Pobierz artykuł - Roczniki Biblioteczne

KRZYSZTOF MIGOŃ
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa
Uniwersytet Wrocławski, Wrocław
U ŹRÓDEŁ WSPÓŁCZESNEJ HISTORIOGRAFII KSIĄŻKI:
KAZIMIERZ PIEKARSKI I JEGO KSIĄŻKA W POLSCE XV I XVI WIEKU
Początki historii książki w Europie. Kazimierza Piekarskiego program badań nad dawną książką.
Sytuacja historiografii książki jako dyscypliny naukowej. Miejsce historycznego księgoznawstwa
we współczesnej humanistyce.
Gdy Kazimierz Piekarski podejmował w latach dwudziestych XX w. swoje badania w zakresie historycznego księgoznawstwa, studia nad dawną książką
były już w Polsce i w świecie znacznie zaawansowane, a literatura przedmiotu obfita i zróżnicowana pod względem tematycznym i metodologicznym. Natomiast
rozmaicie pojmowana i występująca pod różnymi nazwami ‘historia książki’ nie
miała powszechnie akceptowanego statusu, jednolitej wykładni teoretycznej ani
wyraźnego miejsca w nauce. Refleksja teoretyczna i historyczna nad zjawiskiem
książki stanowiła raczej składnik pomocniczy w obrębie „większych” nauk – historii i historii literatury, a także coraz wyraźniej kształtujących się bibliotekoznawstwa i księgoznawstwa (bibliologii). Można zaryzykować upraszczające
uogólnienie i skonstatować, że swego rodzaju „stacją macierzystą” historii książki była głównie bibliografia rozumiana znacznie szerzej aniżeli proste opisywanie i spisywanie książek. Bibliografowie znali bowiem świat książek najlepiej
i właśnie przede wszystkim z ich prac wywodzą się różne nurty historycznego
księgoznawstwa.
Jeśli przyjąć, że o pojawieniu się i o istnieniu pewnej specjalności czy dyscypliny naukowej świadczy oznaczający ją termin i – ograniczone choćby – uznanie
tej nazwy, to przypomnijmy, że ‘historia książki’ narodziła się w 1861 r., kiedy Edmond Verdet wydał pierwszą część swojej czterotomowej Histoire du livre
en France depuis les temps les plus reculés jusqu’en 1789. Nie był on wprawdzie pierwszy, bo już w poprzednim stuleciu funkcjonowały określenia ‘historia
librorum’, ‘Büchergeschichte’, ‘Bücher-Historie’, ale przed Verdetem były one
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb23 23
ROCZNIKI BIBLIOTECZNE, R. LIII: 2009
2009-11-23 09:10:37
24
KRZYSZTOF MIGOŃ
najczęściej utożsamiane z bibliografią lub historią literatury i nie oznaczały historii książki we współczesnym rozumieniu1. Dopiero na przełomie wieków XIX
i XX następowało upowszechnienie terminu i – co ważniejsze – stopniowe precyzowanie zakresu pojęcia ‘historia książki’. Najwyraźniej rozpoczął się wtedy
proces krystalizacji nowej dyscypliny naukowej, bo z czasem studia nad dawną
książką wyróżniły się swoją specyfiką pośród innych zagadnień historycznej humanistyki i spełniały już kryteria, o których pisze Jerzy Pelc: „Jest to [dyscyplina
naukowa] pewna gałąź wiedzy uprawianej na wysokim poziomie, pewien dział
nauki, wyodrębniony spośród innych ze względu na przedmiot lub pole badań,
problematykę, aparaturę pojęciową, metody, wyspecjalizowany zespół badawczy,
a niekiedy i osobne miejsce w strukturze instytucji naukowej”2. Jednocześnie,
biorąc pod uwagę wielorakie uwarunkowania rozwoju nauki, należy pamiętać, że
„trudno ustalić, co jest odrębną dyscypliną naukową, co zaś subdyscypliną pewnej dyscypliny, albo z drugiej – konglomeratem, którego poszczególne składniki,
np. pojęcia, metody, twierdzenia i teorie, pochodzą z różnych dyscyplin”3.
*
Najważniejszą wypowiedzią Kazimierza Piekarskiego o zadaniach i perspektywach badań nad historią książki był referat pt. Książka w Polsce XV i XVI wieku
wygłoszony w czerwcu 1930 r. na Zjeździe imienia Jana Kochanowskiego w Krakowie4. Wielokrotnie cytowany stał się dla kilku pokoleń polskich historyków
książki inspiracją, punktem wyjścia, przewodnikiem po problematyce badawczej
w zakresie dawnej książki. Jego znaczenie nie ogranicza się do studiów księgoznawczych odnoszących się do stuleci XV i XVI. Wnikliwa analiza programu
naukowego Kazimierza Piekarskiego przeprowadzona przez Alodię Gryczową
już kilka lat po jego śmierci nie pozostawia wątpliwości, że „jakiekolwiek zagadnienie dotyczące wiedzy o książce, czy to w aspekcie historycznym, czy bibliograficznym, musi po publikacjach Piekarskiego zaczynać od jego osiągnięć, musi
przyjąć i kontynuować jego wyniki i metody”, że „pozostała »s z k o ł a « Piekarskiego”5. Tak też postrzegano znaczenie prac Piekarskiego i później; jak pisze
Paulina Buchwald-Pelcowa: „na ukształtowanie się nowoczesnego rozumienia
1
Anna ŻBIKOWSKA-MIGOŃ, Historia książki w XVIII wieku. Początki bibliologii, Warszawa: PWN 1989, s. 237–238, passim.
2 Jerzy PELC, Dyscyplina naukowa a badania i nauczanie interdyscyplinarne, [w:] Kino według Alicji. Prace ofiarowane Profesor Alicji Helman. Pod red. Wiesława Godzica, Tadeusza Lubelskiego, Kraków: Universitas 1995, s. 53.
3 Ibidem, s. 53–54.
4 Kazimierz PIEKARSKI, Książka w Polsce XV i XVI wieku, [w:] Kultura staropolska, Kraków: Polska Akademia Umiejętności 1932, s. 352–384.
5 Alodia GRYCZOWA, Dzieło Kazimierza Piekarskiego, [w:] Studia nad książką poświęcone
pamięci Kazimierza Piekarskiego, Wrocław: Wyd. Zakł. Nar. im. Ossolińskich 1951, s. 58–59.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb24 24
2009-11-23 09:10:37
KAZIMIERZ PIEKARSKI I JEGO KSIĄŻKA W POLSCE XV I XVI WIEKU
25
spraw książki, zwłaszcza dawnej, największy wpływ wywarł u nas Kazimierz
Piekarski, najwybitniejszy znawca okresu staropolskiego jej dziejów”6.
Znaczenie Kazimierza Piekarskiego w polskiej nauce o książce polega głównie – zdaniem autora tego artykułu – na jego pierwszeństwie w dostrzeżeniu istoty książki, która „nie leży wyłącznie w jej stronie zewnętrznej, ani wyłącznie
w jej treści, lecz także w jej funkcji” (s. 352)7, i na przekonującej wizji pełnego, kompleksowego badania tego fenomenu ludzkiej cywilizacji. Przypomnijmy
tu jego stanowisko wyrażone centralnymi kategoriami pojęciowymi.
Ma więc Piekarski w polu widzenia obie postaci książki – rękopiśmienną
i drukowaną (choć tą pierwszą w referacie bliżej nie zajmuje się) – i konsekwentnie przedmiotem obserwacji czyni właśnie książkę (a „nie każdy rękopis, ani
każdy druk, jest książką”, s. 352). „Książka drukowana – pisze – jest jednym
z najważniejszych czynników życia społecznego w najszerszym tego słowa znaczeniu”, ale – co uważa za „poniekąd dziwne” – „książka i jej społeczne funkcje
w przebiegu dziejowym nie stały się dotychczas wcale przedmiotem samodzielnej
i uznanej dyscypliny naukowej”, „której potrzebę wysuwam” (s. 353). Ta opinia
jest nie tylko trafną konstatacją; jest także postulatem i rozwija się w rozbudowany program badawczy.
Taką autonomiczną nauką o książce nie może być według Piekarskiego bibliografia, „nie stawia bowiem problemów, lecz jedynie rejestruje, opisuje i systematyzuje książki” (s. 353). W istocie rzeczy było to przyjęcie poglądu Joachima
Lelewela, który wprawdzie nie miał wątpliwości, że studium książki wymaga specjalnych kwalifikacji: „żeby umieć księgę opisać, potrzeba pewnej nauki, posiadać
różne wiadomości, znać reguły i zasady, wedle których opisują się”, ale jednocześnie charakter i możliwości „bibliologii czyli bibliografii” ograniczał do „zbioru
nauk i wiadomości, służących do mechanicznego po większej części obeznawania
się z książkami”8. Podobnego zdania był współczesny Piekarskiemu Stefan Vrtel-Wierczyński: „bibliografia […] jest jej [bibliologii] częścią, jest umiejętnością
przede wszystkim praktyczną, mającą specjalne cele i zadania”9.
6
Paulina BUCHWALD-PELCOWA, Historia książki a historia literatury. Ewolucja poglądów, [w:] Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia
sztuki drukarskiej w Polsce. Pod red. Stanisława Grzeszczuka i Alodii Kaweckiej-Gryczowej, Wrocław: Wyd. Zakł. Nar. im. Ossolińskich 1975, s. 253. Przedruk w: Paulina BUCHWALD-PELCOWA, Historia literatury i historia książki. Studia nad książką i literaturą od średniowiecza po wiek
XVIII, Kraków: Universitas 2005, s. 14.
7 Tu i dalej cytaty z artykułu przytoczonego w przypisie 4. Lokalizacja cytatów w nawiasach
okrągłych w tekście głównym.
8 Joachim LELEWEL, Bibliograficznych ksiąg dwoje, t. 2, Wilno: Józef Zawadzki 1826,
s. 253, 255 (reprint Warszawa 1980).
9 Stefan VRTEL-WIERCZYŃSKI, Bibliografia, jej istota, przedmiot i początki. Lwów: Towarzystwo Naukowe 1923, s. 7. Por. tegoż: Teoria bibliografii w zarysie, Wrocław: Wyd. Zakł. Nar.
im. Ossolińskich 1951, s. 216–217.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb25 25
2009-11-23 09:10:37
26
KRZYSZTOF MIGOŃ
Dążąc do zbudowania takiej nowej, samodzielnej dyscypliny naukowej, która za obiekt badań miałaby dawną książkę, Piekarski zaczął od problemów fundamentalnych – od zakresu i metody. Znamienne jest, że pominął właściwie kwestię
nazwy tej dyscypliny, uważając ją widocznie za drugorzędną. Jej zakres natomiast
przedstawił jakby mimochodem w zapowiedzi prezentacji metod badawczych
„w trzech grupach, dotyczących: produkcji, pośrednictwa i konsumpcji książki” (s. 354). Pełne studium książki ma zatem obejmować jej wytwarzanie, obieg
i odbiór. W centrum uwagi badacza stoi najpierw drukarz i produkcja drukarska,
a źródłem poznania jej jest przede wszystkim sama dawna książka, która „doszła
do naszych czasów w postaci materialnej, nie szukajmy przeto wiadomości o niej
w – hipotekach” (s. 355). Opowiadając się jednoznacznie za metodami typograficznymi w badaniach nad dawną książką, ironizował: „każdy chyba przyzna,
że niemożliwością jest napisanie dziejów drukarstwa na podstawie wiadomości
o kamienicach, które należały do drukarzy, o długach, przez nich niepłaconych,
o takich czy innych procesach, których treścią jest, czy to futro pani Fiolowej,
czy też kochanka Łazarza Andrysowica” (s. 354). Interesujące, że w tym samym
czasie podobne było, skądinąd nasycone ideologią, stanowisko Pawła Bierkowa,
który zachodnioeuropejskiej historiografii książki zarzucał, między innymi, przeistaczanie się w ‘Buchdruckerfamiliengeschichte’10.
Piekarski uważał analizę materiału typograficznego za królową metod historycznego księgoznawstwa, dzięki której „osiągamy wgląd w prawdziwy przebieg
spraw” (s. 357), choć „nie rozwiążemy wszystkich zagadnień, które przed nami
stoją” (s. 359). Przed sobą, i przed innymi badaczami książki, stawiał zadania, których realizacja mogła przynieść możliwie pełne poznanie zjawisk występujących
w świecie dawnej książki. Za takie istotne zagadnienia uważał polską recepcję
sztuki drukarskiej i jej kontynuację w naszym kraju, problem pism drukarskich
(w tym kwestię „karakteru” narodowego, konkurencję między frakturą, szwabachą, antykwą), estetykę druków. Sprawy drukarskie łączył z papiernictwem,
a także z introligatorstwem, bo – argumentował – „stanowi ono właściwie ostatnie stadium procesu jej [książki] powstawania” (s. 363). Zadał również pytania
ogólniejsze: o sprawność polskiego drukarstwa konfrontowaną z potrzebami nakładców, o wysokość nakładów, o charakter repertuaru wydawniczego w Polsce
(język książek, ich treści, przeznaczenie czytelnicze).
Poruszone przez Kazimierza Piekarskiego w tej części referatu-artykułu problemy odnoszą się głównie do historii drukarstwa; ich rozwiązanie, choćby najlepiej udokumentowane, samo przez się nie da pełnego obrazu dziejów książki
danej epoki i na danym obszarze. Stanowią one dopiero podstawę, punkt wyjścia
do dalszych, pełniejszych wypowiedzi o książce jako zjawisku społecznym. Swój
10
Павел Н. БЕРКОВ: Развитие истории книги как науки. Опыт историографического
обзора. „Труды Музея книги, документа и письма”. I. Статьи по книговедению, Ленинград
1931, s. 49–50.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb26 26
2009-11-23 09:10:37
KAZIMIERZ PIEKARSKI I JEGO KSIĄŻKA W POLSCE XV I XVI WIEKU
27
sposób rozumowania Piekarski wyłożył jednoznacznie: „Jeśli bowiem produkcja wydawnicza książki nie była w możności zaspokoić rozległych i rosnących
potrzeb społeczeństwa, to zaspokoić je musiał pośrednik: towarem obcym. Skąd
ten towar pochodził i jaką odbył następnie drogę, zanim doszedł rąk czytelnika:
oto główne pytanie” (s. 370–371). Jego uwagę przyciągnęły więc inne, aniżeli
w historii drukarstwa, typy źródeł: katalogi księgarskie i inwentarze księgarzy.
Źródła dotyczące handlu księgarskiego, nawet gdyby były obfitsze, nie dawałyby
jednak obrazu odpowiadającego rzeczywistości „z tego głównie względu, że zorganizowany, zawodowy handel książką nie ujmuje całego pośrednictwa w swe
ręce” (s. 371). Trafnie więc zauważa, że „czytelnik sam staje się pośrednikiem.
Pożycza, sprzedaje, darowywa [sic!] książkę. Książka przeżywa ludzkie pokolenia” (s. 371).
Aby poznać lepiej wędrówki i funkcjonowanie książek, Piekarski proponuje
– nie lekceważąc innych świadectw – sięgnąć po zachowane egzemplarze. I tu,
konsekwentny w swojej postawie badawczej, samą książkę uważa za pierwszoplanowe źródło wiedzy o jej losach. Zapiski proweniencyjne i oprawy mogą powiedzieć najwięcej. A na samoistny, o wielkich walorach poznawczych, wyrasta
problem dróg książek, głównie z Zachodu do Polski.
W tekście Kazimierza Piekarskiego istotną nowością jest zespół zagadnień
badawczych mieszczących się pod nazwą ‘konsumpcja książki’. Nie było bowiem
przedtem w polskiej literaturze księgoznawczej takiego generalizującego ujęcia;
nie było też tak konkretnego programu włączenia konsumpcji i czytelnictwa (Piekarski rozróżnia te pojęcia) w krąg problematyki historycznego księgoznawstwa.
Książka w Polsce XV i XVI wieku zapowiada nowy rozdział w badaniach nad
dziejami książki – historię jej społecznego odbioru. Doświadczenie uczonego kazało mu przy tym zgłosić ważne i stale aktualne zastrzeżenie: „Zagadnienie więc
czytelnictwa stoi na pograniczu całego szeregu dyscyplin naukowych, badających
przejawy życia zbiorowego ludzkości. Księgoznawstwo metodami swymi może
właściwie dojść tylko do przedstawienia możliwości czytelniczych” (s. 383).
Swoje zjazdowe wystąpienie Kazimierz Piekarski zakończył autorefleksją:
„Przedstawiłem rzecz nierównomiernie, niektórych zagadnień zaledwie dotknąłem, wiele musiałem pominąć. Sądzę jednak, że i to, co powiedziałem, uzasadniło
może w pewnej mierze potrzebę usamodzielnienia badań nad dziejami książki”.
W następnym, ostatnim zdaniu powiedział: „Wykazałem może również, choćby
na razie niedostatecznie, że badania te dać mogą pewne rezultaty ważne dla innych dziedzin badawczych, i to rezultaty, do których dojść można jedynie metodami właściwymi księgoznawstwu” (s. 384). Spojrzenie na program badawczy
Piekarskiego po blisko osiemdziesięciu latach, z perspektywy dokonań polskiej
i światowej bibliologii historycznej, jednoznacznie potwierdza jego wizję dyscypliny, wtedy in statu nascendi, wskazuje na trafność badawczych propozycji,
ujawnia pionierstwo wielu spostrzeżeń i argumentów.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb27 27
2009-11-23 09:10:38
28
KRZYSZTOF MIGOŃ
*
Trudno stwierdzić, czy i do jakiego stopnia Kazimierz Piekarski, budując
program badań w zakresie dawnej książki, czerpał z wcześniejszych publikacji
na ten temat. Jego cytowane wyżej wypowiedzi („której potrzebę wysuwam”,
„usamodzielnienie badań nad dziejami książki”) dowodzą świadomego zamiaru
kreowania nowej, specjalistycznej dyscypliny, ale argumenty, jakimi operował,
pochodzą jedynie z własnego doświadczenia warsztatowego bibliografa- i księgoznawcy-praktyka. Piekarski zdaje się uważać, że są to argumenty na tyle przekonujące, że nie potrzebują wsparcia ze strony innych autorów ani pogłębionej
refleksji naukoznawczej.
Na pewno około roku 1930, kiedy Piekarski kompletował aparaturę pojęciową i metody autonomicznej dyscypliny, historia książki w kształcie, jaki proponował, w Polsce nie istniała. Wyraźnie jednak (u)kształtowała się ona już w kilku
innych krajach – we Francji, w Niemczech, w angielskim i rosyjskim obszarze
językowym, zintegrowana – do pewnego stopnia – przedmiotem badań, a zróżnicowana pod względem szczegółowej problematyki, metod, celów poznawczych
i praktycznych. Nie chcąc po raz kolejny przedstawiać sytuacji badawczej w ogólnej historiografii książki „przed Piekarskim”, ograniczam się do wskazania moich
dawniejszych prac na ten temat11, a tu pragnę podkreślić jedynie, że właśnie lata
dwudzieste i trzydzieste XX wieku wyznaczają ważną cezurę w światowej bibliologii historycznej. Upowszechniła się wtedy świadomość potrzeby historii książki
jako wyodrębnionej nauki humanistycznej, powstały nie tylko ambitne programy
badawcze, lecz także pojawiły się w obszernych opracowaniach próby pełnego,
syntetycznego opisu historii książki (w skali lokalnej, narodowej, powszechnej)
lub większych jej komponentów (książka rękopiśmienna i drukowana, ilustracja
książkowa, handel księgarski, bibliofilstwo i kolekcjonerstwo, księgozbiory, czytelnictwo itd.). W wielu krajach i językach powstało obfite piśmiennictwo teoretyczne i metodologiczne dotyczące historiografii książki, ukazywały się edycje
źródeł, specjalistyczne bibliografie, czasopisma i encyklopedie. Historia książki w różnych ujęciach i formach trafiała do programów nauczania pracowników
książki, a także historyków i historyków literatury. W ten właśnie nurt z wielkim
powodzeniem wpisał się Kazimierz Piekarski.
*
Gdy w połowie XX wieku nastąpiła w świecie „rewolucja książki”, tj. ilościowy i jakościowy wzrost produkcji książek mierzony wydaniami, nakładami
i przekładami oraz przestrzenna ekspansja instytucji kultury książki, towarzyszyło
11
Krzysztof MIGOŃ, Uwagi o rozwoju i perspektywach historiografii książki, Studia o Książce (5) 1975, s. 15–44, zwłaszcza 17–24; tenże, Z dziejów nauki o książce, Wrocław: Wyd. Zakł. Nar.
im. Ossolińskich 1979, zwłaszcza s. 33–35, 84–88, 109–116; tenże, Nauka o książce. Zarys problematyki, Wrocław: Wyd. Zakł. Nar. im. Ossolińskich 1984, s. 161–165.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb28 28
2009-11-23 09:10:38
KAZIMIERZ PIEKARSKI I JEGO KSIĄŻKA W POLSCE XV I XVI WIEKU
29
jej zwiększone zainteresowanie książką ze strony nauki. Dyscypliny humanistyczne i społeczne, które w polu swego widzenia umieszczały książkę, doskonaliły swoją aparaturę pojęciową i swój warsztat, a w poszukiwaniu nowych faktów
istotnych dla pogłębiania wiedzy o kulturze i społeczeństwie chętnie i coraz dalej
sięgały po dane bibliologiczne. Szczególnie widoczne to było w kręgu nauk historycznych – w historii kultury, historii idei, historii świadomości społecznej,
historii literatury, historii nauki, historii sztuki. Okazjonalnym nieraz tylko wypadom historyków na pole wiedzy o książce towarzyszył szybki rozwój badań
historycznych w ramach samej bibliologii12.
Od początku refleksji naukowej nad fenomenem książki rozumiano wprawdzie, że książka jest zjawiskiem historycznym, ale dopiero intensyfikacja studiów księgoznawczych w ostatnich kilkudziesięciu latach przyniosła nowe dane
oraz nowe interpretacje faktów i procesów bibliologicznych. Bibliologia historyczna (historia książki) ze wszystkimi swoimi wyspecjalizowanymi dyscyplinami
szczegółowymi mająca za przedmiot książkę w dziejach kultury i społeczeństwa
jest dzisiaj najlepiej rozwiniętą, wyposażoną w odpowiednie metody i atrakcyjną
poznawczo, częścią bibliologii. Bez wahania można stwierdzić, że (swoiście – dodajmy) autonomiczna dyscyplina, którą postulował Piekarski, nie tylko istnieje,
ale stoi na mocnym gruncie teoretycznym i metodologicznym, dysponuje bogatym zapleczem źródłowym i warsztatowym, i ma bogaty dorobek piśmienniczy.
Nastąpiła profesjonalizacja i instytucjonalizacja badań historycznoksięgoznawczych, których wyniki w niemałym stopniu wzbogacają obraz przeszłości.
*
W opisie sytuacji badawczej w światowej historiografii książki drugiej połowy XX i początku XXI w. pójdziemy najpierw tropem wyznaczonym głównymi kwestiami podniesionymi przez Kazimierza Piekarskiego w przekonaniu, że
pozwoli to zauważyć i zrozumieć zmiany, jakie dokonały się w ciągu ostatnich
kilkudziesięciu lat.
Utrwaliło się więc przeświadczenie, że historia książki jako dyscyplina naukowa może być jednolita, że może integrować fazę skryptograficzną i typograficzną w dziejach książki. Z takim stanowiskiem nie muszą pozostawać w sprzeczności odmiennie w sensie przedmiotowym i metodologicznym uprawiane studia
nad książką rękopiśmienną (paleograficzne, archeograficzne, kodykologiczne)
i nad książką drukowaną. Centralne pole historiografii książki zajmują dzisiaj
12 Krzysztof MIGOŃ, Nowe modele i nowe osiągnięcia współczesnej historiografii książki,
Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej (38) 1988, s. 227–239; Jan PIROŻYŃSKI, Nowe kierunki w zagranicznych badaniach nad dawną książką, Historyka. Studia Metodologiczne (26) 1996, s. 71–87;
Robert ESTIVALS, Histoire du livre et bibliologie, Leipziger Jahrbuch zur Buchgeschichte (4)
1994, s. 13–20.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb29 29
2009-11-23 09:10:38
30
KRZYSZTOF MIGOŃ
wprawdzie zagadnienia książki drukowanej13, ale, szczególnie we wczesnej fazie
sztuki typograficznej, relacje ‘rękopis’ – ‘druk’ mają kluczowe znaczenie dla rozumienia procesów bibliologicznych14. Wszędzie też tam, gdzie kultura książki
rękopiśmiennej zachowywała społeczne role do czasów najnowszych, historyczny opis byłby bez książki rękopiśmiennej niepełny, a przez to wadliwy.
Miał naturalnie rację Piekarski, że nie każdy rękopis i druk mieści się w pojęciu książki, że rozstrzygają o tym odpowiednie ich treści i funkcje. Te „nie-książki”, różnego rodzaju książki anomalne czy substytuty książki nie musiałyby interesować historyka książki. Problem jednak w tym, że ogólne koncepcje teoretyczne
znacznie poszerzyły i skomplikowały pojęcie ‘książka’. Książką jest u Paula Otleta wszelki utrwalony dokument15, a Robert Estivals i Jean Meyriat pole badań
bibliologii (także historycznej) rozciągają na każdy zapis (écrit)16. Funkcjonalne
i informacyjne modele badań księgoznawczych każą rozumieć przedmiot historii książki szerzej niż dawniej. I nie tylko o rozumienie samego pojęcia książki
tu idzie, ale też o całe jej milieu.
Nie można zaprzeczyć opinii Piekarskiego o charakterze i możliwościach bibliografii, ale trzeba również zauważyć, że współczesna światowa historiografia
książki bibliografii i bibliografom zawdzięcza znacznie więcej niż tylko budowę
podstawowego warsztatu badawczego. Na gruncie bibliografii rodziła się teoria
i typologia książki, studia bibliograficzne nad pierwszymi książkami drukowanymi stworzyły inkunabulistykę, prawdziwy „poligon doświadczalny” problemów
i metod dla całej historii książki. Z bibliografią tak zrosły się badania nad dziejami książki, że w wielu krajach nie odczuwano nawet potrzeby innej (aniżeli
bibliografia) dla nich nazwy. Nie tak dawno dopiero w świecie anglojęzycznym
szerzej zaczęto stosować określenie ‘historical bibliography’, a nowością sprzed
kilku-kilkunastu lat jest upowszechnienie się pojęć ‘book history’ i ‘history of
(the) book’. Bibliografia historyczna jest nierzadko utożsamiana z historią książki
13 Paul RAABE, Die Geschichte des Buchwesens. Probleme einer Forschungsaufgabe, [w:]
Paul RAABE, Bücherlust und Lesefreuden. Beiträge zur Geschichte des Buchwesens im 18. und
frühen 19. Jahrhundert, Stuttgart: J.B. Metzler 1984, s. 6–7.
14 Hans-Joachim KOPPITZ, Studien zur Tradierung der weltlichen mittelhochdeutschen Epik
im 15. und beginnenden 16. Jahrhundert, München: Fink 1980; Uwe NEDDERMEYER, Von der
Handschrift zum gedruckten Buch, Bd. 1–2, Wiesbaden: Harrassowitz 1998.
15 Paul OTLET, Traité de documentation. Le livre sur le livre. Théorie et pratique, Bruxelles:
Palais mondial 1934; reprint: Préface de Robert ESTIVALS, Avant-propos de André CANONNE,
Liège 1989. Por. też Krzysztof MIGOŃ, Paul Otlet o bibliologii, książce i dokumencie, [w:] Przestrzeń informacji i komunikacji społecznej. Pod red. Marii Kocójowej, Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego 2004, s. 370–376 (Zeszyty Naukowe UJ 1274 Prace z Bibliotekoznawstwa
i Informacji Naukowej, z.10).
16 Robert ESTIVALS, La bibliologie, Paris: Presses Universitaires de France 1987; Jean
MEYRIAT, Problématique actuelle de la bibliologie, [w:] Théorie, méthodologie et recherche en
bibliologie. 8e colloque international de bibliologie, Paris: 1991, s. 61–69.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb30 30
2009-11-23 09:10:38
KAZIMIERZ PIEKARSKI I JEGO KSIĄŻKA W POLSCE XV I XVI WIEKU
31
i stale stanowi ważny element w ogólnym obrazie światowej historiografii książki. Znajduje to też odbicie w organizacji i instytucjonalizacji badań.
Poruszony tu problem nazwy dyscypliny badającej dawną książkę zasługiwałby na osobną rozprawę, bo ma niemałe znaczenie w jej charakterystyce,
określa pole badań i jest narzędziem (auto)identyfikacji. Ważny też jest w wyszukiwaniu odpowiednich informacji w katalogach, bibliografiach, indeksach,
bazach danych. Zostawiając już na boku kwestie semantyczne (rzeczywiste znaczenie terminów) i kompatybilność międzyjęzykową, zwrócić trzeba uwagę na
wielką obfitość terminów i dalekie od precyzji posługiwanie się nimi. Angielskie
publikacje z zakresu historii książki noszą często tytuł ‘publishing history’, francuskie ‘histoire de l’édition’, niemieckie ‘Buchhandelsgeschichte’; kiedy indziej
w nazwie odbija się szersze pole obserwacji, np. ‘Geschichte des Buches und des
Buchwesens’ albo ‘история книги и книжного дела’17.
Historia książki w pełnym, optymalnym ujęciu zawiera dzisiaj – tak jak wyobrażał to sobie Piekarski – wszystkie fazy istnienia i funkcjonowania książki.
W tym właśnie kierunku rozwinęły się koncepcje współczesnej historiografii
książki: „od autora do czytelnika”18, przy uwzględnieniu „wszystkich problemów
dotyczących pisania, składu i druku, oprawiania, wydawania i sprzedawania, czytania i zbierania książek”19.
O ile dawniejsza historia książki większy wysiłek badawczy koncentrowała
na zagadnieniach produkcji książki i dzieje drukarstwa stawiała na pierwszym
planie, o tyle z czasem punkt ciężkości przeniósł się na księgarskie i biblioteczne
pośrednictwo i w końcu na procesy czytelniczego odbioru. Historia księgarstwa
znalazła się w niektórych krajach (Wielka Brytania, Niemcy) w centrum problematyki badawczej, a historia bibliotek – najstarsza specjalność historycznego
księgoznawstwa – zmodyfikowała swój paradygmat, poświęcając więcej uwagi samym zbiorom i ich użytkownikom. Historia książki stawała się stopniowo
historią czytania książek. Dzisiaj historia czytania i czytelnictwa – pozostając
w kręgu zainteresowań historyków książki jako „punkt dojścia” w opisie procesów bibliologicznych – w niemałym stopniu usamodzielniła się, bo też jej rodowód nie ogranicza się do problematyki księgoznawczej20.
Współczesna historiografia książki, podejmując nowe, przedtem niedostrzegane bądź minoryzowane, problemy badawcze, musiała na nowo rozpatrzyć
17 Krzysztof MIGOŃ, Bibliologia w świecie, [w:] Wiedza o książce w nauce i dydaktyce.
Warszawa: Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych, Uniwersytet Warszawski
2000, s. 12–16; tenże, Rola terminologii w prezentacji wiedzy księgoznawczej. Przegląd Biblioteczny (71) 2003, nr 1/2, s. 77–83.
18 Herbert G. GÖPFERT, Vom Autor zum Leser. Beiträge zur Geschichte des Buchwesens,
München: Hanser 1977.
19 RAABE: Die Geschichte des Buchwesens…, s. 7.
20 Por. Krzysztof MIGOŃ, Historia czytelnictwa według Karola Głombiowskiego, Rocznik
Gdański (61) 2001, z. 2, s. 9–18.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb31 31
2009-11-23 09:10:38
32
KRZYSZTOF MIGOŃ
zagadnienia źródeł wiedzy i metod. Źródłoznawstwo bibliologiczne osiągnęło
już wysoki poziom rozwoju zarówno w zakresie teorii źródeł, jak i ich publikacji. Nadal akcentowana jest pierwszoplanowa rola samej książki – pojedynczej
i składnika zbioru, unikatowej i reprezentantki całego nakładu, zachowanej w całości lub we fragmentach. Tu racje Piekarskiego są w dalszym ciągu niepodważalne. Ale też dzisiaj podstawę wielokierunkowych studiów historycznoksięgoznawczych stanowią w równym stopniu źródła bibliologiczne sensu stricto, tj.
materiały wytworzone przez instytucje (kultury) książki, jak i źródła pozabibliologiczne, „ogólnohistoryczne”, bez których nie da się objaśnić dziejów książki
jako aktywnego czynnika kultury. W oddzielnych specjalnościach historycznego
księgoznawstwa wykształciły się osobne kanony źródeł21. Na szeroką, niewyobrażalną przed kilkudziesięcioma laty skalę ujawnia się, rejestruje i udostępnia
źródła bibliologiczne. Wielość publikowanych i w tradycyjnej postaci drukowanej, i w bazach internetowych, dokumentów źródłowych może być najlepszym
świadectwem stanu warsztatu badawczego historii książki i potrzeby uprawiania
studiów w tym zakresie.
*
Podejmijmy na koniec próbę ogólnej charakterystyki współczesnej historiografii książki w świecie. Taka generalizacja jest zawsze pewnym uproszczeniem,
przynosi – czy to z powodu niepełnej uwzględnionej dokumentacji, czy to ograniczonych kompetencji autora – sądy nie do końca uzasadnione. Warta jest jednak
podjęcia, bo pozwala na perspektywę à vol d’oiseau. Można zobaczyć – jak w archeologii lotniczej – główne zarysy, a tu: tendencje, kierunki, zasadnicze nurty.
Można też uświadomić sobie, jak historia książki rozwinęła się i wyspecjalizowała, jak wzbogaca wiedzę o przeszłości i jakie ma perspektywy. I okaże się przy
tym, że myśl polskiego uczonego i jego dorobek zachowują trwałe wartości.
Historia książki narodziła się w Europie jako nauka pomocnicza historii
(„bezprzymiotnikowej”) i historii literatury; w drugiej połowie XX w. nastąpiło jej usamodzielnienie, według jednych – wyraźne i ostateczne, według innych
– przynajmniej częściowe. W swojej obecnej aparaturze pojęciowej i w instrumentarium badawczym historia książki zachowała „pamięć drogi”, którą przeszła
od XVIII/XIX w. – metod bibliograficznych i typograficznych, różnych modeli
badań, realizacji rozmaitych celów poznawczych. Z czasem zmienia się paradygmat uprawianych badań, ale rzadko radykalnie i całkowicie, częściej na zasadzie
kooptacji nowych idei. Tak więc stopniowo – rozumiał to i akceptował Piekarski
– do „tradycyjnej” historii książki wchodziły pojęcia socjologiczne, bo kategoria ‘społeczna funkcja książki’ już w okresie międzywojennym wydała się, jak
najsłuszniej, użytecznym kluczem interpretacyjnym. Gdy z kolei upowszechni21 Chcę wierzyć, że pewne znaczenie zachowała, mimo upływu ćwierćwiecza, moja porządkująca publikacja Problematyka źródłoznawcza w bibliologii. Studia o Książce (15) 1985, s. 3–18.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb32 32
2009-11-23 09:10:38
KAZIMIERZ PIEKARSKI I JEGO KSIĄŻKA W POLSCE XV I XVI WIEKU
33
ło się postrzeganie książki (i uniwersum książek) nie tylko jako historycznego
i społecznego faktu, ale także jako aktu komunikacyjnego, odbiło się to wyraźnie
na sposobie uprawiania badań. (Lapidarnie wyraził to Karol Głombiowski: książka jest w bibliologii traktowana jako ‘instrumentum communicationis socialis’)22.
Podobnie ożywczo na historyków książki wpłynęła orientacja informacyjna i komunikacyjna w naukach o środkach przekazu.
Z czasem okazywało się, że posługiwanie się dotychczasowymi kategoriami
badawczymi nie pozwala na pełne objaśnienie wszystkich właściwości książki,
tego szczególnego wytworu i narzędzia ludzkiej kultury, które z człowiekiem
i światem dzieł ludzkich ma różnorodne powiązania. Zwrócono więc baczniejszą
uwagę na wartość perspektywy kulturowej dla badań księgoznawczych. Stopniowo też złożenie ‘książka – kultura’ stawało się centralnym pojęciem w studiach
nad książką i, choć wyraża ono zróżnicowane koncepcje i realizacje, dzisiaj kryje
się za nim dosyć jednolita koncepcja teoretyczna. Zwłaszcza postępująca akceptacja kategorii badawczej ‘historia kultury książki’ zmienia zakres, a co za tym
idzie problematykę i poznawczy potencjał historycznego księgoznawstwa23. Użyteczność tego pojęcia dla wytyczenia zadań historiografii książki wynika stąd,
że może ono pomieścić w sobie i skoncentrować wszystkie materialne i duchowe
aspekty książki i świata książek. Objaśnia książkę pojedynczą i zbiory książek
(cały nakład, repertuar wydawniczy, asortyment księgarski, zasób biblioteczny,
całe uniwersum książek) jako wytwory kultury materialnej, technicznej i duchowej, bo – jak zauważył Karol Głombiowski – „dopiero w powiązaniu z całością kultury materialnej i duchowej ujawni się w pełni rola książki jako narzędzia ułatwiającego przy pomocy środków jej właściwych utrzymanie, integrację
i historyczną ciągłość społeczeństwa”24. Tak też widzi sprawę niemiecki historyk literatury i bibliolog Paul Raabe, dla którego ‘Buchkultur’ to „historycznie
ukształtowana, obejmująca znaczną część życia kulturalnego, żywo oddziałująca
całość i obecność świata książek, […] centrum kultury książki stanowi produkcja,
rozpowszechnianie i funkcjonowanie książek”25.
22 Karol GŁOMBIOWSKI, Książka w procesie komunikacji społecznej, Wrocław: Wyd. Zakł.
Nar. im. Ossolińskich 1980, s. 11.
23 Владимир И. ВАСИЛЬЕВ, История книжной культуры. Теоретико-методологические аспекты, Москва 2004. Por. też Krzysztof MIGOŃ, ‘Kultura książki’ – wyrażenie potoczne,
kategoria badawcza czy specjalność naukowa? (w druku, w tomie dedykowanym Hannie Tadeusiewicz).
24 Karol GŁOMBIOWSKI, O funkcjonalną koncepcję nauki o książce. Studia o Książce (1)
1970, s. 24.
25 „Die historisch gewachsene, einen großen Teil kulturellen Lebens abdeckende, lebendig
wirkende Totalität und Präsenz der Welt der Bücher […] Als Kern der Buchkultur ist die Herstellung, Verbreitung und der Vertrieb des Buches zu verstehen…” (Paul RAABE, Die Bedeutung der
Buchkultur für Europa, Gutenberg-Jahrbuch (76) 2001, s. 27).
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb33 33
2009-11-23 09:10:38
34
KRZYSZTOF MIGOŃ
Bibliologia historyczna (historia książki) ze wszystkimi swoimi dyscyplinami szczegółowymi, mająca za przedmiot zjawisko książki w dziejach (lokalnych,
narodowych, powszechnych itd.) jest dzisiaj najlepiej rozwiniętą, wyposażoną
w odpowiednie metody i atrakcyjną poznawczo, częścią bibliologii. Jednocześnie
problematyka ta istnieje w polu badawczym innych nauk historycznych. Poglądy
poszczególnych autorów i środowisk naukowych na zakres i zadania historiografii
książki są znacznie zróżnicowane, bo uzależnione od postawy teoretycznej i metodologicznej, od orientacji badawczej, tradycji narodowej bądź środowiskowej,
powiązań z innymi naukami itd.
W skali światowej najważniejszą rolę w historiografii książki pełni kilka „szkół narodowych” – francuska, angloamerykańska, niemiecka, rosyjska,
w mniejszym stopniu inne. Wokół ich koncepcji toczą się debaty na konferencjach
i w czasopismach, one przede wszystkim wyznaczają poziom refleksji teoretycznej i metodologicznej. Drugą połowę ubiegłego stulecia zdominowała dyskusja
nad sposobem uprawiania badań w zakresie historii książki wedle „szkoły francuskiej” i „szkoły angloamerykańskiej”. Ścierała się perspektywa społeczna i funkcjonalna wywodząca się z francuskiej szkoły historycznej „Annales” (z jej pierwszym sztandarowym dziełem L’Apparition du livre Lucien Febvre’a i Henri-Jean
Martina) z angielską (później też amerykańską) koncepcją bibliografii historycznej 26. Dzięki tej dyskusji historycy książki z obu stron Kanału i po obu brzegach
Oceanu poznali lepiej możliwości dyscypliny, którą uprawiają, wzbogacili swoje
warsztaty badawcze i podjęli nowe inicjatywy. Z czasem następowało zbliżenie
stanowisk i okazywało się, że pod różnymi hasłami znaleźć można podobne ujęcia. Już Karl Schottenloher pisał w tytule swojej syntezy, że „książki poruszyły
świat”27, konteksty społeczne wyeksponowali Francuzi (François Furet, Henri26 Lucien FEBVRE, Henri-Jean MARTIN, L’Apparition du livre, Paris: A. Michel 1958; tamże
trzecie wydanie francuskie 1999 z ważnym posłowiem: Frédéric BARBIER, Écrire “L’Apparition
du livre” (s. 535–588); przekład angielski The Coming of the Book. The Impact of Printing 1450–
1800, Atlantic Highlands, N.J. 1976, nowe wydanie amerykańskie 1990; Bertrand MÜLLER: Lucien Febvre, lecteur et critique, Paris: A. Michel 2003 (por. Jean-Pierre V.M. HÉRUBEL: Historiography’s Horizon and Imperative: The Legacy of Febvrian Annales and Library History as Cultural
History, Libraries & Culture (39) 2004 nr 3, s. 293–312). Zob. też Roger CHARTIER, Frenchness
in the History of the Book: From the History of Publishing to the History of Reading, Proceedings
of the American Antiquarian Society (97) 1987, s. 299–329; John FEATHER, Cross-Channel Currents: Historical Bibliography and L’Histoire du Livre, The Library Ser. 6, (2) 1980, nr 1, s. 1–15;
Wallace KIRSOP, Literary History and Book Trade History. The Lesson of “L’Apparition du livre”,
Australian Journal of French Studies (16) 1979, s. 488–535. W przekładzie polskim Andrzeja Mencwela ukazała się tylko część tego dzieła pt. Książka, ten zaczyn, Przegląd Humanistyczny 1989
nr 8/9, s. 163–190.
27 Karl SCHOTTENLOHER, Bücher bewegten die Welt. Eine Kulturgeschichte des Buches,
Bd. 1–2, Stuttgart: Hiersemann 1951– 52 (2. Ausg. 1968), przekład angielski Books and the Western
World. A Cultural History, Jefferson, N.C., McFarland & Comp. 1989.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb34 34
2009-11-23 09:10:38
KAZIMIERZ PIEKARSKI I JEGO KSIĄŻKA W POLSCE XV I XVI WIEKU
35
Jean Martin)28, nowe, inspirujące spojrzenie na „prasę drukarską jako czynnik
zmian” przedstawiła Elizabeth Eisenstein29.
Zwłaszcza w dwóch obszarach historiografii książki można zauważyć wyraźne ożywienie: 1) pojawiły się liczne nowe (albo tylko inaczej nazwane) kategorie
badawcze i klucze interpretacyjne w zakresie dziejów książki i w związku z tym
rozwój odpowiedniej literatury teoretycznej, 2) nastąpił znaczny przyrost opracowań syntetycznych, szczególnie w obszarze narodowych historii książki.
Historia książki umieszczana jest w kręgu problemów „słowa pisanego”,
co powoduje posługiwanie się takimi pojęciami jak ‘historia komunikacji piśmiennej’, ‘historia kultury piśmiennej’, ‘pismo a społeczeństwo w historii’, ‘siła
słowa pisanego’. Podejmowane są zagadnienia „rewolucji” w świecie książek,
szczególnie przejście od książki rękopiśmiennej do drukowanej (rewolucja typograficzna)30. W historii drukarstwa i książki drukowanej mówi się o ‘kulturze druku’ i ‘kulturze typograficznej’, o ‘drukarstwie jako katalizatorze przemian
kulturowych’, o ‘kulturze typograficznej jako zróżnicowanym systemie informacyjnym’31. Z tradycji angloamerykańskiej bibliografii historycznej wywodzi się
nowa koncepcja ‘materialnej kultury tekstu’ (material culture of the text), w piśmiennictwie włoskim obok dawniejszej ‘bibliografii tekstu’ (bibliografia testuale)
występuje ‘filologia tekstów drukowanych’ (filologia dei testi a stampa) itd. Pojawiły się w ostatnich latach liczne inne, nieznane dawniej, kategorie badawcze,
np. ‘książka jako dziedzictwo narodowe (i światowe)’, ‘książka jako pamięć (dla)
przyszłości’, ‘historyczna typologia książki’. Następuje krystalizacja takich pojęć i kierunków badań, jak: ‘bibliologia polityczna’, ‘bibliolingwistyka’, ‘książLivre et société dans la France du XVIII e siècle. Red. François FURET, T. 1–2, Paris:
Mouton 1965–1970; Henri-Jean MARTIN, Livre, pouvoirs et société à Paris au XVII e siècle (1598–
1701), T. 1–2, Genève: Droz 1969; przekład angielski: Print, Power, and People in 17th-century
France, Metuchen, N.J. 1993. Trzeba dodać, że perspektywa społeczna (socjologiczna) dojrzewała
w badaniach księgoznawczych w wielu krajach już od początku XX w. (godny szczególnej uwagi
jest na przykład dorobek bibliologów polskich, rosyjskich, węgierskich), ale w piśmiennictwie zachodnioeuropejskim i amerykańskim zasługę przypisuje się wyłącznie francuskiej szkole historii
książki.
29 Elizabeth L. EISENSTEIN, The Printing Press as an Agent of Change. Communications
and Cultural Transformations in Early-Modern Europe, Vol. 1–2, Cambridge: Cambridge Univ.
Press 1979; wersja skrócona pt. The Printing Revolution in Early-Modern Europe, Cambridge 1983;
przekład polski (tłum. Henryk Hollender) wersji skróconej na podstawie wydania z 1996 r. pt. Rewolucja Gutenberga, Warszawa: Prószyński i Ska 2004.
30 Uwe NEDDERMEYER, op. cit.; Edward POTKOWSKI, Rękopis a druk. Przełom w dziejach techniki czy dziejach cywilizacji? Przegląd Biblioteczny (69) 2001, z. 3, s. 185–198; Die
Gleichzeitigkeit von Handschrift und Buchdruck, Hrsg. Gerd Dicke, Klaus Grubmüller, Wiesbaden:
Harrassowitz 2003.
31 Michael GIESECKE, Der Buchdruck in der frühen Neuzeit, Frankfurt am Main: Suhrkamp
1991.
28
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb35 35
2009-11-23 09:10:39
36
KRZYSZTOF MIGOŃ
ka etniczna’, ‘ekologia książki’, ‘rola książki w kontaktach międzynarodowych’,
‘książka jako faktor globalizacji’, ‘eksterminacja książki’ (bibliocide, libricide,
„księgobójstwo”) i in.32. Teorii i metodologii historiografii książki dotyczą – obok
licznych publikacji poszczególnych autorów – reprezentatywne dzieła zbiorowe
wyrażające stanowisko całych środowisk i szkół naukowych33. W encyklopediach
księgoznawczych pojawiły się artykuły prezentujące stan historiografii książki
(w skali narodowej lub nawet światowej)34.
W licznych krajach podjęto wielkie projekty badawcze i edytorskie zmierzające do przygotowania obszernych, często wielotomowych opracowań dziejów
książki. Przykładów może być wiele: realizowany przez American Antiquarian
Society „Program in the History of the Book in American Culture”, sześciotomowa
The Cambridge History of the Book in Britain, czterotomowa The Edinburgh History of the Book in Scotland, pięciotomowa The Oxford History of the Irish Book,
zapoczątkowana przez Bibliographical Society of Canada The History of the Book
in Canada itd. Historia książki ma już swoje encyklopedie35.
W ostatnim półwieczu – w skali globalnej kamieniem milowym okazała się
książka Febvre’a i Martina L’Apparition du livre – nastąpił w światowej humanistyce wyraźny wzrost zainteresowania historią książki. Badacze różnych specjalności coraz intensywniej zajmują się dawną książką, bo znajdują w niej bogate
źródło wiedzy o przeszłości, o człowieku jako twórcy i odbiorcy kultury, o wytworach cywilizacji. Doskonali się warsztat badawczy wspierany najnowszymi
technikami gromadzenia i przetwarzania danych. Zupełnie nowe możliwości
przed historykami książki otworzyła era cyfrowa. Historia książki stanowi stale
32
O tych i innych kategoriach badawczych szerzej – w kontekście współczesnego stanu bibliologii światowej – por. Krzysztof MIGOŃ, Bibliologia wśród innych nauk. Koncepcje, realizacje, perspektywy, [w:] Bibliologia. Problemy badawcze nauk humanistycznych. Pod red. Dariusza
Kuźminy, Warszawa: Wyd. SBP 2007, s. 13–24. Por. też uzupełniony przekład białoruski: Стан
сучаснага кнігазнаўства як навукі, пер. з пол. мовы Ларысы Доўнар, [w:] Беларуская кніга
ў кантэксце сусветнай кніжнай культуры. Зборнiк навуковых артыкулаў, вып. 2, Мінск 2008,
s. 10–38.
33 Books and Society in History, ed. Kenneth E. Carpenter, New York: R.R. Bowker Comp.
1983; The Book History Reader, ed. David Finkelstein, Alistair McCleery, London, New York: Routledge 2002 (2004); David FINKELSTEIN, Alistair McCLEERY, An Introduction to Book History,
New York: Routledge 2005 (reprinted 2006); Simon ELIOT, Jonathan ROSE (ed.): A Companion
to the History of the Book, Oxford: Blackwell 2007.
34 Por. m.in. Severin CORSTEN, Buchgeschichte als Wissenschaft, [w:] Lexikon des gesamten Buchwesens (LGB²), 2. Aufl., Bd. 1, Stuttgart: Hiersemann 1987, s. 598; Henri-Jean MARTIN,
Histoire du livre imprimé, [w:] Dictionnaire encyclopédique du livre, T. 2, Paris: Cercle de la Librairie 2005, s. 477–478; Евгений Л. НЕМИРОВСКИЙ, Историография книги, [w:] Книга.
Энциклопедия, Москва 1999, s. 258–260.
35 Zob. np. John FEATHER, A Dictionary of Book History, London: Croom Helm 1986; Petr
VOIT, Encyklopedie knihy, Praha: Nakladatelství Libri 2006.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb36 36
2009-11-23 09:10:39
KAZIMIERZ PIEKARSKI I JEGO KSIĄŻKA W POLSCE XV I XVI WIEKU
37
atrakcyjne pole badań i można sądzić, że wielorakie jej aspekty ciągle będą przyciągać uwagę kolejnych pokoleń badaczy. Rozmach wielokierunkowych studiów
nad książką, jaki dzisiaj obserwujemy, nie byłby możliwy bez wysiłku uczonych,
którzy na tym polu byli pionierami. Do dzieł klasyków dyscypliny, wśród których
był także Kazimierz Piekarski, trzeba wracać, bo nieodmiennie są źródłem inspiracji i punktem odniesienia dla współczesnych.
KRZYSZTOF MIGOŃ
THE SOURCES OF MODERN BOOK HISTORIOGRAPHY:
KAZIMIERZ PIEKARSKI AND HIS
THE BOOK IN THE 15TH AND 16TH CENTURY POLAND
Summary
Book history as a research specialty began to develop in Europe at least as early as the 17th
century, but it was not until the turn of the 19th and 20th centuries that it gradually acquired, and
only in some countries, the status of a relatively autonomous discipline. The problems it tackled, the
concepts and methods it used came mainly from the history of printing, bibliography and history
of literature. An important role in the development of book historiography in Poland was played
by Kazimierz Piekarski with his bibliographical and catalogue works, studies on book history and,
especially, his 1930 programme publication The Book in the 15th and 16th century Poland (published
in 1932). Piekarski deserves the credit for establishing a precise scope of printed book studies and
for drawing attention to the printer and his production as a research subject specific to book history.
In addition, a full study of early printed books should include the issue of circulation (intermediaries)
and consumption of books. In many cases Kazimierz Piekarski’s proposals were ahead of foreign
concepts and programmes of research into the history of books, research that today is dominated –
globally – by two schools: French and Anglo-American. Piekarski’s work, virtually unknown outside
Poland, should be given its deservedly important place in international historiography.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb37 37
2009-11-23 09:10:39