Ocena rzetelności i trafności kwestionariusza do badania postaw

796
Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 796-798
Ocena rzetelności i trafności kwestionariusza do badania
postaw wobec żywności funkcjonalnej
Evaluation of reliability and accuracy of the questionnaire for studying dietary attitudes
towards functional food
Jolanta Czarnocińska 1/, Danuta Górecka 2/, Hanna Kubis 1/, Aneta Kolańska 1/
1/
2/
Katedra Higieny Żywienia Człowieka, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Katedra Technologii Żywienia Człowieka, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Wprowadzenie. Pojawienie się na szeroką skalę chorób dietozależnych
ukierunkowało producentów żywności na żywność funkcjonalną,
a naukowców na badanie postaw wobec żywności funkcjonalnej.
Opracowywane kwestionariusze do tego typu badań powinny być
oceniane pod względem rzetelności i trafności, przy czym powszechnie
wykorzystywaną metodą jest porównanie wyników dwukrotnego badania
tej samej grupy osób tym samym kwestionariuszem.
Cel. Ocena rzetelności i trafności kwestionariusza do badania postaw wobec
żywności funkcjonalnej wyrażonych jako częstość jej spożycia.
Materiał i metody. Badania przeprowadzono z udziałem 102 mieszkańców
Wielkopolski w wieku 20-65 lat. Opracowany kwestionariusz zawierał
pytania zamknięte dotyczące częstości spożywania 42 produktów
uważanych za żywność funkcjonalną. Częstość spożycia tych produktów
określano w oparciu o 6-punktową skalę z następującymi oznaczeniami:
„codziennie”, „kilka razy w tygodniu”, „raz w tygodniu”, „raz w miesiącu”,
„sporadycznie”, „nigdy”. Uzyskane wyniki statystycznie zweryfikowano przy
pomocy współczynnika korelacji Spearmana i testu Wilcoxona.
Wyniki. W pierwszym i drugim wywiadzie, dla 32 produktów
uwzględnionych w kwestionariuszu, średnie częstości ich spożywania były
podobne. Dla wszystkich produktów stwierdzono istotną korelację pomiędzy
wynikami pochodzącymi z obu wywiadów (RS=0,52÷0,86; p<0,0001).
Odsetek takich samych odpowiedzi w pierwszym i drugim wywiadzie był
większy od 50,0% dla 39 produktów. Uzyskane wyniki dają podstawę do
stwierdzenia, że kwestionariusz cechuje się małą zmiennością międzyi wewnątrzosobniczą.
Wnioski. Stwierdzono wysoką powtarzalność uzyskanych wyników, co
pozwala uznać oceniany kwestionariusz za dobre narzędzie pomiarowe, które
może być źródłem rzetelnych informacji o częstości spożywania produktów
uważanych za żywność funkcjonalną.
Introduction. A significant increase in diet-related diseases focused the
attention of food producers on functional food, and the scientists’ to study
attitudes towards functional food. Questionnaires prepared for this type of
research should be evaluated according to their reliability and accuracy.
The commonly used method is to compare the results of a double test in
the same group of people using the same questionnaire.
Aim. To evaluate the reliability and accuracy of the questionnaire for
studying dietary attitudes towards functional food represented as frequency
of consumption.
Material & methods. The study included 102 adults aged 20-65 years from
the Wielkopolska region. The questionnaire included questions concerning
the frequency of consumption of 42 products, on the basis of the 6-point
scale containing the following descriptions of consumption frequency:
“every day”, “several times a week”, “once a week”, “once a month”,
“occasionally” and “never”. The results obtained were verified statistically
using the Spearman’s correlation coefficient and the Wilcoxon test.
Results. In the first and second interview the average consumption
frequencies of the 32 products included in the questionnaire were similar.
A significant correlation between the results from both interviews was
noticed for all the products (RS=0,52÷0,86; p<0,0001). The percentage
of the same responses in the first and second interview was greater than
50.0% for 39 products. The results obtained provide a basis to conclude
that the questionnaire is characterized by a low inter- and intra-individual
variability.
Conclusions. It was found that the repeatability of the results is high.
This fact allows to consider the questionnaire as a good measurement
tool, which can be a source of reliable information about the frequency of
consumption of food categorized as functional.
Key words: questionnaire, reproducibility, attitudes, functional food
Słowa kluczowe: kwestionariusz, powtarzalność, postawy, żywność
funkcjonalna
© Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 796-798
www.phie.pl
Nadesłano: 10.06.2011
Zakwalifikowano do druku: 03.08.2011
Wprowadzenie
Pojawienie się na szeroką skalę chorób dietozależnych ukierunkowało producentów żywności na
żywność funkcjonalną, a naukowców na badanie po-
Adres do korespondencji / Address for correspondence
Jolanta Czarnocińska
Katedra Higieny Żywienia Człowieka, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
ul. Wojska Polskiego 31, 60-624 Poznań
tel. 61 848-7333, e-mail: [email protected]
staw wobec żywności funkcjonalnej. Badanie postaw
względem żywności, żywienia i zdrowia oraz gromadzona dzięki temu wiedza jest kierunkiem badawczym
o dużym znaczeniu [1], bowiem u podłoża błędów
Czarnocińska J i wsp. Ocena rzetelności i trafności kwestionariusza do badania postaw wobec żywności funkcjonalnej
w odżywianiu i nieprawidłowych zachowań żywieniowych leżą wpływy środowiska zewnętrznego oraz
cechy osobnicze konsumentów i ich indywidualne
postawy [2, 3].
Opracowywane kwestionariusze do badania
zachowań żywieniowych powinny być oceniane pod
względem ich rzetelności i trafności. Rzetelność
oznacza powtarzalność wyników otrzymywanych za
pomocą tego samego miernika, trafność zaś oznacza
uzyskiwanie wyników, które są adekwatnym odbiciem
rzeczywistości [4]. Badanie rzetelności polega na
estymacji stabilności bezwzględnej kwestionariusza,
przy czym powszechnie wykorzystuje się metodę opartą na porównaniu wyników dwukrotnego badania
tej samej grupy osób tym samym kwestionariuszem
[5]. Jako miary rzetelności i trafności stosowane są
współczynniki korelacji, wskaźniki czułości, swoistości
oraz wielkości błędów [5-7].
Cel badań
Ocena rzetelności i trafności kwestionariusza do
badania postaw wobec żywności funkcjonalnej wyrażonych jako częstość jej spożycia.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono z udziałem 102 mieszkańców Wielkopolski w wieku 20-65 lat, wśród których było 56 kobiet i 48 mężczyzn. Przeważająca część
respondentów mieszkała w miastach (79%), określiła
swoją sytuację ekonomiczną jako średnią (54%) i dobrą (37%) oraz miała wykształcenie średnie (53%)
i wyższe (44%).
Opracowany kwestionariusz zawierał pytania
zamknięte dotyczące częstości spożywania 42 produktów uważanych za żywność funkcjonalną. Produkty te
pochodziły z następujących grup: produkty zbożowe,
produkty mleczne, tłuszcze, przetwory pochodzenia
mięsnego i inne produkty białkowe oraz soki i napoje.
Badanie częstości spożycia tych produktów przeprowadzono dwukrotnie, w dwutygodniowym odstępie
czasu, a określano ją poprzez wskazanie zwyczajowej
częstości ich spożywania w oparciu o 6-punktową skalę
z następującymi oznaczeniami: „codziennie”, „kilka
razy w tygodniu”, „raz w tygodniu”, „raz w miesiącu”,
„sporadycznie”, „nigdy”.
Rzetelność kwestionariusza sprawdzono poprzez
wyznaczenie współczynnika korelacji Spearmana
(RS) pomiędzy wynikami uzyskanymi dla tych samych osób w pierwszym i drugim badaniu, określając
w ten sposób zmienność wewnątrzosobniczą. Z kolei
zmienność międzyosobniczą oceniono przez porównanie średnich częstości spożycia dla poszczególnych
produktów za pomocą testu Wilcoxona, będącego
odpowiednikiem testu t-Studenta dla zmiennych
797
zależnych [6-8]. Ponadto określono procent takich
samych odpowiedzi w obydwu wywiadach.
Wyniki i omówienie
Średnie częstości spożywania, określone w pierwszym i drugim wywiadzie, były podobne w przypadku 32
produktów uważanych za żywność funkcjonalną, co stanowiło 76,2% wszystkich produktów uwzględnionych
w kwestionariuszu (tabela I). Największe istotne różnice pomiędzy wartościami średnimi uzyskanymi w obu
wywiadach wykazano w odniesieniu do mieszanki masła
z margaryną (0,61; p<0,001) oraz jogurtu z żywymi
kulturami bakterii (0,36; p<0,001), a dla pozostałych
8 produktów różnice te były mniej wyraźne (p<0,05)
i wynosiły od 0,27 do 0,17. Dla wszystkich produktów
stwierdzono istotną korelację pomiędzy wynikami pochodzącymi z obu wywiadów. Współczynniki korelacji
były stosunkowo wysokie i mieściły się w zakresie 0,520,86 (p<0,0001), przy czym dla 71,4% produktów
wartość współczynnika korelacji wyniosła co najmniej
0,70. Odsetek takich samych odpowiedzi w pierwszym
i drugim wywiadzie był większy od 50,0% dla większości
produktów. Mniejszą zgodność otrzymano jedynie dla
3 produktów, takich jak nasiona roślin strączkowych
(42,2%), mieszanka masła z margaryną (47,1%) i soki/
napoje z dodatkiem błonnika (48,0%).
Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala
uznać oceniany kwestionariusz za dobre narzędzie
pomiarowe do badania częstości spożywania produktów uważanych za żywność funkcjonalną. Uzyskane
wyniki dają podstawę do stwierdzenia, że kwestionariusz cechuje się małą zmiennością międzyosobniczą,
bowiem brak różnic pomiędzy średnimi częstościami
spożycia określonymi w obu wywiadach wykazano dla
większości produktów, tj. 32 na 42 objętych analizą.
Pewnym wyjaśnieniem obserwowanych różnic
mogą być trudności ze spełnieniem warunku równoległości dwóch badań tym samym kwestionariuszem
tej samej grupy osób. Pierwsze badanie mogło zachęcić
respondentów do konsumpcji produktów mniej znanych i spożywanych sporadycznie, a wówczas ocena
częstości ich spożycia musiała ulec zmianie. Z kolei
o małej zmienności wewnątrzosobniczej świadczy
zarówno istotna korelacja pomiędzy wynikami uzyskanymi w obu badaniach, jak i stosunkowo wysoki odsetek takich samych odpowiedzi w pierwszym i drugim
wywiadzie. Pozwala to rekomendować kwestionariusz
jako rzetelne narzędzie pomiarowe.
Wniosek
Stwierdzono wysoką powtarzalność uzyskanych
wyników, co pozwala uznać oceniany kwestionariusz
za dobre narzędzie pomiarowe, które może być źródłem rzetelnych informacji o częstości spożywania
produktów uważanych za żywność funkcjonalną.
798
Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 796-798
Tabela I. Porównanie dwóch wywiadów dotyczących częstości spożywania 42 produktów uważanych za żywność funkcjonalną
Table I. Comparison of two interviews on the consumption frequency of 42 products considered as functional food
Produkty /Products
Chleb chrupki typu „light” /„Light” crisp bread
Jogurt o obniżonej zawartości cukru /Cut-sugar yogurt
Jogurt o obniżonej zawartości tłuszczu /Cut-fat yogurt
Jogurt z dodatkiem błonnika /Yogurt with fiber
Jogurt z żywymi kulturami bakterii /Yogurt with live bacteria
Majonez typu „light” /“Light” mayonnaise
Makaron typu „light” /“Light” pasta
Margaryna Benecol /Margarine Benecol
Margaryna Flora pro-activ /Margarine Flora pro-activ
Margaryna o obniżonej zawartości tłuszczu /Cut-fat margarine
Masło o obniżonej zawartości tłuszczu /Cut-fat butter
Mieszanka masła z margaryną /Mix of butter and margarine
Mieszanka masła z olejem /Mix of butter and oil
Mleko o obniżonej zawartości tłuszczu /Cut-fat milk
Mleko wzbogacone w wapń /Calcium-enriched milk
Musli /Muesli
Napoje energetyzujące /Power drinks
Nasiona roślin strączkowych /Pulses
Otręby jęczmienne /Barley bran
Otręby owsiane /Oat bran
Pasztet z dodatkiem błonnika /Pate with fiber
Pieczywo pełnoziarniste /Whole grain bread
Pieczywo razowe /Whole meal bread
Pieczywo z amarantusem /Bread with Amaranthus
Pieczywo z dodatkiem otrąb jęczmiennych /Bread with barley bran
Pieczywo z dodatkiem otrąb owsianych /Bread with oat bran
Pieczywo z orkiszem /Spelt bread
Płatki śniadaniowe wzbogacone w witaminy lub składniki mineralne /Vitamin- or
mineral-enriched breakfast flakes
Płatki wielozbożowe /Cereal flakes
Ryby i przetwory rybne /Fish and fish products
Ser topiony typu „light” /“Light” processed cheese
Ser żółty o obniżonej zawartości tłuszczu /Cut-fat hard cheese
Soki/napoje typu „light” /‘Light” juices/drinks
Soki/napoje wzbogacone w witaminy /Vitamin-enriched juices/drinks
Soki/napoje z dodatkiem błonnika /Juices/drinks with fiber
Soki/napoje z dodatkiem KT n-3 /Juices/drinks with n-3 fatty acids
Soki/napoje z dodatkiem przeciwutleniaczy /Juices/drinks with antioxidants
Twarożek typu „light” /“Light” cottage cheese
Wędliny typu „light” /“Light” meat products
Wędliny z dodatkiem błonnika /Meat products with fiber
Wędliny z dodatkiem ekstraktu z kapusty białej /Meat products with white cabbage extract
Wyroby ciastkarskie z dodatkiem błonnika /Cakes with fiber
Test Wilcoxona /Wilcoxon test Korelacja /Correlation Zgodność**
/Conformity**
różnica* /difference*
p
RS
p
0,05
ni
0,67
<0,0001
69,6
0,14
ni
0,70
<0,0001
57,8
0,09
ni
0,80
<0,0001
66,7
0,01
ni
0,63
<0,0001
51,0
0,36
<0,001 0,80
<0,0001
54,9
0,08
ni
0,76
<0,0001
82,4
0,00
ni
0,74
<0,0001
81,4
0,02
ni
0,85
<0,0001
91,2
0,02
ni
0,82
<0,0001
84,3
0,01
ni
0,69
<0,0001
76,5
0,08
ni
0,74
<0,0001
79,4
0,61
<0,001 0,60
<0,0001
47,1
0,16
ni
0,73
<0,0001
66,7
0,25
<0,05 0,83
<0,0001
58,8
0,06
ni
0,75
<0,0001
53,9
0,02
ni
0,84
<0,0001
65,7
0,17
<0,05 0,85
<0,0001
67,6
0,23
ni
0,57
<0,0001
42,2
0,18
<0,05 0,86
<0,0001
78,4
0,21
<0,05 0,77
<0,0001
72,5
0,02
ni
0,74
<0,0001
74,5
0,02
ni
0,68
<0,0001
56,9
0,14
ni
0,84
<0,0001
67,6
0,09
ni
0,78
<0,0001
80,4
0,19
<0,05 0,78
<0,0001
71,6
0,25
<0,05 0,71
<0,0001
58,8
0,06
ni
0,80
<0,0001
72,5
0,09
ni
0,71
<0,0001
50,0
0,10
0,17
0,17
0,16
0,04
0,05
0,20
0,02
0,01
0,01
0,07
0,11
0,08
0,27
ni
ni
<0,05
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
<0,05
0,85
0,63
0,80
0,77
0,84
0,58
0,63
0,64
0,52
0,71
0,76
0,80
0,81
0,66
<0,0001
<0,0001
<0,0001
<0,0001
<0,0001
<0,0001
<0,0001
<0,0001
<0,0001
<0,0001
<0,0001
<0,0001
<0,0001
<0,0001
63,7
66,7
77,5
67,6
81,4
53,9
48,0
69,6
58,8
53,9
78,4
78,4
90,2
56,9
*wartość bezwzględna różnicy; **odsetek takich samych odpowiedzi w obu wywiadach (%)
*difference modulus; **percentage of identical answers in both interviews
Piśmiennictwo / References
1. Jeżewska-Zychowicz M, Pilska M. Postawy względem
żywności i żywienia. Wybrane aspekty teoretyczne
i metodyczne. SGGW, Warszawa 2007.
2. Story M, Neumark-Sztainer D, French S. Individual and
environmental influences on adolescent eating behaviours.
J Am Diet Assos 2002, 102: S40-S51.
3. Jeżewska-Zychowicz M. Zachowania żywieniowe i ich
uwarunkowania. SGGW, Warszawa 2004.
4. Babbie E. Badania społeczne w praktyce. PWN, Warszawa
2004.
5. Brzeziński J. Metodologia badań psychologicznych. PWN,
Warszawa 2003.
6. Jędrychowski W. Metoda zbierania wywiadów lekarskich
i budowa kwestionariuszy zdrowotnych. PZWL, Warszawa
1982.
7. Gibson RS. Principles of nutritional assessment. Oxford
University Press, NY 1990.
8. Stanisz A. Przystępny kurs statystyki w oparciu o program
STATISTICA PL na przykładach medycyny. StatSoft, Kraków
1998.