Wykluczenie społeczne i dyskryminacja przewlekle

Wykluczenie społeczne i dyskryminacja przewlekle chorych psychicznie w województwie łódzkim
5
Wykluczenie społeczne i dyskryminacja przewlekle
chorych psychicznie w województwie łódzkim
PAWEŁ RASMUS1, EWA NOWACZYŃSKA2, AGNIESZKA STETKIEWICZ-LEWANDOWICZ1,
ALICJA RASMUS3, TOMASZ SOBÓW1
Uniwersytet Medyczny w Łodzi, 1Zakład Psychologii Lekarskiej, Katedra Nauk Humanistycznych, kierownik: dr hab. med. prof. T.Sobów;
2
Stowarzyszenie Młodzieży i Osób z Problemami Psychicznymi, Ich Rodzin i Przyjaciół POMOST, kierownik: mgr E. Nowaczyńska, 3Akademickie
Biuro Karier, Politechnika Łódzka, kierownik: mgr G. Kierner
Wykluczenie społeczne i dyskryminacja przewlekle chorych
psychicznie w województwie łódzkim
Social exclusion and discrimination of chronically mentally ill
people in the Lodz region
Rasmus P.1, Nowaczyńska E.2, Stetkiewicz-Lewandowicz A.1,
Rasmus A.3, Sobów T.1
Rasmus P.1, Nowaczyńska E.2, Stetkiewicz-Lewandowicz A.1,
Rasmus A.3, Sobów T.1
1
Zakład Psychologii Lekarskiej, Katedra Nauk Humanistycznych,
Uniwersytet Medyczny w Łodzi; 2Stowarzyszenie Młodzieży i Osób
z Problemami Psychicznymi, Ich Rodzin i Przyjaciół POMOST;
3
Akademickie Biuro Karier, Politechnika Łódzka
1
Medical University of Lodz, Poland, Department of Medical
Psychology; 2The Association of Young People With Mental Health
Problems, Their Families And Friends “POMOST”; 3Academic
Career Office, Technical University of Lodz
Choroba psychiczna wiąże się z zaburzeniami funkcjonowania chorego na płaszczyźnie somatycznej, psychicznej i społecznej. Istotnym problem są istniejące w świadomości społecznej mocno zakorzenione stereotypy i uprzedzenia, zgodnie z którymi osoby chore
psychicznie są uważane za niepoczytalne a często też niebezpieczne. W Polsce dzięki między innymi Europejskiemu Funduszowi Społecznemu możliwe jest finansowanie badań dotyczących problemu
wykluczenia społecznego i dyskryminacji osób cierpiących na choroby psychiczne.
Celem badań była ocena poziomu wykluczenia społecznego oraz
przejawów dyskryminacji, doświadczanych przez osoby chore psychiczne z województwa łódzkiego. Zbadano siedem wymiarów odnoszących się do funkcjonowania osobistego, zawodowego i społecznego chorych.
Materiał i metody. Badaniami została objęta grupa 101 osób z zaburzeniami psychicznymi. Próba dobrana została w sposób losowy
spośród pacjentów poradni zdrowia psychicznego funkcjonujących
na terenie województwa łódzkiego. W badaniach wykorzystano wywiad kwestionariuszowy oceniający stopień wykluczenia społecznego
oraz doświadczanego przez pacjentów problemu dyskryminacji.
Wyniki. Wykluczenie społeczne dotyczyło przede wszystkim osób
chorujących na schizofrenię i psychozy, dłużej niż 6 lat, osób z przyznaną rentą chorobową, niepracujących i nieuczących się, z najniższym poziomem wykształcenia oraz prowadzących 1-osobowe gospodarstwo domowe, lub zamieszkujących z jednym z rodziców.
Grupę osób, która w najniższym stopniu doświadczała problemu
wykluczenia społecznego stanowiły przede wszystkim osoby cierpiące z powodu zaburzeń afektywnych, osoby z wyższym wykształceniem, uczące się i pracujące, zamieszkujące z obojgiem rodziców. Grupami najczęściej doświadczającymi dyskryminacji były osoby cierpiące na schizofrenię, zaburzenia wywołane substancjami
psychoaktywnymi, osoby z wykształceniem gimnazjalnym i zawodowym, chorzy posiadający orzeczenie o niepełnosprawności oraz
prowadzące 1-osobowe gospodarstwo.
Wnioski. Wykluczenie społeczne osób chorych psychicznie związane było przede wszystkim z ich słabą aktywnością edukacyjną,
obywatelską, społeczną oraz ekonomiczną. Problem dyskryminacji
dotyczył 17 % badanych. Połowa spośród badanych osób nie doświadczyła zjawiska dyskryminacji.
Mental crisis exerts a negative effect on somatic, psychological and
social functioning of a mentally ill person. Mental disease is often
accompanied by factors increasing the social exclusion and
discrimination of patients. Another problem is deeply rooted
stereotypes and prejudices functioning in the public opinion,
according to which people who suffer from mental disorder are
considered insane and often dangerous for society. In Poland, thanks
to, amongst others, the ESF (The European Social Fund) funds, it is
possible to finance and implement research concerning social
exclusion and discrimination of people who have experienced a
mental crisis.
The aim of the study was to evaluate the level of social exclusion
and discrimination of people suffering from mental disorders from
the Lodz region on the basis of seven points scale assessing their
personal, occupational, and social functioning.
Material and methods. The study included a group of 101 patients
with mental disorders. Participants were selected randomly from
mental health institutions from the region of Lodz. To evaluate the
problem of social exclusion in the group of patients a interview
questionnaire was used.
Results. Social exclusion concerned people suffering from
schizophrenia and psychosis, more than six years of illness, those
with allocated disability pension, non-working and non-learning, with
the lowest levels of education and maintaining a one-person
household or living with one parent. Those who experienced the
lowest degree of social exclusion were mainly people suffering from
mood disorders, people with higher education, learning and working,
living with both parents. Groups experiencing discrimination were
mostly people with schizophrenia, disorders due to psychoactive
substances, those with secondary and professional education,
patients having a certificate of disability and maintaining a one-person
household.
Conclusions. Social exclusion of mentally ill people was mainly
related to their low education, civic, social and economic activity.
The problem of discrimination concerned 17% of the tested group.
Half of participants of the study did not experience the discrimination
effect.
Słowa kluczowe: wykluczenie społeczne, dyskryminacja, chorzy
psychiczne, łódzki
Pol. Merk. Lek., 2013, XXXV, 209, 5
Key words: social exclusion, discrimination, mentally ill patients,
Lodz region
Pol. Merk. Lek., 2013, XXXV, 209, 5
6
Choroba czy zaburzenie psychiczne jest zjawiskiem negatywnym dla pacjenta, ponieważ wiąże się z zaburzeniami w
codziennym funkcjonowaniu, zwłaszcza w pełnieniu ról społecznych. Jest to szczególnie widoczne w przebiegu zaburzeń psychotycznych, gdzie zaburzenia poznawcze i emocjonalne wiążą się z poważnymi ograniczeniami kompetencji
psychofizycznych i społecznych. Przebieg choroby jest często intensywny i trudny do przewidzenia i kontroli, występują
nawroty, co łączy się z doświadczaniem wykluczenia społecznego przez osoby chore [28].
Oprócz wpływu choroby na funkcjonowanie pacjenta, na
jego stan oddziałuje również bliższe i dalsze otoczenie społeczne chorego. Szczególnie niepokojące i często krzywdzące
chorych, są istniejące w świadomości społecznej mocno zakorzenione stereotypy i uprzedzenia prowadzące do stygmatyzacji i wykluczenia społecznego [24].
Stygmatyzacja to współwystępowanie takich elementów
zachowania jak etykietowanie, stereotypizacja, oddzielenie,
utrata statusu społecznego oraz dyskryminacja. Stereotyp
osób chorych psychicznie opiera się na przekonaniu, iż osoby te są niebezpieczne, nieprzewidywalne, niezdolne do pełnienia ról społecznych, ich choroba jest trudna do leczenia,
a one same są za nią w pewnym stopniu odpowiedzialne.
Najbardziej powszechną konsekwencją stygmatyzacji człowieka z zaburzeniami zdrowia psychicznego jest pozbawianie go możliwości podejmowania ról rodzinnych i zawodowych, pozbawienie kontaktów towarzyskich, czyli faktyczne
wykluczenie społeczne. Przypisywanie choremu roli osoby
małowartościowej, bezużytecznej, a czasem wręcz niebezpiecznej powoduje ograniczenie jego aktywności, wtórnie
pogłębiając społeczną alienację [12].
Definicja wykluczenia społecznego przyjęta w dokumencie
powołującym Zespół Zadaniowy ds. Reintegracji Społecznej, który
opracował Narodową Strategię Integracji Społecznej dla Polski
brzmi następująco: „Wykluczenie społeczne to brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być
dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich.
Grupy podatne na wykluczenie społeczne [13]
· Dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych,
· Dzieci wychowujące się poza rodziną,
· Kobiety samotnie wychowujące dzieci,
· Kobiety pozostające poza rynkiem pracy,
· Ofiary patologii życia rodzinnego,
· Osoby o niskich kwalifikacjach,
· Osoby bezrobotne,
· Żyjący w bardzo trudnych warunkach mieszkaniowych,
· Niepełnosprawni i chronicznie chorzy,
· Osoby chorujące psychicznie,
· Starsze osoby samotne,
· Opuszczający zakłady karne,
· Imigranci,
· Osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej.
Wykluczenie społeczne występuje w wielu wymiarach. W
wymiarze ekonomicznym – spowodowane jest często ubóstwem, które wiąże się z utrudnieniem w uczestniczeniu w
życiu społecznym, kulturalnym, czy politycznym. Ponadto
można mówić o wykluczeniu przestrzennym, związanym z
miejscem zamieszkania i wynikającym z niego brakiem dostępu do pewnych typów instytucji czy możliwości. Wykluczenie zawodowe dotyczy tych grup osób, które najczęściej
z powodu niskiego wykształcenia lub braku doświadczenia,
wbrew własnej woli pozostają poza rynkiem pracy.
Zdaniem ekspertów w grupie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, osoby chorujące psychicznie stanowią
grupę szczególnie narażoną na to zjawisko. Tym bardziej jest
to niepokojące, ponieważ problem zaburzeń i chorób psychicznych dotyczy coraz większej części polskiego społeczeństwa. Z danych, pochodzących z opublikowanego w 2009
roku badania GUS pt. „Stan Zdrowia Ludności Polski” wynika, że odsetek osób, których niepełnosprawność jest skutkiem chorób i zaburzeń psychicznych wynosił 10%.
P. Rasmus i wsp.
Z danych Statystyki Publicznej Ministerstwa Zdrowia wynika, że w 2010 roku z poradni zdrowia psychicznego (PZP)
w całej Polsce korzystało prawie 1,5 mln osób, co stanowi
4,36% populacji. W województwie łódzkim natomiast do PZP
w 2010 roku zgłosiło się 107 tys. osób (90 tys. leczyło się z
powodu zaburzeń niespowodowanych uzależnieniem), co
stanowi odpowiednio 4,93% oraz 4,13% populacji województwa w wieku powyżej 15 roku życia.
W okresie ostatnich 11 lat liczba pacjentów poradni zdrowia psychicznego wzrosła w województwie łódzkim o 162%
(z 40 918 do 107 465). Liczba pacjentów leczących się z
powodu zaburzeń niewywołanych uzależnieniem wzrosła
natomiast o 128% (z 39474 do 90124). W kolejnych latach
należy spodziewać się dalszego wzrostu w tym zakresie.
Dane te sugerują, że problem zaburzeń psychicznych jest
poważny i będzie się pogłębiał. Ważne jest zatem szczegółowe poznanie funkcjonowania chorych na płaszczyźnie osobistej, społecznej i zawodowej, jak również zastosowanie
adekwatnych procedur psychorehabilitacyjnych, których celem będzie poprawa funkcjonowania we wszystkich sferach
aktywności tych osób [14]. Efektem tych działań powinna być
poprawa sytuacji chorych, poprzez m.in. zmniejszenie ilości
i jakości objawów chorobowych, ograniczenie liczby i czasu
hospitalizacji, oraz ogólna poprawa funkcjonowania społecznego i zawodowego osób chorych [23].
W Polsce dzięki między innymi Europejskiemu Funduszowi Społecznemu możliwe jest finansowanie badań oceniających problem wykluczenia społecznego osób cierpiących z
powodu choroby psychicznej.
Celem pracy było uzyskanie pogłębionych danych w zakresie
symptomów wykluczenia społecznego oraz dyskryminacji odczuwanych przez mieszkańców województwa łódzkiego, cierpiących z powodu choroby psychicznej. Jako punkt wyjścia
prowadzonych analiz przyjęto teorie wykluczenia społecznego i tezę, iż osoby chorujące psychicznie są jedną z grup w
największym stopniu zagrożonych wykluczeniem [18].
Przedmiotem oceny było siedem wymiarów odnoszących
się do społecznego funkcjonowania osób chorujących psychicznie oraz subiektywnego doświadczania przez pacjentów przejawów dyskryminacji.
MATERIAŁ I METODY
Badaniami została objęta grupa 101 młodych mieszkańców
województwa łódzkiego, obojga płci, w wieku od 18 do 40
lat, cierpiących z powodu choroby psychicznej. Próba dobrana została w sposób losowy spośród pacjentów poradni
zdrowia psychicznego, leczących się przez okres co najmniej
dwóch lat poprzedzających badanie, z powodu problemów
psychicznych. Efektem tak przygotowanej próby było włączenie do badań osób o zróżnicowanym przebiegu, rodzaju i
nasileniu problemów zdrowia psychicznego, różnej płci, z
różną sytuacją rodzinną, społeczną i zawodową.
Badania kwestionariuszowe (bezpośrednie wywiady z respondentami) zostały przeprowadzone w poszczególnych
PZP, miały charakter anonimowy, a na ich przeprowadzenie
wyrazili zgodę sami respondenci.
W badaniach wykorzystano ankietę socjodemograficzną
własnego autorstwa, która posłużyła do zebrania danych
dotyczących m. in. wieku, płci, wykształcenia, miejsca zamieszkania, czasu trwania choroby, rozpoznania, aktywności zawodowej, ewentualnego posiadania prawa do renty.
W badaniach zastosowano wywiad kwestionariuszowy,
służący do oceny 7 wymiarów związanych z wykluczeniem
społecznym. Poszczególne wskaźniki wykluczenia oceniano
poprzez obliczenie średniej ze wszystkich wyników na siedmiu wskaźnikach cząstkowych tj.:
1. wskaźnik wsparcia ze strony najbliższych, oceniający relacje w najbliższej rodzinie i jakość wsparcia ze strony
najbliższych,
Wykluczenie społeczne i dyskryminacja przewlekle chorych psychicznie w województwie łódzkim
2. wskaźnik zasobności, oceniający sytuację socjalno - bytową respondentów,
3. wskaźnik dobrostanu psychicznego, mierzący ogólne poczucie szczęścia w życiu i akceptację własnego stanu
zdrowia,
4. wskaźnik aktywności społecznej, dotyczący wszelkiej aktywności w grupach społecznych,
5. wskaźnik aktywności obywatelskiej, mierzący postawy
obywatelskie oraz zaangażowanie w sprawy polityki,
6. wskaźnik aktywności edukacyjnej, związany z procesem
kształcenia się,
7. wskaźnik aktywności ekonomicznej, wyrażający się w stosunku do pracy.
Tak obliczone wskaźniki sfer wykluczenia społecznego
mogą przyjąć wartość od minimalnej równej 0 do wartości
maksymalnej równej 100. Maksymalna wartość wskaźnika
odnosi się do sytuacji, w której osoba badana nie doświadcza wykluczenia społecznego, natomiast im niższy wynik
wskaźnika tym chory doświadcza większego wykluczenia.
Powszechność dyskryminacji oraz jej dotkliwość została
zbadana przy użyciu wskaźnika dyskryminacji. Maksymalny
wynik odnosi się do sytuacji, w której respondent czuje się
bardzo często dyskryminowany przez bliskie mu osoby. Im
mniejszy wynik wskaźnika tym respondent rzadziej odczuwał dyskryminację oraz jej sprawcami była mniejsza liczba
osób, bądź dalsze mu osoby.
ków cząstkowych składających się na wykluczenie społeczne wskazuje na umiarkowanie dobrą bądź też złą sytuację w
poszczególnych wymiarach.
Na poziom wykluczenia społecznego składały się z jednej strony dość wysokie wyniki w skali wsparcia ze strony
najbliższych (67,57 pkt.) oraz względnie wysoki wskaźnik
zasobności gospodarstw domowych (58,86 pkt.).
Z drugiej jednak strony wykluczenie społecznego zwiększały niskie wskaźniki aktywności edukacyjnej (32,9 pkt.),
aktywności obywatelskiej (41,4 pkt.), aktywności społecznej
(44,68 pkt.) oraz aktywności ekonomicznej (48,73) (ryc. 1).
Wskaźnik wsparcia
najbliższych
Wskaźnik
aktywności
ekonomicznej
70,00
60,00
50,00
40,00
30,00
20,00
10,00
0,00
Wskaźnik
zasobności
Wskaźnik
dobrostanu
psychicznego
Wskaźnik
aktywności
edukacyjnej
WYNIKI
Na podstawie informacji uzyskanych z opracowanej przez
autorów ankiety personalnej, dokonano charakterystyki badanej grupy, uwzględniającej wyróżnione zmienne, w tym
dane socjodemograficzne.
W badaniu wzięło udział 62 kobiety oraz 39 mężczyzn.
Wiek grupy badanej mieścił się w przedziale od 18 do 40 lat
(średnia wieku X = 31,7). 28 osób badanych było mieszkańcami Łodzi. 13 osób zamieszkiwało wieś, a zdecydowana
większość 59,4% zamieszkiwała miasta liczące od 100 do
500 tysięcy mieszkańców. Wśród badanych znalazło się 58
osób z wykształceniem średnim lub wyższym. Dane dotyczące rozpoznania choroby wskazują, że najczęściej diagnozowane były kolejno: zaburzenia nerwicowe – 43 badanych,
zaburzenia afektywne – 16 osób, zaburzenia typu schizofrenicznego – 15 badanych, zaburzenia osobowości – 14 osób
oraz uzależnienie od substancji psychoaktywnych – 13 osób.
Zdecydowana większość pacjentów (76 osób) deklarowało
czas trwania choroby do 6 lat, pozostała część – 25 osób –
powyżej 6 lat. Aktywnych zawodowo pozostawało 42 badanych,
41 osób było biernych zawodowo a 18 pacjentów posiadało status osoby bezrobotnej. Większość osób pozostawała bez prawa do renty z tytułu posiadanej niepełnosprawności (84,2%).
Zrealizowane badanie pokazuje, że populacja osób chorujących psychicznie nie jest jednorodna. Różne są problemy, z którymi się borykają i sposoby radzenia sobie z nimi.
Ogółem dla całej badanej próby średnia wartość wskaźni-
7
Wskaźnik aktywności
obywatelskiej
Wskaźnik aktywności
społecznej
Ryc. 1. Wskaźniki cząstkowe wykluczenia społecznego – średnia w grupie
osób chorujących psychicznie (N=101)
Fig. 1. Partial indicators of social exclusion – the average among people with
mental illness (N = 101)
Wysokie wskaźniki wykluczenia społecznego były charakterystyczne przede wszystkim dla osób chorujących powyżej 6
lat (36% tej grupy), osób cierpiących na schizofrenię i psychozy
(44% tej grupy), osób o przyznanej rencie z tytułu choroby (43%),
wśród osób niepracujących i nieuczących się (38%), wśród osób
z najniższym poziomem wykształcenia (29%), prowadzących
1-osobowe gospodarstwo domowe, lub zamieszkujących z jednym rodzicem. Grupę osób, która w najniższym stopniu doświadczała problemu wykluczenia społecznego stanowiły przede
wszystkim osoby cierpiące na zaburzenia afektywne (41%),
osoby z wyższym wykształceniem (50%), osoby uczące się i
pracujące (80%), zamieszkujące z obojgiem rodziców (36%).
Częściej były to też osoby w wieku 26–40 lat (45%), nieposiadające orzeczenia o niepełnosprawności (38%), osoby pracujące i prowadzące samodzielne gospodarstwo.
Wyniki badań dotyczących problemu dyskryminacji osób
chorych psychicznie wskazują, że prawie połowa osób leczących się w poradniach zdrowia psychicznego nie doświadczyła przejawów dyskryminacji. Jednak prawie co piąty (17%)
czuł się bardzo często lub często dyskryminowany (ryc. 2).
W ciągu minionego roku czuł(a) się Pan(i) dyskryminowny(a)/źle traktowany(a) z powodu
Pana(i) problemów ze zdrowiem psychicznym?
Bardzo często
Dosyć często
6%
11%
31%
49%
4%
Rzadko
Nigdy
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
Ryc. 2. Powszechność dyskryminacji w grupie osób chorujących psychicznie (N=101)
Fig. 2. The prevalence of discrimination among people with mental illness (N = 101)
90%
100%
nie wiem/trudno powiedzieć
8
P. Rasmus i wsp.
Najczęściej źle traktującymi/źle odnoszącymi się do chorujących były obce osoby (40%). 60% tych, którzy zadeklarowali, iż byli w ciągu minionego roku dyskryminowani doświadczyło negatywnego traktowani ze strony osób mniej lub
bardziej bliskich, w tym 21% ze strony dalszej rodziny, 19%
ze strony sąsiadów, 17% ze strony znajomych, a 13% ze
strony domowników. Najczęstszymi przejawami dyskryminacji
były żarty i ośmieszenie (46%), unikanie kontaktu (21%) oraz
naznaczenie (21%).
Analiza wyróżnionych segmentów wskaźnika dyskryminacji w badanej populacji pokazuje, że najdotkliwiej dyskryminacji doświadczało 14% badanych, kolejne 17% umiarkowanej dyskryminacji. 16% doświadczało dyskryminacji
sporadycznie i w przeważającej większości ze strony osób
obcych (ryc. 3). Grupami relatywnie najczęściej doświadczającymi dyskryminacji były osoby cierpiące na schizofrenię,
zaburzenia wywołane substancjami psychoaktywnymi, osoby z wykształceniem gimnazjalnym i zawodowym, chorzy
posiadający orzeczenie o niepełnosprawności oraz prowadzące 1-osobowe gospodarstwo.
14%
17%
53%
16%
brak dyskryminacji (0 punktów)
dyskryminowani w niewielkim stopniu (1–9 punktów)
dyskryminowani w średnim stopniu (10–19 punktów)
dyskryminowani w dużym stopniu (20 i więcej punktów)
Ryc. 3. Wyróżnione segmenty składające się na poziom jakości życia w grupie osób chorujących psychicznie oraz ogólny wskaźnik jakości życia (N=101)
Ryc. 3. Wskaźnik dyskryminacji – wyróżnione segmenty (N=101)
Fig. 3. Discrimination Index – highlighted segments (N = 101)
OMÓWIENIE
Badanie problemu wykluczenia społecznego w grupie osób
chorujących psychicznie oparte zostało o subiektywne odczucia pacjentów i ocenę ich funkcjonowania w różnych sferach życia. Interpretacja wyników powinna być ostrożna, ponieważ czynniki takie, jak np. stan psychiczny, są trudno
mierzalne [5].
W niniejszych badaniach najwyższe wyniki wykluczenia
społecznego osiągali pacjenci cierpiący na schizofrenię i psychozy. W badaniach Gonzalesa i wsp. [10] zaobserwowano
podobną zależność i stwierdzono, że głębokość zaburzenia
w znacznym stopniu decyduje o poziomie oceny wykluczenia. Im poważniejsze zaburzenie, tym gorsze funkcjonowanie społeczne chorych (jest to szczególnie widoczne w przypadku zaburzeń psychotycznych i z kręgu schizofrenii).
Również postawy stygmatyzujące i dystans społeczny w
stosunku do osób chorych na schizofrenię są największe. W
badaniu niemieckim obejmującym ponad 7 tys. respondentów ponad 40% badanych byłoby przeciwnych, aby przebywać w jednym pokoju z osobą chorą na schizofrenię, np. w
szpitalu, ponad 70% nie poślubiłoby osoby z tym schorzeniem, ale tylko 16% nie wyraziłoby zgody, aby z nią pracować, a ok. 22%, aby mieć ją za przyjaciela [11].
Ogólne dobre funkcjonowanie chorych uczestniczących w
niniejszym badaniu było związane z dość wysokim poziomem
wsparcia ze strony bliskich. 72% badanych zadeklarowało, że
w ich otoczeniu jest przynajmniej jedna osoba, na którą mogą
liczyć w każdej sytuacji. Jak wskazują dane z literatury wsparcie społeczne ma decydujące znaczenie dla procesu rehabilitacji i powrotu do zdrowia oraz wpływa pozytywnie na aktywność społeczną i ekonomiczną osoby chorującej [13, 15].
Występujące w społeczeństwie krzywdzące i niesłuszne stereotypy dotyczące osób chorych psychicznie powodują, że to
członkowie rodziny chorego są niejednokrotnie jedynymi znaczącymi osobami w życiu chorych, stanowiącymi źródło wsparcia emocjonalnego jak i ekonomicznego. W programach rehabilitujących osoby chore psychicznie, szczególne znaczenie
przypisuje się oddziaływaniom psychoedukacyjnym oraz interwencjom, których celem jest kształtowanie profilaktycznych i
terapeutycznych systemów wsparcia społecznego [16, 23].
Ważnym problemem w przebadanej grupie chorych był
fakt niepogodzenia się z chorobą i zaprzeczanie jej istnieniu
przez osoby najbliższe pacjentom (taką sytuację komunikuje
36% respondentów).
Drugim zagadnieniem związanym z relacjami chorych z
najbliższymi jest problem nadopiekuńczości, na którą skarży
się 27% badanych. Badania Morysińskiej i wsp. [20] wskazują, że nadopiekuńczość matek jest czynnikiem niekorzystnie
działającym na aktywność zawodową osób chorych psychicznie. Jednocześnie matka często jest dla niepełnosprawnego
dziecka osobą najważniejszą, która pomaga w załatwianiu
wszystkich spraw codziennych [29].
W badanej grupie stwierdzono stosunkowo niski wskaźnik dyskryminacji. Opisywane często w literaturze przypadki
dyskryminowania i etykietowania pacjentów psychiatrycznych
nie wystąpiły w nasilonej formie w niniejszych badaniach.
Połowa badanych nie doświadczyła w ogóle przejawów dyskryminacji, jednak 17% wciąż często czuje się ofiarą dyskryminacji i stygmatyzacji. Wyjaśnieniem takiego stanu rzeczy
może być fakt, że chorzy często izolują się od otoczenia,
zamykają się w sobie. 35% badanych stale odczuwa samotność, wskaźnik ten dla całej populacji w wieku do 34 lat wynosi 18%, co stanowi swoistą ochronę przed przejawami
odrzucenia i dezaprobaty ze strony społeczeństwa. Może to
być związane ze zjawiskiem samowykluczania, czyli świadomego (lub nie uświadomionego) wycofania z życia społecznego, co jest wynikiem naznaczenia społecznego. Osoba taka unika angażowania się w kontakty społeczne, nie
nawiązuje bliższych relacji z innymi osobami. Może również
dążyć do podkreślenia swojej autonomii i niezależności (np.
w przypadku osoby chorej na jadłowstręt psychiczny). W tym
przypadku proces samowykluczenia może przebiegać w
dwojaki sposób. Z jednej strony społeczeństwo etykietuje
osobę chorą, co sprawia, że ta wycofuje się z relacji społecznych. Z drugiej strony zaś osoba sama – intencjonalnie lub
nie – odsuwa się od społeczeństwa [6].
Odmienne wyniki dotyczące wykluczenia osób chorych
psychicznie uzyskano w badaniach polskich opublikowanych
przez CBOS w 2000 i 2008 r. opracowanych przez Wciórkę B.
i Wciórkę J. [21] . W opinii respondentów widoczny jest negatywny obraz osoby chorej psychicznie. W każdym z przeprowadzonych badań uczestniczyło ponad 1000 dorosłych Polaków, pytania dotyczyły chorych nie tylko na schizofrenię.
Wykluczenie społeczne i dyskryminacja przewlekle chorych psychicznie w województwie łódzkim
Około 60 % (zarówno w 2000 jak i w 2008 r.) badanych
przyznaje, że otoczenie społeczne określa osoby chore psychicznie pejoratywnymi określeniami, np. świr, czubek, walnięty, porąbany, szajbus, mający nierówno pod sufitem, psychol itp. Ponad 80% badanych nie wyraziłoby sprzeciwu,
gdyby najbliższym sąsiadem została osoba, która kiedyś
chorowała psychicznie, a 65% – gdyby była ona bliskim współpracownikiem. 57% (w 2000 r.) i 54% (w 2008 r.) badanych
byłoby jednak przeciwnych, żeby zięciem czy synową zostały osoby w przeszłości chorujące psychicznie, a aż 81% w
obydwu badaniach sprzeciwiłoby się powierzeniu im roli opiekunki do dziecka. W pierwszym i w drugim badaniu tylko 5%
respondentów podało, że sami z niechęcią odnoszą się do
chorych, podczas gdy życzliwość zadeklarowało 71% w 2000
r. i 65% w 2008 [21].
Porównując wypowiedzi respondentów obydwu sondaży
na przestrzeni ośmiu lat zaobserwować można wzrost liczby
ocen wskazujących na niechętny stosunek otoczenia do chorych psychicznie i spadek wskaźnika osób deklarujących
życzliwy stosunek do tej grupy.
Osoby badane dostrzegają również przejawy instytucjonalnego dyskryminowania chorych psychicznie. W sondażu
z 2008 roku aż 80% badanych stwierdziło, że chorzy psychicznie są gorzej traktowani pod względem respektowania
ich prawa do pracy, 68% – pod względem prawa poszanowania godności osobistej, 47% – sprawiedliwego sądu, i 38%
– prawa do leczenia [21].
Duży wpływ na kształtowanie postaw wobec osób cierpiących na problemy psychiczne mają również media. Często przedstawiają one chorych psychicznie jako bardzo odmiennych od innych ludzi, niesympatycznych,
nieprzewidywalnych i niebezpiecznych [26, 27].
Również analiza artykułów prasowych z czołowych polskich dzienników przedstawia osoby z chorobami psychicznymi jako sprawców ciężkich przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu. Obraz taki jest zdaniem ekspertów bardzo silnie
obecny w codziennym wyobrażeniu osoby chorującej psychicznie przez społeczeństwo.
W świetle zrealizowanych badań widoczne jest również
wykluczenie edukacyjne osób z niepełnosprawnością psychiczną. Wśród osób chorujących psychicznie do 25 roku
życia, naukę w formach szkolnych lub pozaszkolnych kontynuowało tylko 52% badanych. Dla porównania przeciętny
roczny wskaźnik wykształcenia (uczestnictwa w edukacji) dla
osób zdrowych w Polsce w wieku 20–24 lat w 2010r. wynosił
91,1%.
Sytuacja ta może mieć związek ze specyfiką przebiegu
chorób psychicznych. W większości mają one początek we
wczesnym etapie życia, kiedy osoby nie zakończyły jeszcze
formalnej edukacji i nie zdobyły stabilnej pozycji zawodowej.
W przypadku zachorowań na schizofrenię, ponad połowa diagnoz stawianych jest przed 30 rokiem życia [28, 29]. Wczesne zachorowanie prawie zawsze wywiera negatywny wpływ
na funkcjonowaniu w sferze edukacyjnej, utrudniając czy
uniemożliwiając zdobywanie kolejnych poziomów wykształcenia czy kwalifikacji zawodowych [19].
Z problemem aktywności edukacyjnej związana jest aktywność zawodowa osób badanych. Aktywność zawodowa
jest jedną z podstawowych ludzkich form działania. Odgrywa zasadniczą rolę w życiu indywidualnym oraz społecznym.
Osoby niepełnosprawne, z racji swojego stanu zdrowia, ale
też za sprawą wielu innych czynników, o wiele częściej niż
osoby sprawne doświadczają problemów na rynku pracy i
problemów natury psychologicznej, takich jak apatia, znudzenie, niechęć do podejmowania jakiejkolwiek aktywności;
marginalizacja, izolacja, brak kontaktów z ludźmi; pesymizm,
poczucie beznadziejności sytuacji i braku możliwości jej zmiany; koncentracja na teraźniejszości, brak celów planów, pomysłów na przyszłość [7].
W badaniach będących przedmiotem niniejszej pracy w
grupie wiekowej 18–40 lat zatrudnionych pozostaje 42%. Niespełna połowa (48%) spośród wszystkich zatrudnionych to
9
osoby pracujące w pełnym wymiarze godzin. Co trzeci badany (34%) pracuje na niepełny etat bądź dorywczo. Wskaźnik
zatrudnienia dla osób chorujących psychicznie jest dużo niższy niż dla całej populacji w wieku do 40 roku życia (odpowiednio 42 w stosunku do 65 procent).
Prawie co trzeci badany (30%) przyznaje, że ze względu
na chorobę musiał przerwać pracę. Prawie taki sam odsetek
odczuwał trudności w relacjach z pracownikami (28%) a 16%
w relacjach z kierownictwem. Co dziesiąty (11%) deklaruje,
że był w pracy ofiarą braku zrozumienia, złego traktowania
oraz dyskryminacji. Jedynie 16% badanych pozytywnie ocenia swoją sytuację na rynku pracy, zaś 40% wyraża niezadowolenie z tego powodu. Jednocześnie raczej pesymistyczne
są wypowiedzi względem niedalekiej przyszłości zawodowej
chorych.
Wszystkie te problemy oraz niski status wykonywanych
zawodów, często poniżej kwalifikacji pacjentów, wpływa na
status ekonomiczny tych osób oraz ich poczucie własnej
wartości. Często powoduje to frustrację i w konsekwencji
utrudnia powrót do zdrowia, a także, w dalszej perspektywie,
utrwala syndrom bierności zawodowej.
Ważne z punktu widzenia aktywności zawodowej osób
niepełnosprawnych z powodu choroby psychicznej są również postawy pracodawców. Często mają oni przekonanie o
niskiej wydajności pracy oraz niskich kwalifikacjach tej grupy
zawodowej. Wśród powodów przemawiających przeciwko
zatrudnianiu osób chorych psychicznie wskazywano przede
wszystkim na częste zwolnienia lekarskie, nieodpowiedni dla
niepełnosprawnych charakter pracy, brak kwalifikacji i wykształcenia, zły stan zdrowia, wysokie koszty zatrudnienia,
brak doświadczenia, małą wydajność pracowników.
W związku z licznymi problemami zarówno po stronie pracowników jak i pracodawców wskazuje się na następujące
przyczyny wykluczania chorujących psychicznie z rynku pracy [4]:
· niedostateczna liczba miejsc pracy zdolnych do zapewnienia zatrudnienia dostosowanego do indywidualnych
potrzeb chorych,
· zjawisko stygmatyzacji i dyskryminacji,
· długotrwała zależność od pasywnych form pomocy społecznej
· zależność od własnych rodziców.
W Polsce, od lat 90-tych istnieje nowy system prawnych
uregulowań, dotyczących kwestii zatrudnienia oraz rehabilitacji społecznej i zawodowej osób wykluczonych społecznie
i niepełnosprawnych, w tym z powodu głębokich zaburzeń
psychicznych. Ich skuteczność jest ograniczona - stopa bezrobocia wśród osób niepełnosprawnych psychicznie jest ponad dwukrotnie wyższa niż w zbiorowości osób niepełnosprawnych ogółem i wynosi 35%.
Jak wynika z badań [14], pracodawcy niechętnie zatrudniają osoby niepełnosprawne, również ze względu na niskie
wykształcenie i kwalifikacje. Osoba niepełnosprawna, aby
wygrać na rynku pracy, często musi mieć kwalifikacje zawodowe wyższe od osoby zdrowej. Niski poziom wykształcenia
zmniejsza szanse na znalezienie i utrzymanie pracy oraz
zwiększa zagrożenie wykluczeniem społecznym, spychając
jednostkę w pułapkę ubóstwa i bezradności. Z drugiej jednak strony, wykształcenie, podobnie jak i sama aktywność
zawodowa odgrywa ogromną rolę w kształtowaniu się pozytywnej samooceny oraz wpływa na ogólne poczucie zadowolenia z życia [20].
Wszystkie istniejące w Polsce formy rehabilitacji społeczno-zawodowej obejmują około 9–10 tysięcy chorujących psychicznie, co stanowi mniej niż 10% z grupy osób cierpiących
na schizofrenię i inne poważne zaburzenia psychotyczne
(przy czym są to osoby objęte w oficjalnych rejestrach). Sytuacja osób chorujących psychicznie jest drastycznym przykładem pozbawiania ludzi szans na godne życie. Przy czym
nie różni się ona znacząco od skali zjawiska wykluczenia osób
chorujących psychicznie z rynku pracy w krajach Europy
Zachodniej i Ameryki Północnej, gdzie aktywność zawodowa
10
w tej grupie wynosi od 10% do 20% [2,15]. Jak wskazują
wyniki badań tego autora jedynie 20% chorujących psychicznie to osoby zdolne do pracy w warunkach konkurencyjnych.
60% wymaga zaś różnorodnych form wspieranego zatrudnienia. 30% jest zdolnych do pracy w urynkowionych przedsiębiorstwach społecznych, 30% wymaga zróżnicowanych
rozwiązań pracy obejmujących również formy rehabilitacji
społeczno-zawodowej. Ostatnie 20% to osoby wymagające
zindywidualizowanej rehabilitacji społecznej w formie ośrodków pobytu dziennego zorientowanych na organizację czasu wolnego, itp.
Inni autorzy [7, 28] podkreślają pozytywny wpływ pracy
zawodowej na stan psychiczny pacjentów i efektywniejszą rehabilitację. Zwracają uwagę na fakt, że chorzy leczeni w oddziałach psychiatrycznych, którzy po odbyciu terapii wrócili do
środowiska rodzinnego i społeczności, poddani rehabilitacji
wykazywali niższy poziom wykluczenia społecznego. W innych
badaniach [10, 25] przeprowadzonych w grupie chorych na
schizofrenię o przebiegu bardzo niekorzystnym, zauważono,
że w wyniku uczestniczenia w terapii i oddziaływaniach edukacyjnych, wykluczenie społeczne tych chorych zmalało. Inne
opracowania [17, 22] pokazują, że codzienne zajęcia, aktywny wypoczynek, regularne spożywanie posiłków, studia oraz
praca, były zajęciami, które przyniosły chorym najwyższe zadowolenie. Chory czuje się potrzebny, wykorzystywany jest
jego potencjał a zadania te wypełniają mu wolny czas, wzbudzając pozytywne emocje. Bezczynność i prace domowe oceniane były nisko, a czynności higieniczne i zakupy jako neutralne dla oceny skali wykluczenia społecznego.
Badania amerykańskie wskazują również na zwiększenie
szans na zatrudnienie w grupie chorych w związku z wprowadzaniem interwencji zmierzających do podniesienia poziomu wykształcenia pacjentów oraz zwiększenia ich społecznych kompetencji. Podkreśla się również rolę czynnika,
jakim jest motywacja pacjenta. Oznacza ona, że wszelkie
podejmowane działania mogą być skuteczne tylko w sytuacji, kiedy osoba niepełnosprawna posiada motywację do
podjęcia pracy zawodowej oraz zmiany swojego życiowego
położenia [1].
Inne wyniki badań [3] podkreślają również rolę motywacji pacjenta do podjęcia pracy, posiadanych umiejętności
interpersonalnych, a także historii zatrudnienia zwracając
szczególna uwagę na negatywny wpływ chronicznego bezrobocia.
W niniejszych badaniach również aktywność społeczna i
obywatelska była niska wśród badanych pacjentów. W obliczu choroby psychicznej często występuje ograniczenie kontaktów społecznych pacjenta jak również jego najbliższych.
Objawy chorobowe sprzyjają izolacji i unikaniu kontaktów
społecznych, poczuciu niskiej samooceny i samoakceptacji
[30]. Z drugiej jednak strony negatywne postawy otoczenia
sprawiają, że udział w życiu społecznym osób z zaburzeniami psychicznymi jest niski. Jest to problem wieloaspektowy;
na niską aktywność społeczną osób niepełnosprawnych ma
wpływ kumulowanie się u nich upośledzeń społecznych: braku pracy, dochodów, złych warunków materialnych rodzin,
niskiego wykształcenia, trwale złego stanu zdrowia, które jeszcze bardziej spychają osoby chore na margines życia społecznego [8].
Autorzy niniejszego opracowania pragną zwrócić uwagę
na mocne strony przeprowadzonych badań. Główną ich zaletą był projekt badawczy, według którego do badań zostały
włączone osoby o zróżnicowanym przebiegu, rodzaju i nasileniu problemów zdrowia psychicznego, różnej płci, o różnej
sytuacji rodzinnej i zawodowej, zamieszkujący znaczną cześć
Polski – województwo łódzkie.
Słabym punktem był brak włączenia do badań grupy porównawczej, którą tworzyłyby osoby o podobnym rozkładzie
cech, ale ich niepełnosprawność byłaby związana z chorobami lub zaburzeniami somatycznymi, co uniemożliwia
uogólnianie wniosków na szerszą populację osób niepełnosprawnych.
P. Rasmus i wsp.
Autorzy mają także świadomość tego, że podczas prowadzenia indywidualnych badań kwestionariuszowych polegających na samopisie w grupie pacjentów psychiatrycznych, na
wiarygodność odpowiedzi mógł mieć wpływ ich stan zdrowia,
w tym sprawność procesów poznawczych oraz mechanizmów
wolicjonalnych i związanych z emocjami. Niektórym pacjentom mogło także zależeć na utrzymaniu poprawnego i akceptowalnego społecznie wizerunku osoby chorej psychicznie.
Choroba psychiczna ze względu na swoją przewlekłość,
zmienność objawów i tendencję do nawracania często prowadzi do defensywnego stylu życia prowadzącego do zaburzeń w wielu wymiarach funkcjonowania. Specyfika choroby
jak również konsekwencje psychologiczne jakie ze sobą niesie (poczucie frustracji, niska samoocena), a przede wszystkim istniejące w społeczeństwie nieprawdziwe i krzywdzące
stereotypy często prowadzą do wykluczenia chorych zarówno pod względem edukacyjnym, zawodowym jak i społecznym oraz mogą być przyczyną doświadczania przez chorych
dyskryminacji [9].
Konieczne jest zatem wprowadzanie adekwatnych procedur psychorehabilitacyjnych, których celem będzie poprawa funkcjonowania we wszystkich sferach aktywności osób
chorych, co docelowo wpłynie na poprawę ogólnego funkcjonowania pacjentów i zmniejszy ryzyko wykluczenia społecznego. Należy także zwrócić szczególną uwagę na edukację społeczeństwa i kształtowanie postaw zrozumienia i
empatii wobec osób z zaburzeniami psychicznymi.
WNIOSKI
1. Wykluczenie społeczne osób chorych psychicznie jest
związane przede wszystkim z niskimi wskaźnikami ich aktywności edukacyjnej, obywatelskiej, społecznej oraz ekonomicznej i częściej dotyczy osób z zaburzeniami z kręgu schizofrenii i psychoz.
2. Połowa osób leczących się w poradniach zdrowia psychicznego nie doświadczała przejawów dyskryminacji,
jednak prawie co piąty badany czuł się bardzo często lub
często dyskryminowany.
PIŚMIENNICTWO
1. Alonso J.: Perceived stigma among individuals with common mental disorders. Journal of Affective Disorders, 2009; 118: 180-186.
2. Barnes M.: Social Exclusion in Great Britain An Empirical Investigation
and Comparison with the EU. Aldershot, Avebury, 2005.
3. Baumann A.E.: Stigmatization, social distance and exclusion because of
mental illness: The individual with mental illness as a ‘stranger.’ International Review of Psychiatry, 2007; 19: 131-135.
4. Cechnicki A, Kaszyński H.: Przyszłość pracy dla osób chorych psychicznie. Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki środowiskowej, Kraków, 2003.
5. Corrigan P, Markowitz F, Watson A.: Structural levels of mental illness
stigma and discrimination. Schizophr Bull. 2004; 30 (3): 481-491.
6. Crisp A.: Stigmatization of and Discrimination Against People with Eating
Disorders Including a Report of Two Nationwide Surveys. European Eating
Disorders Review, 2005; 13: 147-152.
7. Crowther R, Marshall M, Bond G, et al.: Vocational rehabilitation for people with severe mental illness (Cochrane Review), The Cochrane Library, Issue 1, 2004.
8. Dyduch A, Grzywa A.: Stygmatyzacja i czynniki ją warunkujące na przykładzie stygmatyzacji związanej z chorobą psychiczną. Pol. Merk. Lek.,
2009; XXVI: 263-267.
9. Feldman D, Crandall C.: Dimensions of mental illness stigma: What about mental illness causes social rejection? Journal of Social and Clinical
Psychology, 2007; 26: 137-154.
10. Gonzales-Torres M, Oraa R, Aristegui M, et al.: Stigma and discrimination towards people with schizophrenia and their family members. Soc.
Psychiatry Psychiatr. Epidemiol., 2007; 42: 14-23.
11. Gaebel W, Bauman AE, Phil AE.: Interventions to reduce the stigma associated with severe mental illness: Experiences from the Open the Doors Program in Germany. Can. J. Psychiatry, 2003; 48: 657-662.
12. Jackowska E.: Stygmatyzacja i wykluczenie społeczne osób chorujących
na schizofrenię – przegląd badań i mechanizmy psychologiczne. Psychiatria Polska, 2009; 6: 655-670.
13. Jarosz M.: Wykluczeni. Wymiar społeczny, materialny, etniczny, ISP PAN,
Warszawa, 2008.
Wykluczenie społeczne i dyskryminacja przewlekle chorych psychicznie w województwie łódzkim
14. Kaszyński H, Cechnicki A.: Polscy pracodawcy wobec zatrudniania osób
chorujących psychicznie, Psychiatria Polska, 2011; XLV: 45-60.
15. Kaszyński H.: Osoby chore psychicznie jako grupa beneficjentów organizacji pozarządowych świadczących usługi na rynku pracy, W: Boni M,
Gosk I, Tyrowicz BJ. i wsp. (red.): Bezrobocie – co robić? Rola organizacji pozarządowych na rynku usług pracy, FISE, Warszawa, 2006.
16. Kaszyński H.: Socjologiczna praca socjalna. W trosce o zdrowie psychiczne, IS UJ, Kraków, 2004.
17. Kingdon DG, Ramon S, Perkins P, et al.: Social inclusion for psychiatrists. In New Ways of Working for Psychiatrists National Institute for Mental Health in England & Royal College of Psychiatrists, Department of
Health, 2005, 3: 98-107.
18. Levitas R.: The concept and measurement of social exclusion. In Poverty
and Social Exclusion in Britain. Policy Press, 2006.
19. Maj K, Resler-Maj A, Morysińska A.: Edukacja akademicka szansą na
aktywizację zawodową osób z ograniczeniem sprawności, EFS / Academica Wydawnictwo SWPS, Warszawa, 2008.
20. Morysińska A, Sochańska M, Belta E.: Badania wpływu kierunku i poziomu wykształcenia na aktywność zawodową osób niepełnosprawnych.
Raport z badań. Pentor RI na zlecenie PFRON, Warszawa, 2009.
21. Osoby chore psychicznie w społeczeństwie. Komunikat z badań. (2008)
CBOS, Warszawa, 2008.
22. Penn DL, Shannon MC.: Strategies for reducing stigma towards persons
with mental illness. World Psychiatry, 2002; 1: 20-1.
23. Rasmus P, Nowaczyńska E.: Rola aktywizujących projektów szkoleniowych w nabywaniu kompetencji społecznych i zawodowych przez osoby
zagrożone wykluczeniem z powodu choroby psychicznej na podstawie
projektu „Znajdź drzwi do dobrej przyszłości”, W: Gawor A, Borecki Ł.
(red.): Strategie promocji zatrudnienia osób z zaburzeniami psychicznymi, Top Media Hause, Opole, 2012; 149-163.
24. Room G.: The dynamics of social exclusion. International Journal of Social Welfare, 2006; 15: 1-10.
11
25. Schulze B, Angermeyer MC.: Subjective experiences of stigma. A focus
group study of schizophrenic patients, their relatives and mental health
professionals. Soc. Sci. Med., 2003; 56: 299-312.
26. Stout PA, Villegas J, Jennings NA.: Images of mental illness in the media:
identifying gaps in the research. Schizophr. Bull., 2004; 30 (3): 543-561.
27. Świtaj P.: Piętno choroby Psychicznej, Postępy Psychiatrii i Neurologii,
2005; 14 (2): 137-144.
28. Trzebińska E, Dziewulska M.: Uwarunkowania aktywności zawodowe osób
chorych psychicznie, W: Brzezińska AI, Maj K, Woźniak Z. (red.): Osoby
z ograniczoną sprawnością na rynku pracy. Wyd. „Academica” SWPS,
Warszawa; 2007.
29. Trzebińska E.: Przeszkody i szansy aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych na tle chorób psychicznych. Psychologiczna analiza problemu, Projekt badawczy nr WUE/0041/IV/05 pt.: Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, Warszawa,
2006.
30. Wciórka B.: Grupowa aktywność społeczna Polaków w latach 1998-2004.
Komunikat z badań, CBOS, Warszawa, 2004.
Praca finansowana z funduszu badań statutowych UM w
Łodzi nr 503/6-074-03/503-01
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, podziałanie 7.2.1 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, Program Operacyjny Kapitał Ludzki
Adres: dr med. Paweł Rasmus, Zakład Psychologii Lekarskiej UM w Łodzi,
ul. Sterlinga 5, 91-425 Łódź, tel. 42 632 25 94, tel/faks. 42 630 15 73, tel. 502
020 676, e-mail:[email protected]