striped pants, clogs with leather straps)
- Circumstances (e.g. for work, during holidays, for church)
Summary
The above two research methods for studying cultural phenomena used as regards the Łowicz
folk costume prove how important it is to combine research approaches and to seek different
ways of presentation and description. The regional monograph approach devoted to only one
question (the folk costume) and one area (Łowicz) allows for capturing events in their
chronological, geographic-historical order. Thanks to this approach it is possible to describe
in detail various forms of garments, their development, transformation and disappearance
with all applicable materials and ornaments. In addition, in such a monograph it is important
to outline the historical and social context along with tracing mutual influences from the
neighbouring regional groups. The disadvantage of this approach is such, however, that every
monograph has its defined time scope; the chronology is drawn up to a certain point. It is
quite problematic, especially in the case of such a lively and constantly transforming element
as the Łowicz folk costume. What it means is that there is a frequent need for updating
information, preparing current documentation and supplementation so as to avoid creating an
unrealistic image of the costume. This is also why the editing team at the Polish Folk
Costumes Atlas had made the decision to issue another volume dedicated to the Łowicz folk
costume after 1953, so that to offer whoever was interested in this topic an opportunity to
follow further development and functioning of the Łowicz costume.
15
The second approach, ethno-geographic (also known as cartographical) „involves the
use of the data on the spatial diversity of cultural products” (Burst, 1987, p. 232). It is not a
simple approach, in particular in terms of the interpretation, and one of its main difficulties,
especially in the context of the research on folk costumes is showing the variability of
phenomena over the course of time. In addition, the presented data has a high level of
generality. An ideal research situation arises when the methods of gathering and presenting
material are combined.
What are the ways in which the ethno-geographic approach can be currently applied?
It is now worth to mention one of the colourful tables in the volume from 1953, which
depicted the „Woollen Striped Patterns on Female Garments and Their Colour
Transformations from 1860 to 1939” (Świątkowska, 1953, Table III). Thanks to the inclusion
of the fabric information on the illustrations, it is possible to follow their variability over time.
And what if they were put on a map, though? It would make it possible to see their spatial
diversity. And the addition of photographs of various parts of the Łowicz folk costume to the
maps would be an excellent illustration showing the extent of its phenomenon; as the costume
whose value lies in its variety of forms, colours and ornaments.
16
Bibliografia/Bibliography:
Bartosiewicz M. (2014), Strój Łowicki po 1953 roku, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, t.
42, cz. IV Mazowsze i Sieradzkie, z. 9. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Bohdanowicz J. (1994), Polski Atlas Etnograficzny – wykładnia zadań i metod pracy, W:
Komentarze do PAE, t. 1, Rolnictwo i hodowla, cz. 1. Wrocław: Polskie Towarzystwo
Ludoznawcze, s. 7-49.
Fryś-Pietraszkowa E. (1988), Strój, W: E. Fryś-Pietraszkowa, A. Kunczyńska-Iracka, M.
Pokropek (red.), Sztuka ludowa w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, s. 118133.
Gajek J. (1954), Metodyka monograficznego opracowywania strojów ludowych. „Lud”, t.
41/1, s. 797-822.
Hermanowicz-Nowak K. (1976), Odzież, W: M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka
(red.), Etnografia Polska. Przemiany kultury ludowej, t. 1. Wrocław: Ossolineum,
Polska Akademia Nauk, s. 379-405.
Hermanowicz-Nowak K. (1977), Stan badań nad strojem ludowym w Polsce (próba oceny
dotychczasowych osiągnięć). „Konteksty. Polska sztuka Ludowa”, t. 1, s. 3-8.
Świątkowska J. (1953), Strój Łowicki, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, t. 7, cz. IV
Mazowsze i Sieradzkie, z. 2. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Turnau I. (1986), Ubiór jako znak. „Lud”, t. 70, s. 67-83.
17