2) J. Szmit_Udział związków zawodowych w postępowaniu cywilnym

Jakub Szmit
Udział związków zawodowych w postępowaniu cywilnym
Uwagi wstępne
W artykule 1 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych 1 wskazane zostało, że związek
zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy, powołaną do
reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych. Z kolei w art. 4 tego
aktu ustawodawca zawarł generalną formułę, zgodnie z którą związki zawodowe reprezentują
pracowników, a także bronią ich godności, praw oraz interesów materialnych i moralnych,
zarówno zbiorowych, jak i indywidualnych.
Aktywność związków można zatem podzielić posługując się różnymi kryteriami. Z
jednej strony można mówić o działaniach dotyczących albo indywidualnych pracowników,
albo też określonej ich zbiorowości. Z kolei z innego punktu widzenia związki zawodowe
mogą realizować zadania dotyczące praw lub interesów pracowników. Przy czym przez
ochronę praw należy rozumieć tutaj działania zmierzające do egzekwowania tych regulacji,
które już obecnie kształtują sytuację prawną pracownika, podczas gdy walka o interesy
oznacza chęć wprowadzenia nowych, korzystniejszych z punktu widzenia zatrudnionych
rozwiązań.
Ściśle z zadaniami związków zawodowych wiążą się przyznane im przez
ustawodawcę uprawnienia, z których korzystanie ma na celu właśnie realizację stawianych
przed ruchem związkowym zadań. Innymi słowy nie można traktować tych uprawnień jako
celów samych w sobie, a jedynie jako narzędzia do zrealizowania założonych zadań.
Wśród najbardziej typowych, wręcz klasycznych uprawnień związkowych, jedynie
tytułem przykładu można wskazać prawo prowadzenia rokowań i zawierania układów
zbiorowych pracy2 oraz prawo do prowadzenia sporów zbiorowych włącznie ze strajkiem3.
Uprawnieniem, które również wiąże się
realizacją nadrzędnego celu każdej organizacji
związkowej, jest prawo reprezentacji indywidualnych pracowników. Reprezentacja ta może
występować
w
stosunku
do
różnych
podmiotów.
Najbardziej
oczywistym
jest
Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. (t.j. Dz. U. 2001 r., Nr 79, poz. 854 z późn. zm.), zwana dalej ustawą
związkową.
2
Art. 59 ust. 2 Konstytucji (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. Nr
78, poz. 483 z późn. zm.) oraz dział 11 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz. U. 1998 r., Nr
21, poz. 94 z późn. zm.).
3
Art. 59 ust. 3 Konstytucji oraz ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych
(Dz. U. Nr 55, poz. 236 z późn. zm.).
1
1
reprezentowanie pracownika bezpośrednio wobec pracodawcy (np. w przypadku zamiaru
wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony pracodawca ma obowiązek
zawiadomienia na piśmie reprezentującej pracownika zakładowej organizacji związkowej i
wstrzymania się z realizacją swojego zamiaru do momentu zgłoszenia na piśmie
umotywowanych zastrzeżeń tej organizacji, lub do upływu 5 dniowego terminu).
Ustawodawca przewiduje jednak także możliwość udziału związku zawodowego, jako
reprezentanta pracownika w postępowaniach toczących się poza zakładem pracy, przede
wszystkim postępowaniach sądowych. Co interesujące możliwość taka dotyczy zarówno
procesu karnego4, jak i cywilnego.
Przed przejściem do szczegółowych analiz dotyczących procesu cywilnego należy
jeszcze zamieścić uwagę terminologiczną. Otóż w dalszych uwagach używane będzie
sformułowanie udział związku zawodowego w postępowaniu cywilnym. Nie oznacza ono
jednak w tym wypadku sytuacji, w której to związek zawodowy jest stroną postępowania, a
taką, w której jest on szeroko pojętym reprezentantem pracownika.
Udział związku zawodowego w postępowaniu cywilnym jako organizacji pozarządowej
Analizę roli związku zawodowego w procesie cywilnym należy rozpocząć od
wskazania, że ustawodawca kształtuje ją niejako dwutorowo. Po pierwsze bowiem kpc5
przewiduje udział w postepowaniu cywilnym organizacji pozarządowych, co najogólniej
wyraża art. 8 kpc, w świetle którego organizacje pozarządowe, których zadanie statutowe nie
polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, mogą dla ochrony praw obywateli, w
wypadkach przewidzianych w ustawie, wszcząć postępowanie oraz wziąć udział w toczącym
się postępowaniu6. Po drugie w ustawie zawarte zostały też przepisy odnoszące się
bezpośrednio właśnie do związku zawodowego (o czym poniżej).
Sformułowanie organizacje pozarządowe (poza art. 8 kpc zmiana ta dotyczy także
m.in. art. 61-63 oraz 462 kpc) zastąpiło z dniem 3 maja 20127 uprzednio używane pojęcie
4
Art. 90 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn.
zm.).
5
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn.
zm.).
Jak podkreśla się w doktrynie „uprawnienia organizacji społecznych w postępowaniu cywilnym nie są
zasadą powszechną i mogą być realizowane w wypadkach jedynie ściśle określonych w ustawie, tj. w kodeksie
lub przepisach pozakodeksowych.”, M. Mędrala, Funkcja ochronna cywilnego postępowania sądowego w
sprawach z zakresu prawa pracy, Warszawa 2011, s. 159.
7
Na mocy ustawy z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 233, poz. 1381).
6
2
organizacji społecznych. W świetle ustawy o działalności pożytku publicznego8
organizacjami pozarządowymi są: 1) niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w
rozumieniu ustawy o finansach publicznych, 2) niedziałające w celu osiągnięcia zysku osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym
odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia. Bez wątpienia
organizacją taka jest również związek zawodowy, co pośrednio potwierdza fakt wyłączenia
przez ustawodawcę stosowania części przepisów tego aktu właśnie w stosunku do związków
zawodowych (art. 3 ust. 4 pkt 2). Pomimo zmiany nomenklatury w doktrynie wskazuje się, że
„termin «organizacje pozarządowe» obejmuje wszystkie jednostki mieszczące się w
dotychczasowym określeniu «organizacje społeczne»” 9.
W
stosunku
do
uprawnień
przyznanych
organizacjom
pozarządowym,
z
uwzględnieniem pozycji związku zawodowego z całą pewnością kluczowe jest zestawienie
art. 462 kpc z art. 61 kpc, a także z art. 62 i 63 kpc.
W art. 61 § 1 kpc ustawodawca przewidział prawo organizacji pozarządowej do
wytaczania za zgodą osoby fizycznej powództwa na jej rzecz w kilku kategoriach spraw, w
tym o ochronę równości oraz niedyskryminacji przez bezpodstawne bezpośrednie lub
pośrednie zróżnicowanie praw i obowiązków obywateli. Ponadto, w sprawach takich
organizacje pozarządowe, również za zgodą zainteresowanej osoby, mogą przystąpić do nich
w toczącym się postępowaniu (art. 61 §2 kpc). Co istotne, w obu wypadkach ustawodawca
wprowadził dwa identyczne zastrzeżenia. Pierwsze ma charakter formalny i polega na
obowiązku dołączenia do pozwu lub pisma obejmującego przystąpienie konieczności
dołączenia wyrażonej na piśmie zgody osoby fizycznej. Drugiej z kolei można przypisać
charakter materialny, gdyż przesłanką umożliwiającą skorzystanie z przedstawionych
uprawnień jest fakt objęcia statutem danej organizacji zadań, o których mowa w art. 61 § 1
kpc.
W przypadku związków zawodowych trudno wyobrazić sobie sytuację, w której w
swoich zadaniach statutowych nie przewidują ochrony pracownika przed naruszaniem zasad
równości i niedyskryminacji. Należy jednak zdecydowanie podkreślić, że nie można
utożsamiać spełnienia analizowanego wymogu wyłącznie z zamieszczeniem w statucie
postanowienia o identycznym jak ustawowe brzmieniu. Innymi słowy, nawet ogólne
wskazanie wśród zadań danego związku zabezpieczania praw pracowniczych, czy też
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. (t.j. Dz. U. z 2010 r., Nr 234, poz. 1536 z późn. zm.).
J. Bodio, Komentarz do art. 8 [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz pod red. A.
Jakubeckiego, Warszawa 2012, s. 45.
8
9
3
podejmowania działań w celu przestrzegania prawa pracy należy uznać za wystarczające do
korzystania z uprawnień przewidzianych w art. 61 kpc. Co więcej, nie ma potrzeby
wprowadzania do statutu postanowienia wskazującego, że związek swoje zadania realizuje
m.in. poprzez reprezentowanie swoich członków przed sądami, gdyż uprawnienie takie
wynika wprost z ustawy.
Pewne wnioski nasuwają się także co do samej kategorii spraw wskazanych w art. 61
§ 1 pkt 5 kpc. Po pierwsze przepis ten z całą pewnością nie może stanowić podstawy do
udziału związku zawodowego w każdym postępowaniu sądowym w sprawach z zakresu
prawa pracy (inaczej niż art. 462 kpc), a jedynie w tych, w których przedmiotem jest
naruszenie zasad równości i niedyskryminacji. Po drugie, do dnia 1 stycznia 2011, tj. do dnia
wejścia w życie ustawy o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie
równego traktowania10, można było przyjąć, że sprawy o nierówne traktowanie i
niedyskryminację w olbrzymiej większości były sprawami pracowniczymi, jako że to w
przepisach Kodeksu pracy znajdowała się najszersza i najbardziej rozbudowana regulacja
dotyczące owej problematyki. Obecnie jednak nie można wykluczyć, że art. 61 § 1 pkt 5
stanie się coraz częściej podstawą do udziału w postępowaniach innych organizacji
pozarządowych, zwłaszcza różnego rodzaju stowarzyszeń obierających za swój cel walkę z
dyskryminacją na różnych, nie tylko pracowniczych, polach.
W ścisłym związku z art. 61 kpc należy rozpatrywać art. 462 kpc. W regulacjach tych
dostrzega się zresztą relację lex generalis – lex specialis, gdzie rolę przepisu szczególnego
odgrywa właśnie art. 462 kpc11.
Przepis ten wskazuje, że w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń
społecznych organizacje pozarządowe w zakresie swoich zadań statutowych, za zgodą
pracownika lub ubezpieczonego wyrażoną na piśmie, mogą wytaczać powództwa na rzecz
pracownika lub wnosić odwołania od decyzji organów rentowych, a także, za zgodą
pracownika lub ubezpieczonego wyrażoną na piśmie, przystępować do nich w toczącym się
postępowaniu.
Należy zauważyć, że regulacja zawarta w art. 462 kpc ma szerszy zakres niż
przewidziana w art. 61. Przede wszystkim wyraża się to w możliwości udziału związku
zawodowego w każdej sprawie z zakresu prawa pracy12 i ubezpieczeń społecznych13, a nie
Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. (Dz. U. Nr 254, poz. 1700 z późn. zm.), zwana dalej ustawą o
nierównym traktowaniu.
11
T. Demendecki, Komentarz do art. 462 [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz pod red. A.
Jakubeckiego …, s. 569.
12
Art. 476 § 1 kpc.
10
4
tylko w dużo węższej kategorii spraw wskazanych w art. 61 § 1 pkt 5. Ponadto w
analizowanym przepisie ustawodawca wskazuje nie tylko na prawo do wytaczania powództw
oraz przystępowania do toczącego się postępowania, ale także prawo do wnoszenia odwołań
od decyzji organów rentowych.
Wydaje się, że od chwili wejścia w życie ustawy o nierównym traktowaniu łatwiej
można wytłumaczyć funkcjonowanie art. 61 § 1 pkt 5 kpc, gdyż uprzednio zasadne było
stawianie pytania o rzeczywistą potrzebę jego funkcjonowania w kontekście właściwe braku
regulacji dotyczących równego traktowania poza prawem pracy.
Kolejną kwestią na która warto zwrócić uwagę przy analizie wzajemnych relacji
pomiędzy ogólnymi regulacjami zawartymi w art. 61- 63 kpc a art. 462 tego aktu jest ocena
ich aktualnego brzmienia obowiązującego od 3 maja 2012. Wydaje się, że najistotniejsze są tu
dwa zagadnienia. Pierwszym jest fakt, że przed zmianą stanu prawnego art. 462 zawierał
wyraźne odesłanie do odpowiedniego stosowania art. 61 - 63. Wydaje się, że utrzymanie
takiego odwołania, być może z wyłączeniem art. 61 § 1 – 3, byłoby nadal zasadne. O ile
bowiem stosowanie także obecnie wymogu z art. 61 § 4 oraz art. 62 w przypadkach udziału
związku zawodowego sprawie, w oparciu o art. 462 kpc nie budzi wątpliwości, o tyle
sięganie do art. 63 już takie oczywiste nie jest. T. Demendecki uznaje nawet, że „rezultat
wykładni gramatycznej art. 63 przesądza o wyłączeniu możliwości odpowiedniego
stosowania tego przepisu do organizacji występujących w postępowaniu w sprawie z zakresu
prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych.”14. Wydaje się jednak, że o ile rzeczywiście należy
odmówić możliwości powołania się na uprawnienie przewidziane w art. 63 kpc w sytuacji
włączenia się do sprawy przez związek zawodowy, o tyle nie ma zdaje się przeszkód, ażeby w
innych sprawach związek mógł przedstawiać sądowi istotny dla sprawy pogląd wyrażony w
uchwale lub w oświadczeniu swoich należycie umocowanych organów. Co więcej, nawet w
uprzednim stanie prawnym, tj. wówczas gdy art. 462 wprost zawierał odesłanie do art. 63,
także sięgnięcie po ten instrument możliwe było tylko w razie ziszczenia się dyspozycji
zawartej w tym przepisie normy, tj. nie uczestniczenia związku zawodowego w danej
sprawie.
13
14
Art. 476 § 2 kpc.
T. Demendecki, op. cit., s. 569.
5
Tym samym należy przyjąć, że nadal związek zawodowy może przedstawić sądowi
istotny dla sprawy pogląd wyrażony w uchwale lub oświadczeniu ich należycie
umocowanych organów (art. 63 kpc)15.
Drugim zagadnieniem związanym ze zmianą treści art. 462 kpc jest fakt usunięcia
pewnej, budzącej dosyć daleko idące konsekwencje, kontrowersyjnej regulacji. Otóż obecnie,
w przepisie tym wprost wyartykułowana została zasada, iż udział związku zawodowego
postępowaniu wymaga zgody pracownika wyrażonej na piśmie. Uprzednio, pomimo
odesłania do art. 63 kpc, który zawierał taki wymóg, kwestia ta rodziła pewne wątpliwości,
gdyż w samej treści art. 462 wymóg taki nie został przewidziany. O trudnościach związanych
z wykładnią tego przepisu może świadczyć analiza orzecznictwa Sądu Najwyższego. Jeszcze
w postanowieniu z dnia 26 maja 2010 r.16 SN uznał, że „Także w sprawach z zakresu prawa
pracy i ubezpieczeń społecznych organizacje społeczne, o których mowa w art. 8 k.p.c. mogą
bez
zgody
obywateli
(pracowników
lub
ubezpieczonych)
powodować
wszczęcie
postępowania (wytaczać powództwa lub wnosić odwołania od decyzji organu rentowego)
oraz wstępować do postępowania w każdym jego stadium.”. Z kolei w uchwale 7 sędziów z
dnia 9 grudnia 2010 r.17 Sąd zajął stanowisko odmienne, przyjmując iż „W sprawach z
zakresu prawa pracy związek zawodowy nie może wytoczyć powództwa na rzecz pracownika
ani wstąpić do postępowania bez jego zgody (art. 462 w związku z art. 61 k.p.c.).”.
Jednocześnie w uchwale tej przyjęto założenie, że samo członkostwo w związku (tak jak
podjęcie się przez ten związek obrony praw i interesów pracownika na jego wniosek) oznacza
zgodę pracownika na podjęcie określonych działań przez związek. Obecnie należy przyjąć, że
nie tylko nie jest możliwy udział związku w postępowaniu bez zgody pracownika, to ponadto
zgoda taka nie może być domniemywana z samego faktu członkostwa, a musi zostać
wyrażona wprost i z zachowaniem formy pisemnej.
Szczegółowe regulacje dotyczące udział związku zawodowego w postępowaniu
odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych
Zob. uwagi na temat tej zdolności P. Nowik, [w:] E. Wronikowska, P. Nowik, Zbiorowe prawo pracy,
Warszawa 2008, s. 64.
16
II PZ, 16/10 (LEX nr 603842).
17
II PZP 6/10 (OSNP 2011, Nr 11-12, poz. 145).
15
6
Inaczej niż w powyżej rozpatrywanych regulacjach w art. 465 kpc18 ustawodawca
wprost odwołuje się do pojęcia związku zawodowego, wskazując, że pełnomocnikiem
pracownika lub ubezpieczonego może być również przedstawiciel związku zawodowego 19 (a
nie ma mowy o organizacji pozarządowej). Stanowi to dobry pretekst do osadzenia rozważań
dotyczących uprawnienia, o którym mowa w art. 465 kpc w kontekście uwag na temat tego,
jakie problemy dotyczą strony związkowej biorącej udział w postepowaniu cywilnym. Innymi
słowy w tym miejscu uwaga poświęcona zostanie w pierwszym rzędzie uwypukleniu
trudności związanych nie tyle z interpretacją samych uprawnień przyznanych związkom, co z
określeniem, jakiemu podmiotowi owe uprawnienia przysługują.
Zdecydowanie pierwszym problemem, na który należy zwrócić uwagę w tym
kontekście jest zróżnicowanie pojęć związek zawodowy oraz zakładowa organizacja
związkowa (zoz)20. Otóż związkiem zawodowym jest osoba prawna, zarejestrowana w KRS,
posiadająca własny statut, utworzona w sposób przewidziany w art. 12 ustawy związkowej. Z
kolei zakładowa organizacja związkowa jest strukturą związkową funkcjonującą u
konkretnego pracodawcy. O roli i istocie zoz decyduje fakt, że „związek zawodowy tylko
wtedy może wykonywać uprawnienia reprezentacyjne w zakładzie pracy, jeśli powoła w nim
swoją strukturę zakładową.”21. Co więcej „przepisy nie przewidują, iż w miejsce organizacji
zakładowej jej uprawnienia mogą być wykonywane przez inny organ związkowy, a nawet
sam związek, chyba że zasięg osobowy ogranicza się do pracowników zatrudnionych u
danego pracodawcy, bo tylko wtedy związek będzie jednocześnie zakładową organizacją
związkową”.22. Tym samym „zakładowa organizacja związkowa (…) może być związkiem
zawodowym, jeśli statut tego związku obejmuje tylko jednego pracodawcę, lub może być
jednostką związku ponadzakładowego.”23.
Co istotne ustawodawca przyjął, że uprawnienia zakładowej organizacji związkowej
przysługują organizacji zrzeszającej co najmniej 10 członków, będących co do zasady
D. Książek, Pełnomocnicy w postepowaniu sądowym w sprawach z zakresu prawa pracy [w:]
Procesowe prawo pracy. Wzory pism pod red. K. W. Barana, Warszawa 2013, s. 170.
19
Za w pełni uzasadniony należy uznać pogląd wyrażony w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 12
stycznia 2012 r., II PZ 37/11 (LEX nr 1130380), w myśl którego „Z brzmienia art. 465 § 1 k.p.c. wynika, że
rozszerza on krąg podmiotów, które mogą być pełnomocnikami pracownika o osoby, które co do zasady nie
mogą być pełnomocnikami procesowymi. Nie wynika natomiast z niego w żadnym razie, że radca prawny, który
nie jest przedstawicielem związku zawodowego nie może być pełnomocnikiem pracownika.”.
20
Właściwie identyczne uwagi dotyczą międzyzakładowej organizacji związkowej (moz), do której
zresztą stosuje się przepisy dotyczące zoz (art. 34 ustawy związkowej).
21
J. Stelina, Zbiorowe prawo pracy [w:] Prawo pracy pod red. J. Steliny, Warszawa 2013, s. 514.
22
G. Orłowski, Komentarz do art. 26 ustawy o związkach zawodowych [w:] Zbiorowe prawo pracy.
Komentarz pod red. J. Wratnego i K. Walczaka, Warszawa 2009, s. 51.
23
W. Uziak, Stosunki prawne zbiorowego prawa pracy [w:] Prawo pracy. Podręcznik dla studentów
prawa pod red. U. Jackowiak, Warszawa 2012, s. 109.
18
7
pracownikami (art. 251 ustawy związkowej), podczas gdy związek zawodowy może
funkcjonować zrzeszając mniejszą liczbę pracowników24. Oznacza to, że zgodnie z prawem
może funkcjonować związek zawodowy, który nie będzie jednak mógł korzystać z uprawnień
zoz. Co więcej sytuacja taka nie dotyczy wyłącznie małych związków zawodowych, ale z
nieco zbliżoną sytuacją można mieć do czynienia także w przypadku związków
ponadzakładowych. Otóż związek taki może funkcjonować, zrzeszając znaczną liczbę
członków, ale jego struktura wewnętrzna (zoz) funkcjonująca u konkretnego pracodawcy
może zrzeszać mniej niż 10 pracowników. Taki zoz, nie będzie korzystał ze swoich
ustawowych uprawnień, jednak związek jako całość swoich praw nie będzie w takiej sytuacji
pozbawiony.
Przedstawione dywagacje mają znaczenie, jeżeli weźmie się pod uwagę postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 2009 r.25, w którym zostało zajęte stanowisko, że
„Zakładowej organizacji związkowej, która nie zrzesza co najmniej 10 członków (art. 251 ust.
1 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych, jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr
79, poz. 854 ze zm.) nie przysługują uprawnienia wynikające z art. 462 k.p.c. (…)
Stwierdzenie, że apelację złożyła organizacja zakładowa zrzeszająca zbyt małą liczbę
członków, oznacza, że nie miała ona zdolności sądowej, co implikuje brak zdolności do
czynności procesowych.”.
Co prawda orzeczenie koncentruje się na uprawnieniu, o którym mowa w art. 462 kpc,
jednakże wyrażona w nim myśl jest na tyle generalna, że można ją analizować w kontekście
odpowiedzi na pytanie jaka struktura związkowa ma prawo korzystać z wszelkich uprawnień
przewidzianych w kpc.
W art. 465 kpc ustawodawca wprost wiąże ustanowienia dla pracownika
pełnomocnika ze związkiem zawodowym, a nie z zoz. Na gruncie wykładni gramatycznej
należy zatem przyjąć, że jest to kompetencja związku zawodowego jako całości, a nie jego
struktur wewnętrznych. Stanowisko to wzmacnia wcześniej przywołana uwaga, że
uprawnienie organizacji społecznych (pozarządowych) do udziału w postepowaniu cywilnym
jest wyjątkiem od zwyczajnych zasad prowadzenia takiego postepowania, co uniemożliwia
stosowanie wykładni rozszerzającej. Z drugiej strony, analiza systemowa prowadzi do
wniosku, że na gruncie ustawy związkowej większość uprawnień w zakresie reprezentowania
Co prawda utrzymywanie się liczby członków związku poniżej 10 przez okres dłuższy niż 3 miesiące
stanowi przesłankę wykreślenia związku z rejestru (art. 17 ust. 1 pkt 3 ustawy związkowej), jednakże członkami
związku mogą być nie tylko pracownicy, ale także osoby o innym statusie, np. osoby wykonujące pracę na
podstawie umowy agencyjnej, czy emeryci lub renciści (art. 2 ustawy związkowej).
25
II PZ 5/09 (OSNP 2011, Nr 5-6, poz. 80).
24
8
pracownika ustawodawca przypisał nie bezpośrednio związkowi zawodowemu, a właśnie zoz.
Mogłoby to z kolei sugerować, że także w przypadku postępowań sądowych właściwą dla
korzystania z uprawnień przewidzianych w kpc byłaby zoz. Należy jednak wskazać, że
ustawa związkowa kształtując uprawnienia zoz konstruuje je jako uprawnienia wobec
pracodawcy, natomiast w przypadku praw i interesów pracowniczych realizowanych na
innych płaszczyznach właściwym jest związek zawodowy.
Reasumując wydaje się, że w przypadku realizacji uprawnienia, o którym mowa w art.
465 kpc należy uznać, że pełnomocnikiem pracownika nie jest przedstawiciel zakładowej
organizacji związkowej, lecz związku zawodowego, co zresztą jest rozwiązaniem jak
najbardziej racjonalnym. Możliwe jest przy tym oczywiście takie rozwiązanie, że
przedstawicielem będzie osoba upoważniona do tego przez jednostkę organizacyjną związku
(zoz, lub innego rodzaju), ale pod warunkiem, że jednostka taka będzie w świetle statutu
związku właściwa do tego typu czynności (nie ma przy tym przeszkód, aby kompetencję taką
posiadały jednostki organizacyjne związku różnego szczebla, jak też związek zawodowy jako
całość). Rozwiązanie takie sprzyja zwiększeniu możliwości korzystania przez pracowników z
udogodnień jakie ustawodawca przewidział w postępowaniach, zwłaszcza w sprawach z
zakresu prawa pracy. Co więcej, szczególnie w przypadku dużych związków zawodowych
zasadne jest przyjęcie założenia, że odpowiednim zapleczem eksperckim lub finansowym na
zorganizowanie ad hoc takiego zaplecza dysponuje właśnie związek jako całość (albo jego
struktury ponadzakładowe), nie zaś zoz.
Wydaje się zasadne takie samo rozumienie pojęcia „organizacja pozarządowa”,
którym ustawodawca posługuje się w art. 61-63 oraz 462 kpc, wówczas, gdy organizacją taką
jest związek zawodowy. Tym samym trudno jest zgodzić się z uchwałą Sądu Najwyższego z
dnia 5 lipca 2002 r.26, zgodnie z którą „Zakładowa organizacja związkowa jest na podstawie
art. 462 w związku z art. 61 KPC legitymowana do wszczęcia postępowania tylko na rzecz
pracownika zatrudnionego w zakładzie pracy objętym zakresem jej działania”, w części, w
której mowa jest o korzystaniu z prawa wskazanego w art. 462 kpc przez zoz27.
Kolejnym problemem wartym odnotowania jest odpowiedź na pytanie czy
pełnomocnikiem pracownika może być tylko przedstawiciel związku, którego jest on
26
III PZP 13/02 (OSNP 2003, Nr 7, poz. 167).
Co więcej w stanie prawnym obowiązującym w chwili podejmowania owej uchwały obowiązywało
rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 10 listopada 2000 r. w sprawie określenia wykazu organizacji
społecznych uprawnionych do działania przed sądem w imieniu lub na rzecz obywateli (Dz. U. Nr 100, poz.
1080 z późn. zm.), zgodnie z którym organizacjami społecznymi, które mogą wszcząć postępowanie w sprawach
o roszczenia pracowników ze stosunku pracy, w sprawach o roszczenia członków spółdzielni ze spółdzielczej
umowy o pracę oraz w sprawach o świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego, były m.in. związki
zawodowe (§ 6 pkt 1).
27
9
członkiem. Jest to zagadnienie, które doczekało się stosunkowo bogatego i zróżnicowanego
orzecznictwa Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia 22 sierpnia 2003 r.28 zapadło
rozstrzygnięcie, w świetle którego „Pełnomocnikiem procesowym pracownika (art. 465 § 1
k.p.c.) może być przedstawiciel związku zawodowego, w którym pracownik nie jest
zrzeszony.”. Koncepcja ta została potwierdzona, i w pewien sposób rozwinięta także w
postanowieniu z dnia 17 września 2004 r.29. Z drugiej strony odmiennie stanowisko zajął Sąd
Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 listopada 2006 r.30, gdzie wprost stwierdził, iż
„Pełnomocnikiem pracownika może być tylko przedstawiciel związku zawodowego, w
którym pracownik jest zrzeszony.”.
Wskazówek, którą opcję interpretacyjną należy uznać za właściwą dostarcza ustawa
związkowa. W art.7 przyjęto bowiem zasadę, że o ile w zakresie praw i interesów zbiorowych
związki zawodowe reprezentują wszystkich pracowników, niezależnie od ich przynależności
związkowej (ust. 1), o tyle w sprawach indywidualnych stosunków pracy związki zawodowe
reprezentują prawa i interesy swoich członków. Na wniosek pracownika niezrzeszonego
związek zawodowy może podjąć się obrony jego praw i interesów wobec pracodawcy. (ust.
2). Jak słusznie zauważył J. Stelina „Związek może, lecz nie musi pozytywnie ustosunkować
się do wniosku osoby ubiegającej się o pomoc [art. 7 ustawy z 1991 r. o związkach
zawodowych]. Decyzję pozostawiono swobodnemu uznaniu związku zawodowego, przy
czym nie wskazano żadnych kryteriów, jakimi posługiwać się ma związek w tych
przypadkach. Nie wprowadzono też żadnych ograniczeń. W pełni legalnie więc związek
zawodowy może odmówić udzielenia pomocy.”31. Co więcej, o roli tej reguły decyduje także
fakt, że została ona niemalże powtórzona w art. 30 ust. 2 ustawy związkowej (pracownik
niezrzeszony w związku zawodowym ma prawo do obrony swoich praw na zasadach
dotyczących pracowników będących członkami związku, jeżeli wybrana przez niego
zakładowa organizacja związkowa wyrazi zgodę na obronę jego praw pracowniczych)32.
Brak jest jakichkolwiek racjonalnych przesłanek przemawiających za uznaniem, że
przytoczone regulacje nie obejmują także prawa do realizacji uprawnień dotyczących
reprezentowania pracownika niezrzeszonego w związku w toku postępowania cywilnego. Za
stanowiskiem tym opowiadają się również przedstawiciele doktryny postępowania
28
I PK 214/02 (OSNP 2004, Nr 16, poz. 282).
III PZP 10/04 (LEX nr 375687).
30
II PZ 54/06 (LEX nr 375673).
31
J. Stelina, Związkowa ochrona indywidualnych praw pracowników nie zrzeszonych w związkach
zawodowych, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1994, Nr 6, s. 60.
32
Na temat zasad reprezentowania pracownika przez zakładowe organizacje związkowe, w zależności od
jego przynależności związkowej zob. J. Szmit, Glosa do wyroku SN z dnia 7 maja 2007, II PKN 305/06,
Gdańskie Studia Prawnicze. Przegląd Orzecznictwa, 2008, Nr 3, s. 163.
29
10
cywilnego33. Tym samym należy uznać, że związek zawodowy może brać udział w
postępowaniu sądowym, także wówczas, gdy nie dotyczono jego członka, o ile osoba taka
zwróci się z odpowiednim wnioskiem do związku, a ten wyrazi na to zgodę34.
Wreszcie należy wskazać, że Sąd Najwyższy stwierdził, iż „przedstawiciel związku
zawodowego jako pełnomocnik pracownika w sprawach z zakresu prawa pracy powinien nie
tylko przedłożyć pełnomocnictwo pracownika, ale także wykazać, że jest uprawniony do
działania w imieniu związku zawodowego na podstawie jego statutu lub odrębnego
upoważnienia (art. 465 § 1 k.p.c.).”35. Stanowisko to należy uznać za słuszne. Co więcej
można z niego wyciągnąć zasługujący na aprobatę wniosek, iż przedstawicielem związku
może być zarówno jego członek, w szczególności działacz, ale także osoba spoza związku,
np. jego pracownik, a nawet osoba pozostająca całkowicie poza związkiem (np. wynajęty
radca prawny).
Trade union’s participation in civil procedure (summary)
Main purpose of trade union’s activities is to represent and defend rights and interests of
workers. Typical forms of realisation of those tasks are e.g. collective bargaining, collective
disputes or representation of employees in their individual cases with employers.
Nevertheless it is possible to find in polish legal system other, less obvious, ways of activities
of trade unions. One of them is right to take part in legal proceedings, especially in civil
procedure. Present article focuses on this aspect of functioning of trade unions.
E. Stefańska, Komentarz do art. 465 kodeksu postępowania cywilnego [w:] Kodeks postępowania
cywilnego. Komentarz. Tom 1 (art. 1 – 50537) pod red. M. Manowskiej, Warszawa 2011, s. 955, P. Telenga,
Komentarz do art. 465 [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz pod red. A. Jakubeckiego …, s. 571.
34
Ewentualnie można zastanawiać się, czy w takiej sytuacji wymagane będzie odrębna, od wniosku o
reprezentowanie interesów przez związek, zgoda lub pełnomocnictwo, o których mowa w kpc, które byłyby
dołączane do akt sprawy. Wydaje się, że jeżeli z wniosku wynikałoby wprost, że dotyczy on właśnie wzięcia
udziału w konkretnym postępowaniu sądowym, to należałoby uznać je za zgodę wyrażoną na piśmie w
rozumieniu kpc.
35
Postanowienie SN z dnia 6 kwietnia 2006 r, II PZ 3/06 (OSNP 2007 r., Nr 7–8, poz. 104).
33
11