pobierz - Paweł Rasmus

Wykluczenie społeczne i dyskryminacja przewlekle chorych psychicznie w
województwie łódzkim.
Social exclusion and discrimination of chronically mentally ill people in the Lodz region.
Paweł Rasmus¹, Ewa Nowaczyńska², Agnieszka Stetkiewicz-Lewandowicz¹, Alicja Rasmus³
Tomasz Sobów¹
¹ Zakład Psychologii Lekarskiej, Katedra Nauk Humanistycznych, Uniwersytet Medyczny w
Łodzi
Kierownik: dr hab. n. med. prof. nadzw. Sobów T.
² Stowarzyszenie Młodzieży i Osób z Problemami Psychicznymi, Ich Rodzin i Przyjaciół
POMOST
Kierownik projektu: mgr Nowaczyńska E.
³ Akademickie Biuro Karier. Politechnika Łódzka
Kierownik biura: mgr Kierner G.
Praca finansowana z funduszu badań statutowych UM w Łodzi nr 503/6-074-03/503-01
Adres do korespondencji:
dr n. med. Paweł Rasmus
Zakład Psychologii Lekarskiej UM w Łodzi
ul. Sterlinga 5
91–425 Łódź
tel. 42 632 25 94
tel./faks 42 630 15 73
tel. kom. 502 020 676
e-mail:[email protected]
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu
Społecznego, podziałanie 7.2.1 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych
wykluczeniem społecznym, Program Operacyjny Kapitał Ludzki
Wykluczenie społeczne i dyskryminacja przewlekle chorych psychicznie w
województwie łódzkim.
Rasmus P.¹, Nowaczyńska E.², Stetkiewicz-Lewandowicz A.¹, Rasmus A.³ Sobów T.¹
¹ Zakład Psychologii Lekarskiej, Katedra Nauk Humanistycznych, Uniwersytet Medyczny w
Łodzi
Kierownik: dr hab. n. med. prof. nadzw. Sobów T.
² Stowarzyszenie Młodzieży i Osób z Problemami Psychicznymi, Ich Rodzin i Przyjaciół
POMOST
Kierownik projektu: mgr Nowaczyńska E.
³ Akademickie Biuro Karier. Politechnika Łódzka
Kierownik biura: mgr Kierner G.
Streszczenie
Wprowadzenie: Choroba psychiczna wiąże się z zaburzeniami funkcjonowania chorego na
płaszczyźnie somatycznej, psychicznej i społecznej. Istotnym problem są istniejące w
świadomości społecznej mocno zakorzenione stereotypy i uprzedzenia, zgodnie z którymi
osoby chore psychicznie są uważane za niepoczytalne a często też niebezpieczne. W Polsce
dzięki między innymi Europejskiemu Funduszowi Społecznemu możliwe jest finansowanie
badań dotyczących problemu wykluczenia społecznego i dyskryminacji osób cierpiących na
choroby psychiczne.
Cel: Celem badań była ocena poziomu wykluczenia społecznego oraz przejawów
dyskryminacji, doświadczanych przez osoby chore psychiczne z województwa łódzkiego.
Zbadano siedem wymiarów odnoszących się do funkcjonowania osobistego, zawodowego i
społecznego chorych.
Materiał i metody: Badaniami została objęta grupa 101 osób z zaburzeniami psychicznymi.
Próba dobrana została w sposób losowy spośród pacjentów poradni zdrowia psychicznego
funkcjonujących na terenie województwa łódzkiego. W badaniach wykorzystano wywiad
kwestionariuszowy oceniający stopień wykluczenia społecznego oraz doświadczanego przez
pacjentów problemu dyskryminacji.
Wyniki: Wykluczenie społeczne dotyczyło przede wszystkim osób chorujących na
schizofrenię i psychozy, dłużej niż 6 lat, osób z przyznaną rentą chorobową, niepracujących i
nieuczących się, z najniższym poziomem wykształcenia oraz prowadzących 1-osobowe
gospodarstwo domowe, lub zamieszkujących z jednym z rodziców. Grupę osób, która w
najniższym stopniu doświadczała problemu wykluczenia społecznego stanowiły przede
wszystkim osoby cierpiące z powodu zaburzeń afektywnych, osoby z wyższym
wykształceniem, uczące się i pracujące, zamieszkujące z obojgiem rodziców. Grupami
najczęściej doświadczającymi dyskryminacji były osoby cierpiące na schizofrenię, zaburzenia
wywołane substancjami psychoaktywnymi, osoby z wykształceniem gimnazjalnym i
zawodowym, chorzy posiadający orzeczenie o niepełnosprawności oraz prowadzące 1osobowe gospodarstwo.
Wnioski: Wykluczenie społeczne osób chorych psychicznie związane było przede
wszystkim z ich słabą aktywnością edukacyjną, obywatelską, społeczną oraz ekonomiczną.
Problem dyskryminacji dotyczył 17 % badanych. Połowa spośród badanych osób nie
doświadczyła zjawiska dyskryminacji.
Słowa kluczowe: wykluczenie społeczne, dyskryminacja, chorzy psychiczne, łódzki
Social exclusion and discrimination of chronically mentally ill people in the Lodz region.
Rasmus P.¹, Nowaczyńska E.², Stetkiewicz-Lewandowicz A.¹, Rasmus A.³ Sobów T.¹
¹ Department of Medical Psychology, Medical University of Lodz
Head: Sobów T., MD, PhD
² The Association of Young People With Mental Health Problems, Their Families And
Friends "POMOST"
Project manager: Nowaczyńska E., MA
³ Academic Career Office. Technical University of Lodz
Head: Kierner G., MA
Abstract
Background: Mental crisis exerts a negative effect on somatic, psychological and social
functioning of a mentally ill person.
Mental disease is often accompanied by factors
increasing the social exclusion and discrimination of patients. Another problem is deeply
rooted stereotypes and prejudices functioning in the public opinion, according to which
people who suffer from mental disorder are considered insane and often dangerous for
society. In Poland, thanks to, amongst others, the ESF (The European Social Fund) funds, it is
possible to finance and implement research concerning social exclusion and discrimination of
people who have experienced a mental crisis.
Aim: The aim of the study was to evaluate the level of social exclusion and discrimination of
people suffering from mental disorders from the Lodz region on the basis of seven points
scale assessing their personal, occupational, and social functioning.
Material and methods: The study included a group of 101 patients with mental disorders.
Participants were selected randomly from mental health institutions from the region of Lodz.
To evaluate the problem of social exclusion in the group of patients a interview questionnaire
was used.
Results: Social exclusion concerned people suffering from schizophrenia and psychosis,
more than six years of illness, those with allocated disability pension, non-working and nonlearning, with the lowest levels of education and maintaining a one-person household or
living with one parent. Those who experienced the lowest degree of social exclusion were
mainly people suffering from mood disorders, people with higher education, learning and
working, living with both parents. Groups experiencing discrimination were mostly people
with schizophrenia, disorders due to psychoactive substances, those with secondary and
professional education, patients having a certificate of disability and maintaining a one-person
household.
Conclusions: Social exclusion of mentally ill people was mainly related to their low
education, civic, social and economic activity. The problem of discrimination concerned 17%
of the tested group. Half of participants of the study did not experience the discrimination
effect.
Key words: social exclusion, discrimination, mentally ill patients, Lodz region
Wstęp
Choroba czy zaburzenie psychiczne jest zjawiskiem negatywnym dla pacjenta, wiąże
się z zaburzeniami w codziennym funkcjonowaniu, zwłaszcza w pełnieniu ról społecznych.
Jest to szczególnie widoczne w przebiegu zaburzeń psychotycznych, gdzie zaburzenia
poznawcze
i
emocjonalne
wiążą
się
z
poważnymi
ograniczeniami
kompetencji
psychofizycznych i społecznych. Przebieg choroby jest często intensywny i trudny do
przewidzenia i kontroli, występują nawroty, co łączy się z doświadczaniem wykluczenia
społecznego przez osoby chore [28].
Oprócz wpływu choroby na funkcjonowanie pacjenta, na jego stan oddziałuje również
bliższe i dalsze otoczenie społeczne chorego. Szczególnie niepokojące i często krzywdzące
chorych, są istniejące w świadomości społecznej mocno zakorzenione stereotypy i
uprzedzenia prowadzące do stygmatyzacji i wykluczenia społecznego [24].
Stygmatyzacja
to
współwystępowanie
takich
elementów
zachowania
jak
etykietowanie, stereotypizacja, oddzielenie, utrata statusu społecznego oraz dyskryminacja.
Stereotyp osób chorych psychicznie opiera się na przekonaniu, iż osoby te są niebezpieczne,
nieprzewidywalne, niezdolne do pełnienia ról społecznych, ich choroba jest trudna do
leczenia, a one same są za nią w pewnym stopniu odpowiedzialne. Najbardziej powszechną
konsekwencją stygmatyzacji człowieka z zaburzeniami zdrowia psychicznego jest
pozbawianie go możliwości podejmowania ról rodzinnych i zawodowych, pozbawienie
kontaktów towarzyskich, czyli faktyczne wykluczenie społeczne. Przypisywanie choremu roli
osoby małowartościowej, bezużytecznej, a czasem wręcz niebezpiecznej powoduje
ograniczenie jego aktywności, wtórnie pogłębiając społeczną alienację [12].
Definicja wykluczenia społecznego przyjęta w dokumencie powołującym Zespół
Zadaniowy ds. Reintegracji Społecznej, który opracował Narodową Strategię Integracji
Społecznej dla Polski brzmi następująco: „Wykluczenie społeczne to brak lub ograniczenie
możliwości uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i
rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich.
Grupy podatne na wykluczenie społeczne [13]
 Dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych,
 Dzieci wychowujące się poza rodziną,
 Kobiety samotnie wychowujące dzieci,
 Kobiety pozostające poza rynkiem pracy,
 Ofiary patologii życia rodzinnego,
 Osoby o niskich kwalifikacjach,
 Osoby bezrobotne,
 Żyjący w bardzo trudnych warunkach mieszkaniowych,
 Niepełnosprawni i chronicznie chorzy,
 Osoby chorujące psychicznie,
 Starsze osoby samotne,
 Opuszczający zakłady karne,
 Imigranci,
 Osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej.
Wykluczenie społeczne występuje w wielu wymiarach. W wymiarze ekonomicznym spowodowane jest często ubóstwem, które wiąże się z utrudnieniem w uczestniczeniu w życiu
społecznym, kulturalnym, czy politycznym. Ponadto można mówić o wykluczeniu
przestrzennym, związanym z miejscem zamieszkania i wynikającym z niego brakiem dostępu
do pewnych typów instytucji czy możliwości. Wykluczenie zawodowe dotyczy tych grup
osób, które najczęściej z powodu niskiego wykształcenia lub braku doświadczenia, wbrew
własnej woli pozostają poza rynkiem pracy.
Zdaniem ekspertów w grupie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, osoby
chorujące psychicznie stanowią grupę szczególnie narażoną na to zjawisko. Tym bardziej jest
to niepokojące, ponieważ problem zaburzeń i chorób psychicznych dotyczy coraz większej
części polskiego społeczeństwa. Z danych, pochodzących z opublikowanego w 2009 roku
badania GUS pt. „Stan Zdrowia Ludności Polski” wynika, że odsetek osób, których
niepełnosprawność jest skutkiem chorób i zaburzeń psychicznych wynosił 10%.
Z danych Statystyki Publicznej Ministerstwa Zdrowia wynika, że w 2010 roku z
poradni zdrowia psychicznego (PZP) w całej Polsce korzystało prawie 1,5 mln osób, co
stanowi 4,36% populacji. W województwie łódzkim natomiast do PZP w 2010 roku zgłosiło
się 107 tys. osób (90 tys. leczyło się z powodu zaburzeń niespowodowanych uzależnieniem),
co stanowi odpowiednio 4,93% oraz 4,13% populacji województwa w wieku powyżej 15
roku życia.
W okresie ostatnich 11 lat liczba pacjentów poradni zdrowia psychicznego wzrosła w
województwie łódzkim o 162% (z 40 918 do 107 465). Liczba pacjentów leczących się z
powodu zaburzeń niewywołanych uzależnieniem wzrosła natomiast o 128% (z 39474 do
90124). W kolejnych latach należy spodziewać się dalszego wzrostu w tym zakresie.
Dane te sugerują, że problem zaburzeń psychicznych jest poważny i będzie się
pogłębiał. Ważne jest zatem szczegółowe poznanie funkcjonowania chorych na płaszczyźnie
osobistej, społecznej i zawodowej, jak również zastosowanie adekwatnych procedur
psychorehabilitacyjnych, których celem będzie poprawa funkcjonowania we wszystkich
sferach aktywności tych osób [14]. Efektem tych działań powinna być poprawa sytuacji
chorych, poprzez m.in. zmniejszenie ilości i jakości objawów chorobowych, ograniczenie
liczby i czasu hospitalizacji, oraz ogólna poprawa funkcjonowania społecznego i
zawodowego osób chorych [23].
W Polsce dzięki między innymi Europejskiemu Funduszowi Społecznemu możliwe
jest finansowanie badań oceniających problem wykluczenia społecznego osób cierpiących z
powodu choroby psychicznej.
Cel pracy
Celem badań było uzyskanie pogłębionych danych w zakresie symptomów
wykluczenia
społecznego
oraz
dyskryminacji
odczuwanych
przez
mieszkańców
województwa łódzkiego, cierpiących z powodu choroby psychicznej. Jako punkt wyjścia
prowadzonych analiz przyjęto teorie wykluczenia społecznego i tezę, iż osoby chorujące
psychicznie są jedną z grup w największym stopniu zagrożonych wykluczeniem [18].
Przedmiotem oceny było siedem wymiarów odnoszących się do społecznego
funkcjonowania osób chorujących psychicznie oraz subiektywnego doświadczania przez
pacjentów przejawów dyskryminacji
Materiał i metody
Badaniami została objęta grupa 101 młodych mieszkańców województwa łódzkiego,
obojga płci, w wieku od 18 do 40 lat, cierpiących z powodu choroby psychicznej. Próba
dobrana została w sposób losowy spośród pacjentów poradni zdrowia psychicznego,
leczących się przez okres co najmniej dwóch lat poprzedzających badanie, z powodu
problemów psychicznych. Efektem tak przygotowanej próby było włączenie do badań osób o
zróżnicowanym przebiegu, rodzaju i nasileniu problemów zdrowia psychicznego, różnej płci,
z różną sytuacją rodzinną, społeczną i zawodową.
Badania kwestionariuszowe (bezpośrednie wywiady z respondentami) zostały
przeprowadzone w poszczególnych PZP, miały charakter anonimowy, a na ich
przeprowadzenie wyrazili zgodę sami respondenci.
W badaniach wykorzystano ankietę socjodemograficzną własnego autorstwa, która
posłużyła do zebrania danych dotyczących m. in. wieku, płci, wykształcenia, miejsca
zamieszkania, czasu trwania choroby, rozpoznania, aktywności zawodowej, ewentualnego
posiadania prawa do renty.
W badaniach zastosowano wywiad kwestionariuszowy, służący do oceny 7 wymiarów
związanych z wykluczeniem społecznym. Poszczególne wskaźniki wykluczenia oceniano
poprzez obliczenie średniej ze wszystkich wyników na siedmiu wskaźnikach cząstkowych tj.:
1. wskaźnik wsparcia ze strony najbliższych, oceniający relacje w najbliższej
rodzinie i jakość wsparcia ze strony najbliższych,
2. wskaźnik zasobności, oceniający sytuację socjalno – bytową respondentów,
3. wskaźnik dobrostanu psychicznego, mierzący ogólne poczucie szczęścia w
życiu i akceptację własnego stanu zdrowia,
4. wskaźnik aktywności społecznej, dotyczący wszelkiej aktywności w grupach
społecznych,
5. wskaźnik aktywności obywatelskiej, mierzący postawy obywatelskie oraz
zaangażowanie w sprawy polityki,
6. wskaźnik aktywności edukacyjnej, związany z procesem kształcenia się,
7. wskaźnik aktywności ekonomicznej, wyrażający się w stosunku do pracy,
Tak obliczone wskaźniki sfer wykluczenia społecznego mogą przyjąć wartość od
minimalnej równej 0 do wartości maksymalnej równej 100. Maksymalna wartość wskaźnika
odnosi się do sytuacji, w której osoba badana nie doświadcza wykluczenia społecznego,
natomiast im niższy wynik wskaźnika tym chory doświadcza większego wykluczenia.
Powszechność dyskryminacji oraz jej dotkliwość została zbadana przy użyciu
wskaźnika dyskryminacji. Maksymalny wynik odnosi się do sytuacji, w której respondent
czuje się bardzo często dyskryminowany przez bliskie mu osoby. Im mniejszy wynik
wskaźnika tym respondent rzadziej odczuwał dyskryminację oraz jej sprawcami była
mniejsza liczba osób, bądź dalsze mu osoby.
Wyniki
Na podstawie informacji uzyskanych z opracowanej przez autorów ankiety
personalnej, dokonano charakterystyki badanej grupy, uwzględniającej wyróżnione zmienne,
w tym dane socjodemograficzne.
W badaniu wzięło udział 62 kobiety oraz 39 mężczyzn. Wiek grupy badanej mieścił
się w przedziale od 18 do 40 lat (średnia wieku X = 31,7). 28 osób badanych było
mieszkańcami Łodzi. 13 osób zamieszkiwało wieś, a zdecydowana większość 59,4%
zamieszkiwała miasta liczące od 100 do 500 tysięcy mieszkańców. Wśród badanych znalazło
się 58 osób z wykształceniem średnim lub wyższym. Dane dotyczące rozpoznania choroby
wskazują, że najczęściej diagnozowane były kolejno: zaburzenia nerwicowe - 43 badanych,
zaburzenia afektywne -16 osób, zaburzenia typu schizofrenicznego - 15 badanych, zaburzenia
osobowości – 14 osób oraz uzależnienie od substancji psychoaktywnych - 13 osób.
Zdecydowana większość pacjentów (76 osób) deklarowało czas trwania choroby do 6
lat, pozostała część – 25 osób - powyżej 6 lat. Aktywnych zawodowo pozostawało 42
badanych, 41 osób było biernych zawodowo a 18 pacjentów posiadało status osoby
bezrobotnej. Większość osób pozostawała bez prawa do renty z tytułu posiadanej
niepełnosprawności (84,2%).
Zrealizowane badanie pokazuje, że populacja osób chorujących psychicznie nie jest
jednorodna. Różne są problemy, z którymi się borykają i sposoby radzenia sobie z nimi.
Ogółem dla całej badanej próby średnia wartość wskaźników cząstkowych składających się
na wykluczenie społeczne wskazuje na umiarkowanie dobrą bądź też złą sytuację w
poszczególnych wymiarach.
Na poziom wykluczenia społecznego składały się z jednej strony dość wysokie wyniki
w skali wsparcia ze strony najbliższych (67,57 pkt.) oraz względnie wysoki wskaźnik
zasobności gospodarstw domowych (58,86 pkt.).
Z drugiej jednak strony wykluczenie społecznego zwiększały niskie wskaźniki
aktywności edukacyjnej (32,9 pkt.), aktywności obywatelskiej (41,4 pkt.), aktywności
społecznej (44,68 pkt.) oraz aktywności ekonomicznej (48,73) (Ryc 1).
Ryc 1
Wysokie wskaźniki wykluczenia społecznego były charakterystyczne przede
wszystkim dla osób chorujących powyżej 6 lat (36% tej grupy), osób cierpiących na
schizofrenię i psychozy (44% tej grupy), osób o przyznanej rencie z tytułu choroby (43%),
wśród osób niepracujących i nieuczących się (38%), wśród osób z najniższym poziomem
wykształcenia (29%), prowadzących 1-osobowe gospodarstwo domowe, lub zamieszkujących
z jednym rodzicem. Grupę osób, która w najniższym stopniu doświadczała problemu
wykluczenia społecznego stanowiły przede wszystkim osoby cierpiące na zaburzenia
afektywne (41%), osoby z wyższym wykształceniem (50%), osoby uczące się i pracujące
(80%), zamieszkujące z obojgiem rodziców (36%). Częściej były to też osoby w wieku 26-40
lat (45%), nieposiadające orzeczenia o niepełnosprawności (38%), osoby pracujące i
prowadzące samodzielne gospodarstwo.
Wyniki badań dotyczących problemu dyskryminacji osób chorych psychicznie
wskazują, że prawie połowa osób leczących się w poradniach zdrowia psychicznego nie
doświadczyła przejawów dyskryminacji. Jednak prawie co piąty (17%) czuł się bardzo często
lub często dyskryminowany (ryc 2). Najczęściej źle traktującymi/źle odnoszącymi się do
chorujących były obce osoby (40%). 60% tych, którzy zadeklarowali, iż byli w ciągu
minionego roku dyskryminowani doświadczyło negatywnego traktowani ze strony osób mniej
lub bardziej bliskich, w tym 21% ze strony dalszej rodziny, 19% ze strony sąsiadów, 17% ze
strony znajomych, a 13% ze strony domowników. Najczęstszymi przejawami dyskryminacji
były żarty i ośmieszenie (46%), unikanie kontaktu (21%) oraz naznaczenie (21%).
Ryc 2
Analiza wyróżnionych segmentów wskaźnika dyskryminacji w badanej populacji
pokazuje, że najdotkliwiej dyskryminacji doświadczało 14% badanych, kolejne 17%
umiarkowanej dyskryminacji. 16% doświadczało dyskryminacji sporadycznie i w
przeważającej większości ze strony osób obcych (ryc 3). Grupami relatywnie najczęściej
doświadczającymi dyskryminacji były osoby cierpiące na schizofrenię, zaburzenia wywołane
substancjami psychoaktywnymi, osoby z wykształceniem gimnazjalnym i zawodowym,
chorzy posiadający orzeczenie o niepełnosprawności oraz prowadzące 1–osobowe
gospodarstwo.
Ryc 3
Omówienie
Badanie problemu wykluczenia społecznego w grupie osób chorujących psychicznie
oparte zostało o subiektywne odczucia pacjentów i ocenę ich funkcjonowania w różnych
sferach życia. Interpretacja wyników powinna być ostrożna, ponieważ czynniki takie, jak np.
stan psychiczny, są trudno mierzalne [5].
W niniejszych badaniach najwyższe wyniki wykluczenia społecznego osiągali
pacjenci cierpiący na schizofrenię i psychozy. W badaniach Gonzalesa i wsp. [10]
zaobserwowano podobną zależność i stwierdzono, że głębokość zaburzenia w znacznym
stopniu decyduje o poziomie oceny wykluczenia. Im poważniejsze zaburzenie, tym gorsze
funkcjonowanie społeczne chorych (jest to szczególnie widoczne w przypadku zaburzeń
psychotycznych i z kręgu schizofrenii).
Również postawy stygmatyzujące i dystans społeczny w stosunku do osób chorych na
schizofrenię są największe. W badaniu niemieckim obejmującym ponad 7 tys. respondentów
ponad 40% badanych byłoby przeciwnych, aby przebywać w jednym pokoju z osobą chorą na
schizofrenię, np. w szpitalu, ponad 70% nie poślubiłoby osoby z tym schorzeniem, ale tylko
16% nie wyraziłoby zgody, aby z nią pracować, a ok. 22%, aby mieć ją za przyjaciela [11].
Ogólne dobre funkcjonowanie chorych uczestniczących w niniejszym badaniu było
związane z dość wysokim poziomem wsparcia ze strony bliskich. 72% badanych
zadeklarowało, że w ich otoczeniu jest przynajmniej jedna osoba, na którą mogą liczyć w
każdej sytuacji. Jak wskazują dane z literatury wsparcie społeczne ma decydujące znaczenie
dla procesu rehabilitacji i powrotu do zdrowia oraz wpływa pozytywnie na aktywność
społeczną i ekonomiczną osoby chorującej [13,15].
Występujące w społeczeństwie krzywdzące i niesłuszne stereotypy dotyczące osób
chorych psychicznie powodują, że to członkowie rodziny chorego są niejednokrotnie
jedynymi znaczącymi
osobami
w życiu chorych, stanowiącymi
źródło wsparcia
emocjonalnego jak i ekonomicznego. W programach rehabilitujących osoby chore
psychicznie, szczególne znaczenie przypisuje się oddziaływaniom psychoedukacyjnym oraz
interwencjom, których celem jest kształtowanie profilaktycznych i terapeutycznych systemów
wsparcia społecznego [16, 23].
Ważnym problemem w przebadanej grupie chorych był fakt niepogodzenia się z
chorobą i zaprzeczanie jej istnieniu przez osoby najbliższe pacjentom (taką sytuację
komunikuje 36% respondentów).
Drugim zagadnieniem związanym z relacjami chorych z najbliższymi jest problem
nadopiekuńczości, na którą skarży się 27% badanych. Badania Morysińskiej i wsp. [20]
wskazują, że nadopiekuńczość matek jest czynnikiem niekorzystnie działającym na
aktywność zawodową osób chorych psychicznie. Jednocześnie matka często jest dla
niepełnosprawnego dziecka osobą najważniejszą, która pomaga w załatwianiu wszystkich
spraw codziennych [29].
W badanej grupie stwierdzono stosunkowo niski wskaźnik dyskryminacji. Opisywane
często w literaturze przypadki dyskryminowania i etykietowania pacjentów psychiatrycznych
nie wystąpiły w nasilonej formie w niniejszych badaniach. Połowa badanych nie
doświadczyła w ogóle przejawów dyskryminacji, jednak 17% wciąż często czuje się ofiarą
dyskryminacji i stygmatyzacji. Wyjaśnieniem takiego stanu rzeczy może być fakt, że chorzy
często izolują się od otoczenia, zamykają się w sobie. 35% badanych stale odczuwa
samotność, wskaźnik ten dla całej populacji w wieku do 34 lat wynosi 18%, co stanowi
swoistą ochronę przed przejawami odrzucenia i dezaprobaty ze strony społeczeństwa. Może
to
być
związane
ze
zjawiskiem
samowykluczania,
czyli
świadomego
(lub
nie
uświadomionego) wycofania z życia społecznego, co jest wynikiem naznaczenia społecznego.
Osoba taka unika angażowania się w kontakty społeczne, nie nawiązuje bliższych relacji z
innymi osobami. Może również dążyć do podkreślenia swojej autonomii i niezależności (np.
w przypadku osoby chorej na jadłowstręt psychiczny). W tym przypadku proces
samowykluczenia może przebiegać w dwojaki sposób. Z jednej strony społeczeństwo
etykietuje osobę chorą, co sprawia, że ta wycofuje się z relacji społecznych. Z drugiej strony
zaś osoba sama – intencjonalnie lub nie – odsuwa się od społeczeństwa [6].
Odmienne wyniki dotyczące wykluczenia osób chorych psychicznie uzyskano w
badaniach polskich opublikowanych przez CBOS w 2000 i 2008 r. opracowanych przez
Wciórkę B i Wciórkę J. [21] . W opinii respondentów widoczny jest negatywny obraz osoby
chorej psychicznie. W każdym z przeprowadzonych badań uczestniczyło ponad 1000
dorosłych Polaków, pytania dotyczyły chorych nie tylko na schizofrenię.
Około 60 % (zarówno w 2000 jak i w 2008 r.) badanych przyznaje, że otoczenie
społeczne określa osoby chore psychicznie pejoratywnymi określeniami, np. świr, czubek,
walnięty, porąbany, szajbus, mający nierówno pod sufitem, psychol itp. Ponad 80% badanych
nie wyraziłoby sprzeciwu, gdyby najbliższym sąsiadem została osoba, która kiedyś chorowała
psychicznie, a 65% – gdyby była ona bliskim współpracownikiem. 57% (w 2000r.) i 54% (w
2008 r.) badanych byłoby jednak przeciwnych, żeby zięciem czy synową zostały osoby w
przeszłości chorujące psychicznie, a aż 81% w obydwu badaniach sprzeciwiłoby się
powierzeniu im roli opiekunki do dziecka. W pierwszym i w drugim badaniu tylko 5%
respondentów podało, że sami z niechęcią odnoszą się do chorych, podczas gdy życzliwość
zadeklarowało 71% w 2000 r. i 65% w 2008 [21].
Porównując wypowiedzi respondentów obydwu sondaży na przestrzeni ośmiu lat
zaobserwować można wzrost liczby ocen wskazujących na niechętny stosunek otoczenia do
chorych psychicznie i spadek wskaźnika osób deklarujących życzliwy stosunek do tej grupy.
Osoby badane dostrzegają również przejawy instytucjonalnego dyskryminowania chorych
psychicznie. W sondażu z 2008 roku aż 80% badanych stwierdziło, że chorzy psychicznie są
gorzej traktowani pod względem respektowania ich prawa do pracy, 68% – pod względem
prawa poszanowania godności osobistej, 47% – sprawiedliwego sądu, i 38% – prawa
do leczenia [21].
Duży wpływ na kształtowanie postaw wobec osób cierpiących na problemy
psychiczne mają również media. Często przedstawiają one chorych psychicznie jako bardzo
odmiennych od innych ludzi, niesympatycznych, nieprzewidywalnych i niebezpiecznych [26,
27].
Również analiza artykułów prasowych z czołowych polskich dzienników przedstawia
osoby z chorobami psychicznymi jako sprawców ciężkich przestępstw przeciwko zdrowiu i
życiu. Obraz taki jest zdaniem ekspertów bardzo silnie obecny w codziennym wyobrażeniu
osoby chorującej psychicznie przez społeczeństwo.
W świetle zrealizowanych badań widoczne jest również wykluczenie edukacyjne osób
z niepełnosprawnością psychiczną. Wśród osób chorujących psychicznie do 25 roku życia,
naukę w formach szkolnych lub pozaszkolnych kontynuowało tylko 52% badanych. Dla
porównania przeciętny roczny wskaźnik wykształcenia (uczestnictwa w edukacji) dla osób
zdrowych w Polsce w wieku 20-24 lat w 2010r. wynosił 91,1%.
Sytuacja ta może mieć związek ze specyfiką przebiegu chorób psychicznych. W
większości mają one początek we wczesnym etapie życia, kiedy osoby nie zakończyły jeszcze
formalnej edukacji i nie zdobyły stabilnej pozycji zawodowej. W przypadku zachorowań na
schizofrenię, ponad połowa diagnoz stawianych jest przed 30 rokiem życia [28,29]. Wczesne
zachorowanie prawie zawsze
edukacyjnej,
utrudniając
wywiera negatywny wpływ na funkcjonowaniu w sferze
czy
uniemożliwiając
zdobywanie
kolejnych
poziomów
wykształcenia czy kwalifikacji zawodowych [19].
Z problemem aktywności edukacyjnej związana jest aktywność zawodowa osób
badanych. Aktywność zawodowa jest jedną z podstawowych ludzkich form działania.
Odgrywa zasadniczą rolę w życiu indywidualnym oraz społecznym. Osoby niepełnosprawne,
z racji swojego stanu zdrowia, ale też za sprawą wielu innych czynników, o wiele częściej niż
osoby
sprawne
doświadczają
problemów
na
rynku
pracy
i
problemów
natury
psychologicznej, takich jak apatia, znudzenie, niechęć do podejmowania jakiejkolwiek
aktywności; marginalizacja, izolacja, brak kontaktów z ludźmi; pesymizm, poczucie
beznadziejności sytuacji i braku możliwości jej zmiany; koncentracja na teraźniejszości, brak
celów planów, pomysłów na przyszłość [7].
W badaniach będących przedmiotem niniejszej pracy w grupie wiekowej 18-40 lat
zatrudnionych pozostaje 42%. Niespełna połowa (48%) spośród wszystkich zatrudnionych to
osoby pracujące w pełnym wymiarze godzin. Co trzeci badany (34%) pracuje na niepełny etat
bądź dorywczo. Wskaźnik zatrudnienia dla osób chorujących psychicznie jest dużo niższy niż
dla całej populacji w wieku do 40 roku życia (odpowiednio 42 w stosunku do 65 procent).
Prawie co trzeci badany (30%) przyznaje, że ze względu na chorobę musiał przerwać pracę.
Prawie taki sam odsetek odczuwał trudności w relacjach z pracownikami (28%) a 16% w
relacjach z kierownictwem. Co dziesiąty (11%) deklaruje, że był w pracy ofiarą braku
zrozumienia, złego traktowania oraz dyskryminacji. Jedynie 16% badanych pozytywnie
ocenia swoją sytuację na rynku pracy, zaś 40% wyraża niezadowolenie z tego powodu.
Jednocześnie raczej pesymistyczne są wypowiedzi względem niedalekiej przyszłości
zawodowej chorych.
Wszystkie te problemy oraz niski status wykonywanych zawodów, często poniżej
kwalifikacji pacjentów, wpływa na status ekonomiczny tych osób oraz ich poczucie własnej
wartości. Często powoduje to frustrację i w konsekwencji utrudnia powrót do zdrowia, a
także, w dalszej perspektywie, utrwala syndrom bierności zawodowej.
Ważne z punktu widzenia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych z powodu
choroby psychicznej są również postawy pracodawców. Często mają oni przekonanie o
niskiej wydajności pracy oraz niskich kwalifikacjach tej grupy zawodowej. Wśród powodów
przemawiających przeciwko zatrudnianiu osób chorych psychicznie wskazywano przede
wszystkim na częste zwolnienia lekarskie, nieodpowiedni dla niepełnosprawnych charakter
pracy, brak kwalifikacji i wykształcenia, zły stan zdrowia, wysokie koszty zatrudnienia, brak
doświadczenia, małą wydajność pracowników.
W związku z licznymi problemami zarówno po stronie pracowników jak i
pracodawców wskazuje się na następujące przyczyny wykluczania chorujących psychicznie z
rynku pracy [4]:
 niedostateczna
liczba
miejsc
pracy zdolnych
do
zapewnienia
zatrudnienia
dostosowanego do indywidualnych potrzeb chorych,
 zjawisko stygmatyzacji i dyskryminacji,
 długotrwała zależność od pasywnych form pomocy społecznej
 zależność od własnych rodziców.
W Polsce, od lat 90-tych istnieje nowy system prawnych uregulowań, dotyczących
kwestii zatrudnienia oraz rehabilitacji społecznej i zawodowej osób wykluczonych społecznie
i niepełnosprawnych, w tym z powodu głębokich zaburzeń psychicznych. Ich skuteczność jest
ograniczona – stopa bezrobocia wśród osób niepełnosprawnych psychicznie jest ponad
dwukrotnie wyższa niż w zbiorowości osób niepełnosprawnych ogółem i wynosi 35%.
Jak wynika z badań [14], pracodawcy niechętnie zatrudniają osoby niepełnosprawne,
również ze względu na niskie wykształcenie i kwalifikacje. Osoba niepełnosprawna, aby
wygrać na rynku pracy, często musi mieć kwalifikacje zawodowe wyższe od osoby zdrowej.
Niski poziom wykształcenia zmniejsza szanse na znalezienie i utrzymanie pracy oraz
zwiększa zagrożenie wykluczeniem społecznym, spychając jednostkę w pułapkę ubóstwa i
bezradności. Z drugiej jednak strony, wykształcenie, podobnie jak i sama aktywność
zawodowa odgrywa ogromną rolę w kształtowaniu się pozytywnej samooceny oraz wpływa
na ogólne poczucie zadowolenia z życia [20].
Wszystkie istniejące w Polsce formy rehabilitacji społeczno-zawodowej obejmują
około 9-10 tysięcy chorujących psychicznie, co stanowi mniej niż 10% z grupy osób
cierpiących na schizofrenię i inne poważne zaburzenia psychotyczne (przy czym są to osoby
objęte w oficjalnych rejestrach). Sytuacja osób chorujących psychicznie jest drastycznym
przykładem pozbawiania ludzi szans na godne życie. Przy czym nie różni się ona znacząco od
skali zjawiska wykluczenia osób chorujących psychicznie z rynku pracy w krajach Europy
Zachodniej i Ameryki Północnej, gdzie aktywność zawodowa w tej grupie wynosi od 10% do
20% [2,15]. Jak wskazują wyniki badań tego autora jedynie 20% chorujących psychicznie to
osoby zdolne do pracy w warunkach konkurencyjnych. 60% wymaga zaś różnorodnych form
wspieranego zatrudnienia. 30% jest zdolnych do pracy w urynkowionych przedsiębiorstwach
społecznych, 30% wymaga zróżnicowanych rozwiązań pracy obejmujących również formy
rehabilitacji
społeczno
–
zawodowej.
Ostatnie
20%
to
osoby
wymagające
zindywidualizowanej rehabilitacji społecznej w formie ośrodków pobytu dziennego
zorientowanych na organizację czasu wolnego, itp.
Inni autorzy [7,28] podkreślają pozytywny wpływ pracy zawodowej na stan
psychiczny pacjentów i efektywniejszą rehabilitację. Zwracają uwagę na fakt, że chorzy
leczeni w oddziałach psychiatrycznych, którzy po odbyciu terapii wrócili do środowiska
rodzinnego i społeczności, poddani rehabilitacji wykazywali niższy poziom wykluczenia
społecznego. W innych badaniach [10,25] przeprowadzonych w grupie chorych na
schizofrenię o przebiegu bardzo niekorzystnym, zauważono, że w wyniku uczestniczenia w
terapii i oddziaływaniach edukacyjnych, wykluczenie społeczne tych chorych zmalało. Inne
opracowania [17, 22] pokazują, że codzienne zajęcia, aktywny wypoczynek, regularne
spożywanie posiłków, studia oraz praca, były zajęciami, które przyniosły chorym najwyższe
zadowolenie. Chory czuje się potrzebny, wykorzystywany jest jego potencjał a zadania te
wypełniają mu wolny czas, wzbudzając pozytywne emocje. Bezczynność i prace domowe
oceniane były nisko, a czynności higieniczne i zakupy jako neutralne dla oceny skali
wykluczenia społecznego.
Badania amerykańskie wskazują również na zwiększenie szans na zatrudnienie w
grupie chorych w związku z wprowadzaniem interwencji zmierzających do podniesienia
poziomu wykształcenia pacjentów oraz zwiększenia ich społecznych kompetencji. Podkreśla
się również rolę czynnika, jakim jest motywacja pacjenta. Oznacza ona, że wszelkie
podejmowane działania mogą być skuteczne tylko w sytuacji, kiedy osoba niepełnosprawna
posiada motywację do podjęcia pracy zawodowej oraz zmiany swojego życiowego położenia
[1].
Inne wyniki badań [3] podkreślają również rolę motywacji pacjenta do podjęcia pracy,
posiadanych umiejętności interpersonalnych, a także historii zatrudnienia zwracając
szczególna uwagę na negatywny wpływ chronicznego bezrobocia.
W niniejszych badaniach również aktywność społeczna i obywatelska była niska
wśród badanych pacjentów. W obliczu choroby psychicznej często występuje ograniczenie
kontaktów społecznych pacjenta jak również jego najbliższych. Objawy chorobowe sprzyjają
izolacji i unikaniu kontaktów społecznych, poczuciu niskiej samooceny i samoakceptacji [30].
Z drugiej jednak strony negatywne postawy otoczenia sprawiają, że udział w życiu
społecznym osób z zaburzeniami psychicznymi jest niski. Jest to problem wieloaspektowy; na
niską aktywność społeczną osób niepełnosprawnych ma wpływ kumulowanie się u nich
upośledzeń społecznych: braku pracy, dochodów, złych warunków materialnych rodzin,
niskiego wykształcenia, trwale złego stanu zdrowia, które jeszcze bardziej spychają osoby
chore na margines życia społecznego [8].
Autorzy niniejszego opracowania pragną zwrócić uwagę na mocne strony
przeprowadzonych badań. Główną ich zaletą był projekt badawczy, według którego do badań
zostały włączone osoby o zróżnicowanym przebiegu, rodzaju i nasileniu problemów zdrowia
psychicznego, różnej płci, o różnej sytuacji rodzinnej i zawodowej, zamieszkujący znaczną
cześć Polski – województwo łódzkie.
Słabym punktem był brak włączenia do badań grupy porównawczej, którą tworzyłyby
osoby o podobnym rozkładzie cech, ale ich niepełnosprawność byłaby związana z chorobami
lub zaburzeniami somatycznymi, co uniemożliwia uogólnianie wniosków na szerszą
populację osób niepełnosprawnych.
Autorzy mają także świadomość tego, że podczas prowadzenia indywidualnych badań
kwestionariuszowych polegających na samopisie w grupie pacjentów psychiatrycznych, na
wiarygodność odpowiedzi mógł mieć wpływ ich stan zdrowia, w tym sprawność procesów
poznawczych oraz mechanizmów wolicjonalnych i związanych z emocjami. Niektórym
pacjentom mogło także zależeć na utrzymaniu poprawnego i akceptowalnego społecznie
wizerunku osoby chorej psychicznie.
Choroba psychiczna ze względu na swoją przewlekłość, zmienność objawów i
tendencję do nawracania często prowadzi do defensywnego stylu życia prowadzącego do
zaburzeń w wielu wymiarach funkcjonowania. Specyfika choroby jak również konsekwencje
psychologiczne jakie ze sobą niesie (poczucie frustracji, niska samoocena), a przede
wszystkim istniejące w społeczeństwie nieprawdziwe i krzywdzące stereotypy często
prowadzą do wykluczenia chorych zarówno pod względem edukacyjnym, zawodowym jak i
społecznym oraz mogą być przyczyną doświadczania przez chorych dyskryminacji [9].
Konieczne jest zatem wprowadzanie adekwatnych procedur psychorehabilitacyjnych,
których celem będzie poprawa funkcjonowania we wszystkich sferach aktywności osób
chorych, co docelowo wpłynie na poprawę ogólnego funkcjonowania pacjentów i zmniejszy
ryzyko wykluczenia społecznego. Należy także zwrócić szczególną uwagę na edukację
społeczeństwa i kształtowanie postaw zrozumienia i empatii wobec osób z zaburzeniami
psychicznymi.
Wnioski
1. Wykluczenie społeczne osób chorych psychicznie jest związane przede wszystkim z
niskimi wskaźnikami ich aktywności edukacyjnej, obywatelskiej, społecznej oraz
ekonomicznej i częściej dotyczy osób z zaburzeniami z kręgu schizofrenii i psychoz.
2. Połowa osób leczących się w poradniach zdrowia psychicznego nie doświadczała
przejawów dyskryminacji, jednak prawie co piąty badany czuł się bardzo często lub
często dyskryminowany.
Piśmiennictwo
1. Alonso J, et al.: Perceived stigma among individuals with common mental disorders.
Journal of Affective Disorders, 2009; 118: 180-186.
2. Barnes M.: Social Exclusion in Great Britain An Empirical Investigation and
Comparison with the EU. Aldershot, Avebury, 2005.
3. Baumann A.E.: Stigmatization, social distance and exclusion because of mental
illness: The individual with mental illness as a ‘stranger.’ International Review of
Psychiatry, 2007; 19: 131-135.
4. Cechnicki A, Kaszyński H.: Przyszłość pracy dla osób chorych psychicznie.
Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki środowiskowej, Kraków,
2003.
5. Corrigan P, Markowitz F, Watson A.: Structural levels of mental illness stigma and
discrimination. Schizophr Bull. 2004; 30 (3): 481-491.
6. Crisp A.: Stigmatization of and Discrimination Against People with Eating Disorders
Including a Report of Two Nationwide Surveys. European Eating Disorders Review,
2005; 13: 147-152.
7. Crowther R, Marshall M, Bond G, et al.: Vocational rehabilitation for people with
severe mental illness (Cochrane Review), The Cochrane Library, Issue 1, 2004.
8. Dyduch A, Grzywa A.: Stygmatyzacja i czynniki ją warunkujące na przykładzie
stygmatyzacji związanej z chorobą psychiczną. Pol. Merk. Lek., 2009; XXVI: 263–
267.
9. Feldman D, Crandall C.: Dimensions of mental illness stigma: What about mental
illness causes social rejection? Journal of Social and Clinical Psychology, 2007; 26:
137-154.
10. Gonzales-Torres M, Oraa R, Aristegui M, et al.: Stigma and discrimination towards
people with schizophrenia and their family members. Soc. Psychiatry Psychiatr.
Epidemiol., 2007; 42: 14-23.
11. Gaebel W, Bauman AE, Phil AE.: Interventions to reduce the stigma associated with
severe mental illness: Experiences from the Open the Doors Program in Germany.
Can. J. Psychiatry, 2003; 48: 657-662.
12. Jackowska E.: Stygmatyzacja i wykluczenie społeczne osób chorujących na
schizofrenię – przegląd badań i mechanizmy psychologiczne. Psychiatria Polska,
2009; 6: 655-670.
13. Jarosz M.: Wykluczeni. Wymiar społeczny, materialny, etniczny, ISP PAN, Warszawa,
2008.
14. Kaszyński H, Cechnicki A.: Polscy pracodawcy wobec zatrudniania osób chorujących
psychicznie, Psychiatria Polska, 2011; XLV: 45-60.
15. Kaszyński H.: Osoby chore psychicznie jako grupa beneficjentów organizacji
pozarządowych świadczących usługi na rynku pracy, W: Boni M, Gosk I, Tyrowicz
BJ. i wsp. (red.): Bezrobocie – co robić? Rola organizacji pozarządowych na rynku
usług pracy, FISE, Warszawa, 2006.
16. Kaszyński H.: Socjologiczna praca socjalna. W trosce o zdrowie psychiczne, IS UJ,
Kraków, 2004.
17. Kingdon DG, Ramon S, Perkins P, et al.: Social inclusion for psychiatrists. In New
Ways of Working for Psychiatrists National Institute for Mental Health in England &
Royal College of Psychiatrists, Department of Health, 2005, 3: 98-107.
18. Levitas R.: The concept and measurement of social exclusion. In Poverty and Social
Exclusion in Britain. Policy Press, 2006.
19. Maj K, Resler-Maj A, Morysińska A.: Edukacja akademicka szansą na aktywizację
zawodową osób z ograniczeniem sprawności, EFS / Academica Wydawnictwo
SWPS, Warszawa, 2008.
20. Morysińska A, Sochańska M, Belta E.: Badania wpływu kierunku i poziomu
wykształcenia na aktywność zawodową osób niepełnosprawnych. Raport z badań.
Pentor RI na zlecenie PFRON, Warszawa, 2009.
21. Osoby chore psychicznie w społeczeństwie. Komunikat z badań. (2008) CBOS,
Warszawa, 2008.
22. Penn DL, Shannon MC.: Strategies for reducing stigma towards persons with mental
illness. World Psychiatry, 2002; 1: 20–1.
23. Rasmus P, Nowaczyńska E.: Rola aktywizujących projektów szkoleniowych w
nabywaniu kompetencji społecznych i zawodowych przez osoby zagrożone
wykluczeniem z powodu choroby psychicznej na podstawie projektu „Znajdź drzwi do
dobrej przyszłości”, W: Gawor A, Borecki Ł. (red.): Strategie promocji zatrudnienia
osób z zaburzeniami psychicznymi, Top Media Hause, Opole, 2012; 149-163.
24. Room G.: The dynamics of social exclusion. International Journal of Social Welfare,
2006; 15: 1-10.
25. Schulze B, Angermeyer MC.: Subjective experiences of stigma. A focus group study of
schizophrenic patients, their relatives and mental health professionals. Soc. Sci. Med.,
2003; 56: 299-312.
26. Stout PA, Villegas J, Jennings NA.: Images of mental illness in the media: identifying
gaps in the research. Schizophr. Bull., 2004; 30 (3): 543-561.
27. Świtaj P.: Piętno choroby Psychicznej, Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2005; 14 (2):
137-144.
28. Trzebińska E, Dziewulska M.: Uwarunkowania aktywności zawodowe osób chorych
psychicznie, W: Brzezińska AI, Maj K, Woźniak Z. (red.): Osoby z ograniczoną
sprawnością na rynku pracy. Wyd.”Academica” SWPS, Warszawa; 2007.
29. Trzebińska E.: Przeszkody i szansy aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych na
tle chorób psychicznych. Psychologiczna analiza problemu, Projekt badawczy nr
WUE/0041/IV/05 pt.: Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób
niepełnosprawnych, Warszawa, 2006.
30. Wciórka B.: Grupowa aktywność społeczna Polaków w latach 1998–2004. Komunikat
z badań, CBOS, Warszawa, 2004.
Rycina 1 Wskaźniki cząstkowe wykluczenia społecznego – średnia w grupie osób
chorujących psychicznie (N=101)
Figure 1 Partial indicators of social exclusion - the average among people with mental illness
(N = 101)
Rycina 2 Powszechność dyskryminacji w grupie osób chorujących psychicznie (N=101)
Figure 2 The prevalence of discrimination among people with mental illness (N = 101)
Rycina 3 Wyróżnione segmenty składające się na poziom jakości życia w grupie osób
chorujących psychicznie oraz ogólny wskaźnik jakości życia (N=101)
Rycina 3 Wskaźnik dyskryminacji - wyróżnione segmenty (N=101)
Figure 3 Discrimination Index - highlighted segments (N = 101)