Lovejoy Arthur Oncen

LOVEJOY
Przez wiele lat był prezesem tego związku oraz
zdeklarowanym rzecznikiem politycznej autonomii uniwersytetu.
W początkowym okresie swej działalności na
polu filozofii zajmował się zagadnieniami z dziedziny epistemologii, głównie krytyką idealizmu,
neorealizmu i pragmatycznego antyintelektualizmu. Z większym uznaniem spotkały się jego prace późniejsze, dotyczące historii idei – dziedziny
badań, której był w USA fundatorem.
Najważniejsze prace L.: The Revolt Against
Dualism. An Inąuiry Concerning the Existence of
Ideas (LaSalle 1930, 19602); Primitvism and Related Ideas in Anquity (z G. Boasem, Bal 1935,
1997); The Great Chain of Being. A Study of the
History of an Idea (C (Mass.) 1936, 2001; Wielki łańcuch bytu. Studium z dziejów idei, Wwa
1999); The Historiography of Ideas (Proceedings
of the American Philosophical Society 78 (1937–
–1938), 529–543); Essays in the History of Ideas
(Bal 1948, 1970); The Reason, the Understanding
and Time (Bal 1961); Reflections on Human Nature (Bal 1961). Artykuły filozoficzne z wczesnego
okresu twórczości L. opublikowano pt. The Thirteen Pragmatisms and Other Essays (Bal 1963).
R e a l i z m t e m p o r a l i s t y c z n y . Fundamentalną prawdą empiryczną, którą każda refleksja
filozoficzna winna brać pod uwagę, jest wg L.
zmienność naszego życia, dokonująca się w realnie
istniejącym czasie, rozumianym jako sekwencja
konkretnych działań, z których każde jest pewnym zdarzeniem. Sekwencji tej nie sposób sprowadzić do jakiejkolwiek rzeczywistości absolutnej
ani do innego niż czasowy rodzaju uporządkowania elementów. Ponieważ zmienność życia polega na ciągłym następowaniu po sobie wzajemnie na siebie oddziałujących faz kolejnych działań, świat, w jakim żyjemy, w żadnym momencie
nie jest w pełni uformowaną jednością. Tworzą
go przeobrażające się (transmutative) zdarzenia,
które do naszego doświadczenia wnoszą stałe nowe elementy. Realizm temporalistyczny jest metafizyczną teorią stawania się lub procesu, głoszącą „realność i nieredukowalność czasu [...],
a także adekwatność i pierwszeństwo pojęć czasowych oraz dystynkcji temporalnych w traktowaniu większości, jeśli nie wszystkich, problemów
filozoficznych” (The Problem of Time in Recent
French Philosophy, PhRev 21 (1912), 11).
Temporalizm L. to rodzaj ewolucjonistycznego emergentyzmu. Definiując pojęcie emergencji,
Powszechna Encyklopedia Filozofii,
t. 6, Lublin 2005.
LOVEJOY ARTHUR ONCKEN – filozof, historyk
idei, ur. 10 X 1873 w Berlinie, zm. 30 XII 1962
w Baltimore (Md.).
Studia językoznawcze i filozoficzne odbył na
Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Tu zetknął się z wykładaną przez G. H. Howisona filozofią idealistyczną, która zraziła go niezgodnością
z ludzkim doświadczeniem i rozumieniem świata.
W 1895 wstąpił na Wydział Filozofii w Harvardzie, gdzie poznał najwybitniejszych ówczesnych
amer. filozofów – W. Jamesa, J. Royce’a, G. Santayanę. Po krótkim pobycie w 1898 na Sorbonie
oraz rezygnacji z pisania doktoratu, nauczał filozofii w Standford University (1899–1901), w Washington University (1901–1907) i w Columbia
University (1907–1908). W 1910 został zatrudniony na stanowisku prof. filozofii w Johns Hopkins University, gdzie wykładał aż do przejścia na
emeryturę w 1938. Ważnym wydarzeniem w intelektualnej biografii L. było utworzenie przezeń w 1940 czasopisma historyczno-filozoficznego „Journal of the History of Ideas”, na łamach
którego publikowano prace przeciwstawiające się
nadmiernej specjalizacji w dziedzinie badań historycznych. L. był człowiekiem pióra i czynu.
Przyczynił się do utworzenia Związku Profesorów Amerykańskich Uniwersytetów – organizacji mającej na celu obronę swobód akademickich.
524
LOVEJOY
L. odróżniał emergencję ogólną od szczegółowej,
związanej z faktem, że w toku ewolucji wszechświata pojawiają się rodzaje zmian i fizycznych
własności, których nie można wyjaśnić prawami
obowiązującymi we wcześniejszych stadiach rozwojowych wszechświata. Emergencja szczegółowa dotyczy jedynie pewnych części wszechświata
i ujawnia się w doświadczeniu. Tworzą ją „zdarzenia, które nie są zwykłą reorganizacją preegzystujących bytów naturalnych, istniejących w zgodzie z identycznymi prawami stosującymi się do
każdego ułożenia tych bytów” (The Meanings of
„Emergence” and Its Modes, w: Proceedings of
the Sixth International Congress of Philosophy,
NY 1927, 22). Emergencja ogólna jest podstawową własnością wszechświata jako całości. Jej
istnienia nie można dowieść ani obalić, ale jako pewien rodzaj niezbędnego założenia stanowi ona konieczną przesłankę wszelkich rozumowań dotyczących natury rzeczywistości. Emergencja jest świadectwem braku pełnej determinacji zjawisk naturalnych. Gdyby jej nie było,
rozwój wszechświata dokonywałby się wg z góry
ustalonego planu.
D u a l i z m e p i s t e m o l o g i c z n y . Szczególne
miejsce w historii filozofii amer. pierwszej poł.
XX w. zawdzięcza L. nie tyle swemu temporalizmowi, co raczej krytyce neorealizmu. Główne
przesłanki neorealizmu L. zakwestionował w artykule Realism Versus Epistemological Monism
(JPh 10 (1913), 561–572), w którym postulował
odrzucenie głoszonego przez neorealistów epistemologicznego monizmu (jako teorii wewnętrznie
sprzecznej) oraz zastąpienie go epistemologią dualistyczną, lepiej tłumaczącą, jak sądził, naturę
poznania. Stanowisko to, choć wywołało spory,
spotkało się z uznaniem innych realistów krytycznych (D. Drake’a, J. B. Pratta, A. K. Rogersa, G.
Santayany, R. W. Sellarsa, C. A. Stronga), z którymi L. współpracował nad wydaniem wspólnego
tomu Essays in Critical Realism. A Co-operative
Study ofthe Problem of Knowledge (NY 1920).
Zasadnicza przesłanka epistemologii L. jest
krytyczna. Głosi ona, iż pogląd neorealistów
na przedmiot wiedzy opiera się na niemożliwej
do obrony tezie, jakoby poznanie miało charakter bezpośredni. Wg L., konsekwentne utrzymywanie prezentacjonizmu prowadzi do naiwnego realizmu, czyli niemożności odróżnienia realnych przedmiotów poznania od zmysłowych złudzeń. Jedynym sposobem uniknięcia tej konklu-
zji jest uznanie reprezentacjonistycznego charakteru poznania – przyjęcie istnienia danych, które
w procesie dochodzenia do poznawczego uchwycenia przedmiotu pełnią rolę pośredników. Dane te (treści psychiczne bezpośrednio ujmowane
w chwili dokonywania się doświadczenia) nie są
prawdziwym przedmiotem poznania, a sama ich
znajomość nie tworzy wiedzy. Przedmiot poznania w chwili zachodzenia doświadczenia jest nieobecny. Pozostaje on poza zasięgiem aktualnej
percepcji, choć ujęte bezpośrednio dane są z nim
relacyjnie powiązane. Wg L., fakt ten pociąga za
sobą doniosłe konsekwencje. Skoro wiedza dotyczy przedmiotów, których nie można poznać bezpośrednio, musi być zdefiniowana nie jako proste ujmowanie gotowych i samoistnych treści, lecz
za pomocą pojęć dotyczących działania. „Wiedza to rodzaj wywoływania tego, co nieobecne,
a w szczególnym przypadku tego, co nie istnieje” (The Thirteen Pragmatisms and Other Essays, 246). Jest ona czymś z natury odmiennym
od towarzyszących aktom poznawczym procesów
psychofizycznych. Różni się także od czysto myślowego ujmowania danych zmysłowych lub treści, jakie pojawiają się w umyśle dzięki wyobraźni, intuicji czy przypomnieniom. Dlatego wiedza
ma charakter anomalii. Nie może być analizowana
tak jak zdarzenia, za pomocą pojęcia przyczyny
i skutku. Akt poznania urzeczywistnia się dopiero wtedy, gdy wykracza poza empirycznie dany
układ naturalnych ciał, ruchów, sił i przeżyć tworzących porządek świata fizycznego i psychicznego. Tę własność wiedzy L. określał mianem anomalii mniejszej. Anomalia większa polega na tym,
że akt poznania skierowuje się zawsze ku przedmiotom, które nie istnieją w tym samym czasie,
w jakim dokonuje się akt postrzegania i myślenia.
H i s t o r i a i d e i . Głównym osiągnięciem L.
jako historyka idei było sformułowanie metody
i programu historii idei oraz określenie przedmiotu jej badań. Wstępną procedurę charakteryzującą postępowanie historyka idei L. porównywał do metody badawczej stosowanej w chemii.
Aby zrozumieć całkowity korpus jakiejś doktryny czy filozoficznej szkoły, historyk powinien ją
rozłożyć na idee elementarne (unit-ideas), odpowiedniki części składowych substancji, jakie bada chemik. W przeciwieństwie bowiem do wielkich systemów i kierunków, będących jedynie nazwami ogólnych kompleksów idei, idee elementarne są niezmiennymi czynnikami dynamizującymi
525
LOWAŃSKA SZKOŁA FILOZOFICZNA
przemiany historyczne. Ponieważ swoją podstawę mają one zarówno w logicznych, jak i pozalogicznych komponentach ludzkiej myśli, występują nie tylko w tekstach filozoficznych, ale
i w samym języku, np. jako pewne uświęcone słowa, zwroty lub założenia metodologiczne wykorzystywane w sztuce dowodzenia słuszności własnych racji.
Podstawowym zadaniem historii idei jest, wg
L., wyjaśnianie specyficznych sposobów oddziaływania idei elementarnych w tych dziedzinach
historii, w których spełniają one kluczową rolę.
Jej przedmiotem badań powinna więc być nie tylko filozofia, ale również nauka, literatura, sztuka,
religia i polityka. Jako dziedzina badań interdyscyplinarnych historia idei przeciwstawić się może konwencjonalnym podziałom badań historycznych i literackich, dokonywanym wg kryterium
narodowości lub języka. L. twierdził, że podziały te można przezwyciężyć przez ukazanie wspólnych idei tkwiących u podstaw poglądów wyznawanych przez ludzi żyjących w różnych miejscach,
epokach i kulturach.
A. E. Murphy, Mv. L. Counter-revolution, JPh 28
(1931), 29–42, 57–71; H. A. Taylor, Further Reflections
on the History of Ideas. An Examination of A. O. L.
Program, JPh 40 (1943), 281–299; G. Boas, A. O. L. as
Historian of Philosophy, Journal of the History of Ideas
9 (1948), 404–411; M. Bowley, L. and the History of Ideas,
Scrutiny 16 (1949), 162–168; J. H. Randall (Jr), Arthur
O. L. and the History of Ideas, PPR 23 (1963), 475–479;
A. J. Reck, The Philosophy of Arthur O. L. (1873–1962),
RMet 17 (1963–1964), 257–285; R. Michener, „The Great Chain of Being”. The Approaches, Bali State University Forum 11 (1970), 60–71; W. Bynum, „The Great
Chain of Being” After Forty Years. An Appraisal, History of Science 8 (1975), 1–28; D. J. Wilson, Arthur O. L.
and the Quest for Intelligibility, Chapel Hill 1980; tenże,
Arthur O. L. An Annotated Bibiography, NY 1982; J.
Cabaj, Arthura O. L. filozofia i koncepcja historii idei,
Lb 1989.
Janusz Jusiak
524