7 Z kart historii PZIB – Stefan Pyrak

Jubileusz
PZITB
STYCZEŃ 2009
00
9
WARSZAWA
1 9 34
–2
Dr inż. Stefan Pyrak
Oddział PZITB w Gdańsku
Kto nie szanuje i nie ceni swojej przeszłości, nie ma prawa do przyszłości.
Jan Paweł II
Blisko 75 lat temu, z inicjatywy działającego wówczas Koła Inżynierów
Dróg i Mostów, odbył się 4–5 maja
1934 r. w Warszawie Zjazd Założycielski
Polskiego Związku Inżynierów Budowlanych [3, 6, 7], w którym udział wzięło
150 członków – założycieli. Uchwalono
wówczas statut oraz wybrano pierwszy
Zarząd Główny Związku w składzie:
Andrzej Pszenicki (prezes), Stefan Bryła i Wacław Paszkowski (wiceprezesi)
oraz Jerzy Nechay (sekretarz) i Wacław
Żenczykowski (skarbnik). Wybrano
też Komisję Rewizyjną pod przewodnictwem Izydora Lufta. Polski Związek
Inżynierów Budowlanych wpisano 26
października 1934 r. do rejestru stowarzyszeń. Treść zapisu dotyczącego
rejestracji jest następująca (według
kserokopii statutu z archiwum kolegi
Andrzeja B. Nowakowskiego):
Na mocy decyzji Komisarza Rządu
m.st. Warszawy z dnia 26 października
1934 r. Nr. BS.11–9/537 wydanej na podstawie art. 21 prawa o stowarzyszeniach
z dnia 27 października 1932 r. (Dz. U. R.
P. Nr. 91 poz. 808) wpisano do rejestru
stowarzyszeń i związków Komisarjatu
Rządu m.st. Warszawy pod Nr. 507 stowarzyszenie (związek) pod nazwą Polski
Związek Inżynierów Budowlanych.
Warszawa, dnia 26 października 1934 r.
Za Komisarza Rządu
J. Łepkowski
Naczelnik Wydziału Bezpieczeństwa
W statucie (mającym 28 punktów)
zapisano m.in., co następuje (pozostawiono pisownię oryginalną):
Stowarzyszenie ma na celu:
a) obronę interesów zawodowych i ekonomicznych inżynierów budowlanych
oraz regulowanie spraw i zagadnień zawodowych,
b) współpracę z władzami rządowemi,
z samorządem gospodarczym i instytucjami zawodowemi oraz ekonomicznospołecznemi,
c) przedstawicielstwo zawodowe i gospodarcze wobec ciał ustawodawczych.
Stowarzyszenie jest jednostką prawną
i ma prawo z zachowaniem przepisów
prawnych:
a) najmować, nabywać, posiadać i zbywać ruchomości i nieruchomości,
b) zaciągnąć zobowiązania,
PR zeglĄ d bu d ow l an y 1/2009
c) bronić swych praw w sądach i urzędach,
d) polecać urzędom, sądom koronnym
i polubownym oraz osobom prywatnym
na ich żądania arbitrów i rzeczoznawców kompetentnych w poszczególnych
zagadnieniach budownictwa,
e) przystępować w charakterze członka
do wszystkich zalegalizowanych organizacyj i zrzeszeń ekonomicznych, technicznych i społecznych,
f) współdziałać z innemi organizacjami
na polu rozwoju budownictwa polskiego,
g) organizować zebrania swych członków oraz zaproszonych osób i przedstawicieli instytucyj państwowych, naukowych, samorządowych i społecznych
w celu rozpatrywania spraw dotyczących wykonywania zawodu inżynierów
budowlanych w najszerszem zrozumieniu tego słowa, jak również brać udział
w Zjazdach i pracach zainicjowanych
przez inne instytucje w sprawach dotyczących budownictwa polskiego,
h) podejmować wobec władz państwowych, samorządowych, a także instytucyj prywatnych starania, mające na celu
obronę interesów zawodowych i ekonomicznych swych członków,
i) urządzać konkursy, odczyty, wydawać pisma, itp.
75 LAT PZITB
Z kart historii Polskiego
Związku Inżynierów
Budowlanych
7
75 LAT PZITB
Andrzej Pszenicki
Stefan Bryła
j) podejmować starania o sharmonizowanie pracy pomiędzy inżynierami
budowlanymi a innemi czynnikami fachowemi, pracującemi w budownictwie
polskiem.
Członkami Związku mogą być wszyscy inżynierowie posiadający dyplomy
inżynierów dróg i mostów oraz inżynierów hydrotechników politechnik polskich
oraz dyplomy wydziałów równorzędnych wyższych zakładów naukowych
zagranicznych o zbliżonych programach
nauczania.
Władzami Związku są:
a) Walne Zjazdy członków Związku,
b) Zarząd Główny,
c) Komisja Rewizyjna,
d) Sąd Koleżeński.
Prezesa Zarządu, 11-tu członków
i 3 zastępców, wybiera Walny Zjazd.
Dwóch
vice-prezesów,
sekretarza
i skarbnika wybiera Zarząd ze swego
grona na pierwszem posiedzeniu organizacyjnem.
Wszystkie uchwały Zarządu zapadają zwykłą większością głosów obecnych,
w razie równiej ilości głosów decyduje
głos przewodniczącego.
Członkowie Zarządu pełnią swe funkcje bezpłatnie.
Posiedzenie Zarządu zwołuje prezes
najmniej raz na miesiąc.
Trzeba nadmienić, ze urząd rejestrujący zaproponował poprawki do statutu, a procedura uzgadniania nie została
zakończona. W tej sytuacji pierwszy
statut nigdy nie został formalnie zatwierdzony. Jednak – zgodnie z ówczesnymi przepisami – nie zakłócało
to działalności Związku, gdyż wystar-
8
Wacław Paszkowski
Jerzy Nechay
czało złożenie statutu do rejestracji [6].
Zarząd Główny I kadencji zainicjował utworzenie, wraz z bratnimi stowarzyszeniami, grupy organizacyjnej
Naczelnej Organizacji Inżynierskiej.
Do grupy tej delegowano Jerzego Nechaya i Władysława Skoczka. Zjazd
Założycielski tej organizacji odbył się
1 grudnia 1935 r. Przyjęto na nim statut,
wybrano Radę Główną i wyłoniono jej
Prezydium, spełniające rolę Zarządu.
W tym Prezydium Jerzy Nechay został
skarbnikiem, a Władysław Skoczek jego
zastępcą. Do końca 1937 roku do NOI
przystąpiło łącznie 14 stowarzyszeń
(ta liczba nie zmieniła się do wybuchu
wojny) [6].
W czasie I kadencji Zarząd Główny
PZIB zorganizował sześć Komisji: organizacyjną, odczytową, konkursową,
zagraniczną, laboratoriów badawczych
i taryfową. Przygotował też powstanie sześciu Oddziałów: w Warszawie,
Gdyni (Oddział Morski – kontynuujący działalność Związku Zawodowego Inżynierów Lądowych i Wodnych
„Gdynia”), w Katowicach (Oddział
Śląsko-Dąbrowski), Krakowie, Lwowie
i Poznaniu. Do formalnego powstania
tych Oddziałów konieczne było dokonanie zmiany statutu. Nastąpiło to na II
Walnym Zjeździe w Katowicach, który
odbył się 16 lutego 1936 r. pod przewodnictwem Leopolda Torunia w ramach II
Zjazdu Naukowego i Organizacyjnego,
poświęconego problematyce projektowania i wykonawstwa konstrukcji inżynierskich. Obydwa Zjazdy przygotował
Komitet Organizacyjny pod przewodnictwem Stefana Kaufmana we współpracy z Konstantym Wolniewiczem.
Podczas Zjazdu Naukowego odbyło
się też zebranie 24 delegatów laboratoriów budowlanych zorganizowane
przez Komitet Zarządu Głównego (pod
przewodnictwem Bronisława Bukowskiego). Na II Walnym Zjeździe (udział
wzięło 367 członków), wybrano Zarząd
Główny II kadencji w składzie: A. Pszenicki (prezes), S. Bryła, W. Paszkowski (wiceprezesi), J. Nechay (sekretarz)
i W. Skoczek (skarbnik) oraz B. Bukowski, A. Dyżewski, T. Kluz, W. Straszyński,
L. Tylbor, S. Kądziałko, A. Kobyliński,
M. Rogowski. Przewodniczącym Komisji Rewizyjnej wybrano Izydora Lufta.
Powołano też sześć wymienionych wyżej Oddziałów PZIB [6]. Przyjęto, że Zarząd Główny będzie pełnił jednocześnie
funkcje Zarządu Oddziału Warszawskiego. Powołano Komisje: organizacyjną, zagraniczną, konkursową, taryfową,
laboratoriów, odczytowo-wycieczkową
i normalizacyjną [9].
III Walny Zjazd PZIB odbył się 14
września 1937 r. we Lwowie, w czasie
trwania I Kongresu Inżynierów Polskich. Obrady tego Kongresu uznano
za III Zjazd Naukowy PZIB. Członkowie PZIB brali udział w przygotowaniu,
wygłoszeniu referatów i dyskusji na tym
Kongresie. Podczas III Walnego Zjazdu
uchwalono nowy statut, który złożono
do ponownej rejestracji. W tym samym
dniu, zgodnie z nowo uchwalonym statutem, odbył się Zjazd Delegatów (75
delegatów). Na tym Zjeździe (przewodniczył Emil Bratro) powołano kolejne
dwa Oddziały PZIB – w Łodzi i Toruniu (Oddział Pomorski). Na III Walnym Zjeździe podjęto sprawę kodeksu
etyki inżynierskiej oraz na wniosek Le-
PRz eg l Ąd bu d owl any 1/2009
Wacław Żenczykowski
Bronisław Bukowski
11 września 1938 r. odbył się w Gdyni IV Nadzwyczajny Zjazd Delegatów
PZIB (pod przewodnictwem Bronisława Bukowskiego). Podczas tego
Zjazdu uchwalono poprawki do statutu. Nadano też godność członka
honorowego PZIB prof. Wacławowi
Paszkowskiemu, prof. Aleksandrowi
Wasiutyńskiemu, prof. Melchiorowi
Nestorowiczowi, prof. Emilowi Bratro
oraz inż. Nedalowi Lancosowi z Jugosławii – wybitnemu propagatorowi
polskiej wiedzy technicznej w swoim
kraju. W tym czasie odbył się w Gdyni również III Naukowy Zjazd PZIB
(11–12 września 1938 r.) pod przewodnictwem Mariana Bukowskiego
z Urzędu Morskiego w Gdyni. Tematyka obrad dotyczyła trwałości i użytkowania budowli.
Po IV Nadzwyczajnym Zjeździe Delegatów PZIB, 16 marca 1939 r., został
zatwierdzony przez Komisarza Rządu
na m.st. Warszawę statut Związku Polskich Inżynierów Budowlanych (do
pierwotnej nazwy powrócono podczas
pierwszego Zjazdu powojennego) [6].
V Zjazd Delegatów PZIB odbył się
w Warszawie 3 maja 1939 r. (przewodniczył Emil Łozoryk) – w piątą
rocznicę powstania Związku. Na IV
kadencję wybrano prezesa Andrzeja
Pszenickiego oraz członków Zarządu
Głównego: Erwina Brenneisena, Czesława Gniewińskiego i Stanisława Kądziałkę. W skład tego Zarządu weszli
również (zgodnie ze statutem) wiceprezesi Jerzy Nechay (prezes Oddziału Warszawskiego) oraz Władysław
Srokowski (wiceprezes Oddziału Warszawskiego), sekretarz Jerzy Krawczyń
PR zeglĄ d bu d ow l an y 1/2009
Stefan Kaufman
i skarbnik Z. Protasewicz (wybrani 18
kwietnia 1939 r. w wyborach Zarządu
Oddziału Warszawskiego).
5–6 maja 1939 r. PZIB zorganizowało
w Poznaniu I Zjazd Betoniarski. Udział
w nim wzięło 80 uczestników. Jednym
z 12 referentów był Wojsław Bielicki,
późniejszy sekretarz generalny PZIB
(1947–1948) i wieloletni (31 lat) redaktor naczelny „Przeglądu Budowlanego”.
Zarząd Główny, uwzględniając istniejącą wówczas sytuację, zorganizował Komisję Budownictwa i przystąpił
do współpracy w przygotowaniu Polski
do obrony przeciwlotniczej.
Wybuch wojny 1 września 1939 r.
spowodował zawieszenie oficjalnej
działalności PZIB. Znaczna część
członków PZIB brała udział w działaniach obronnych. W Warszawie utworzono Grupę Techniczną przy Cywilnym Komisarzu Obrony Stolicy. Działalnością tej grupy kierowali: Wacław
Żenczykowski, Kazimierz Kamiński
i Władysław Skoczek.
Już na przełomie 1939 i 1940 roku
PZIB, we współpracy z Kołem Architektów Polskich, zaczęło organizować
działalność konspiracyjną i paramilitarną członków obu stowarzyszeń.
W krótkim czasie architekci oddzielili
się i utworzyli własną organizację konspiracyjną [6].
Prof. W. Kuczyński napisał [4]: Stefan Bryła od 1941 roku, jako Władysław Zakrzewski, był szefem Biura Wojskowego Przemysłu Komendy Głównej
Związku Walki Zbrojnej. W roku 1943
utworzono Szefostwo Służby Technicznej o kryptonimie „Ciągnik” [...] –
na czele ze Stefanem Bryłą; zastępcą
75 LAT PZITB
opolda Torunia uchwalono utworzenie
czasopisma PZIB „Inżynieria i Budownictwo”. Pierwszy zeszyt tego miesięcznika został opublikowany w lipcu 1938
roku, a pierwszy Komitet Redakcyjny
tworzyli: prof. Stefan Bryła, inż. Erwin
Brenneisen, dr inż. Tomasz Kluz (redaktor naczelny) i prof. Wacław Żenczykowski [8]. Wcześniej członkowie
PZIB korzystali z łamów „Przeglądu
Budowlanego”.
Ustalono wówczas, że delegatami są
członkowie Zarządu Głównego i delegaci Oddziałów – po jednym na każdych 20 członków. Przyjęto, że Zjazd
Delegatów będzie wybierał jedynie prezesa i 3 członków Zarządu Głównego.
Prezesem na III Zjeździe Delegatów
wybrano ponownie Andrzeja Pszenickiego, a członkami Zarządu Głównego
zostali: Erwin Brenneisen, Bronisław
Bukowski i Wacław Żenczykowski.
Przewodniczącym Komisji Rewizyjnej
został J. Różański.
Podczas Walnego Zebrania Oddziału Warszawskiego PZIB w październiku 1937 roku, na przewodniczącego
Oddziału wybrano W. Paszkowskiego,
a na zastępcę S. Bryłę, którzy jednocześnie weszli do Zarządu Głównego jako
wiceprezesi. Sekretarzem Oddziału wybrano J. Nechaya, a skarbnikiem Z. Protasewicza; objęli oni te funkcje również
w Zarządzie Głównym. Do Zarządu
Głównego weszli też delegaci z każdego
Oddziału PZIB (po jednym) [6].
III Zjazd Delegatów nadał godność
członków honorowych: prof. Maksymilianowi Thulliemu, prof. Andrzejowi
Pszenickiemu i prof. Maksymilianowi
Huberowi.
Jan Zawistowski
9
75 LAT PZITB
10
był J. Nechay. Komendy „Ciągnika”
utworzono również w województwach (Oddziałach PZIB). Do tego pionu m.in. o zadaniach saperskich należał
W. Żenczykowski. Stefan Bryła powierzył mnie (W. Kuczyńskiemu – przyp.
S.P.) zgrupowanie studentów jako sekcję
młodzieżową (była to grupa 11-osobowa, która przestała istnieć po śmierci
prof. S. Bryły).
W roku 1942 w tajnej organizacji
cywilnej pod nazwą Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj,
powstał Departament Robót Publicznych. Pierwszym jego dyrektorem był
prof. Stefan Bryła. Delegat rządu 12
grudnia tegoż roku polecił Stefanowi
Bryle opracowanie organizacji i zakresu kompetencji departamentu. Wśród
siedmiu wydziałów powołano Wydział
Techniczno-Budowlany. Do jego zadań
należało m.in.: fachowe przygotowanie osób kandydujących do uprawnień
budowlanych, opracowanie założeń
do przyszłego powojennego prawa budowlanego, organizowanie szkolnictwa
budowlanego oraz przygotowanie technicznych norm budowlanych [4].
W konspiracji wykonano m.in.
około 50 prac naukowych z dziedziny budownictwa. Ich inicjatorami
i koordynatorami byli: Stefan Bryła,
Aleksander Dyżewski i Jerzy Nechay.
Prace te subsydiowało tajne wówczas
Stowarzyszenie Zawodowe Przemysłowców Budowlanych. Opracowano
też 40 projektów norm budowlanych,
które bezpośrednio po wojnie zostały
zatwierdzone i wydane przez Polski
Komitet Normalizacyjny. W tym zakresie, pod przewodnictwem Wacława Żenczykowskiego, pracowali m.in.
Stefan Bryła, Bronisław Bukowski,
Aleksander Dyżewski, Antoni Kobyliński, Jerzy Nechay, Wacław Paszkowski, Radzimir Piętkowski, Wenczesław
Poniż.
Przy Komendzie Głównej „Ciągnika” zorganizowano też biuro konstrukcyjne, pracujące na potrzeby Armii
Krajowej. Działalnością biura kierował
Wenczesław Poniż – Słoweniec, którego drugą ojczyzną była Polska i której
poświęcił bez reszty swój talent i wiedzę.
J. Augustyn napisał [2]: W lecie
1940 r. komendant Główny ZWZ płk
Stefan Rowecki polecił oficerowi rezerwy WP Ludwikowi Muzyczce powołanie wydziału Przemysłu Wojennego
w ramach istniejącej już organizacji
cywilnej. Zadanie zostało powierzone
prof. Stefanowi Bryle i jako jego zastępcy mgr. inż. Witoldowi Gokielemu.
Wynikiem ich pracy był 10-letni plan
odbudowy Polski po wojnie. Plan ten
był opracowywany sukcesywnie w kilku
wersjach, a ostatnia pochodzi z 1944 r.,
tj. już po śmierci S. Bryły. Opracowanie
planu – jak określił prof. J. Augustyn
[2] – było wyczynem naprawdę wyjątkowym, wystawiającym jego twórcom,
zwłaszcza Stefanowi Bryle i Witoldowi Gokielemu, chlubne świadectwo.
Autor napisał [2]: Idee planu, godzące
w system gospodarki komunistycznej,
nie mogły być przez władze PRL tolerowane, toteż nie został on ujawniony.
Po aresztowaniu Stefana Bryły
16 listopada i po jego rozstrzelaniu
przez Niemców w egzekucji 3 grudnia
1943 r., komendanturę „Ciągnika” objął Jerzy Nechay. Jego zastępcami zostali Tadeusz Kuhnke i Jan Zawistowski (później wieloletni redaktor działowy „Przeglądu Budowlanego”), przy
udziale w kierownictwie Antoniego
Kobylińskiego. Mroczne lata okupacji
to również wielkie straty osobowe w szeregach PZIB. Oceniono je po wojnie
na około 45%, a w Warszawie na 60%
[9]. Wielu zginęło w walce na polach
bitewnych, w Powstaniu Warszawskim,
wielu zamordowali okupanci, wielu
było wśród zamordowanych w Katyniu.
Trudna, niebezpieczna, ale bohaterska
działalność PZIB w latach 1939–1945
stanowi chlubną kartę w historii ruchu
stowarzyszeniowego
budowlanych.
Mo­żna powiedzieć, że Polski Związek Inżynierów Budowlanych działał
zgodnie ze słowami Cypriana Kamila
Norwida: „Ojczyzna to wielki zbiorowy obowiązek”. Te słowa pozostają aktualne do dziś.
Niemal bezpośrednio po zakończeniu wojny członkowie PZIB podjęli
działania na rzecz reaktywowania organizacji. Już 24 września 1945 r. odbyło
się w Warszawie Walne Zebranie Oddziału Warszawskiego, uznawane jako
Walny Zjazd, w którym wzięło udział
83 członków PZIB. Podjęto jednomyślną uchwałę o reaktywowaniu Związku
oraz przyjęto zgłoszony przez Zbigniewa Wasiutyńskiego wniosek o brzmieniu: Walne Zebranie PZIB wzywa swoich członków przebywających za granicą do powrotu do Polski dla wzięcia
udziału w odbudowie kraju.
Wybrano Tymczasowy Zarząd
Główny w składzie: prezes Wacław
Paszkowski, wiceprezesi – Wacław
Żenczykowki i Jerzy Nechay, sekretarz
generalny Tadeusz Niczewski, skarbnik Antoni Kobyliński, członkowie
– Zbigniew Wasiutyński, Aleksander
Dyżewski, Czesław Gniewiński, Stanisław Kądziałko, Eugeniusz Olszewski.
Wkrótce rozpoczęły działalność również Oddziały Związku. Rozpoczął się
nowy okres funkcjonowania Polskiego
Związku Inżynierów Budowlanych,
niestety niezbyt długi, bo ówczesne
władze nie były w stanie tolerować organizacji wolnej i niezależnej.
PIŚMIENNICTWO
[1] Ajdukiewicz A., Stefan Kaufman, Życie i praca. Fundacja PZITB Inżynieria i Budownictwo, Warszawa 2004
[2] Augustyn J., Stefan Bryła, Życie i dzieło. Fundacja PZITB Inżynieria i Budownictwo, Warszawa 1994
[3] Kronika Polskiego Związku Inżynierów i Techników Budownictwa 1934–
1948–1974. Centralny Ośrodek Informacji
Budownictwa, Warszawa 1975
[4] Kuczyński W., Wacław Żenczykowski, Inżynier, badacz, nauczyciel. Fundacja
PZITB Inżynieria i Budownictwo, Warszawa 1998
[5] Nowakowski A. B., Pyrak S., O historii
i dokonaniach ruchu stowarzyszeniowego
budowlanych. „Inżynieria i Budownictwo”,
nr 11/1994
[6] Polski Związek Inżynierów i Techników Budownictwa. Rys historyczny 1934–
1948–1984. Centralny Ośrodek Informacji
Budownictwa, Warszawa 1987
[7] Pyrak S., Z kart historii ruchu Stowarzyszeniowego budowlanych przed utworzeniem Polskiego Związku Inżynierów
Budowlanych. „Inżynieria i Budownictwo”,
nr 12/2008
[8] Pyrak S., Włodarczyk W., 70 lat „Inżynierii i Budownictwa”. „Inżynieria i Budownictwo”, nr 7/2008
[9] Stochel H., Podczaski A., Kronika
Oddziału Warszawskiego PZITB. Centralny
Ośrodek Informacji Budownictwa, Warszawa 1990
PRz eg l Ąd bu d owl any 1/2009