Bohdan Łukaszewicz, „Życiorysy. Ukraińcy z

„Z Dziejów Prawa”. T. 4 (12). Katowice 2011
Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 2868, s. 341—342
Bohdan Łukaszewicz,
„Życiorysy. Ukraińcy z operacji »Wisła«
represjonowani na Warmii i Mazurach
w latach 1947—1956. Materiały biograficzne”.
Olsztyn, Ośrodek Badań Naukowych
im. Wojciecha Kętrzyńskiego, 2009, 320 s.
W 2009 r., nakładem Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, ukazała się książka Bohdana Łukaszewicza opatrzona tytułem Życiorysy. Ukraińcy z operacji „Wisła” represjonowani na Warmii i Mazurach w latach 1947—1956. Materiały biograficzne.
Prezentowana publikacja to kontynuacja wydanej w 2008 r. książki autorstwa Bohdana Łukaszewicza zatytułowanej Życiorysy. Represjonowani na Warmii i Mazurach w latach stalinizmu 1945—1956. Materiały biograficzne. Należy podkreślić, że omawiana książka stanowi niejako tematyczne uzupełnienie
wcześniejszej pozycji wydawniczej.
Analizowana monografia jest zestawieniem biogramów osób przesiedlonych
na tereny północno-wschodniej Polski w ramach operacji „Wisła”, a następnie
odpowiadających przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Olsztynie pod zarzutem przynależności do OUN lub UPA.
Autor przedstawia szkice biograficzne 260 osób, które represjonowano w latach 1947—1956. Ramy chronologiczne, jakimi kierował się Autor, sporządzając
zestawienia osób, które WSR w Olsztynie represjonował za działalność wrogą
Polsce Ludowej, wyznaczają dwie daty: lata 1947 i 1956. W roku 1947 miała
miejsce akcja „Wisła”, w wyniku której tysiące osób zamieszkujących dotychczas tereny południowo-wschodniej Polski przewieziono na obszar podlegający
właściwości miejscowej WSR w Olsztynie. Natomiast uzasadnieniem górnej
342
Bohdan Łukaszewicz, „Życiorysy. Ukraińcy z operacji »Wisła«…”
cezury czasowej były wydarzenia 1956 r., przynoszące, prócz zmian politycznych, zasadniczy zwrot w podejściu ówczesnych władz do osób przesiedlonych
niespełna dziesięć lat wcześniej. Autor wskazał przede wszystkim amnestię
uchwaloną 27 kwietnia 1956 r., na mocy której więzienia opuściły ostatnie osoby, których sylwetki przedstawił.
We wstępie prezentowanej publikacji B. Łukaszewicz zaznaczył, że sformułowany przez niego tytuł stanowi pewien „skrót myślowy”, gdyż pośród przytoczonych 260 biogramów znalazły się również sylwetki przedstawicieli innych
— niż ukraińska — grup narodowościowych, które przesiedlono w czasie akcji
„Wisła” — przede wszystkim Polaków, Łemków, Bojków lub osób pochodzących z małżeństw mieszanych.
Zestawienie losów osób przesiedlonych, które następnie zostały skazane
przez WSR w Olsztynie za działalność wrogą Polsce Ludowej, pozwoliło zauważyć Autorowi wyjątkową represyjność, jaką stosowano wobec przesiedleńców aresztowanych i przekazanych organom sądownictwa wojskowego. Niewątpliwie stanowi to cenne uzupełnienie szkicowanego przez współczesnych
badaczy ogólnego stosunku władz komunistycznych względem mniejszości narodowych, zamieszkujących w drugiej połowie lat czterdziestych obszary południowo-wschodniej Polski, które objęto akcją „Wisła”.
Omawiana książka wydaje się cennym źródłem informacji dla osób interesujących się problematyką wojskowych sądów rejonowych, jak również wszystkich zainteresowanych późniejszymi losami ludności przesiedlanej w wyniku
akcji „Wisła”.
Michał Arndt
„Z Dziejów Prawa”. T. 4 (12). Katowice 2011
Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 2868, s. 343—348
Henryk Kocój,
„Dyplomaci francuscy o Konstytucji 3 maja”.
Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
2009, 451 s.
Mimo upływu ponad 200 lat, historiografia polska nie doczekała się wyczerpującej monografii traktującej o położeniu międzynarodowym Polski w dobie
Sejmu Wielkiego (1788—1792). Nie do końca znamy działania dyplomatyczne
poszczególnych mocarstw, zwłaszcza ościennych, wobec Rzeczpospolitej. Nie
został w pełni zbadany wpływ wojny Rosji z Turcją, do której wciągnięta została także Austria, na powstałe możliwości polityczne Rzeczpospolitej w tym
czasie, a także na postawę mocarstw w początkach Sejmu Czteroletniego. Sprawą, która niewątpliwie odegrała ogromną rolę w dziejach politycznych Europy
ostatniej dekady XVIII w., była rewolucja 1789 r. we Francji. Dotąd nie dane
nam było w pełni poznać jej wpływu na rozwój wypadków w Polsce, zwłaszcza
w kontekście zaangażowania — zwłaszcza Austrii i Prus — w walce z rewolucją, co na pewno przyczyniło się do wykształcenia w miarę korzystnej sytuacji międzynarodowej Rzeczpospolitej doby Sejmu Wielkiego. Późniejsze klęski
ponoszone przez wojska austriackie i pruskie na polach Francji niewątpliwie
ułatwiły porozumienie dyplomacji Katarzyny II z Fryderykiem Wilhelmem, co
jak wiemy, zaowocowało w rezultacie II rozbiorem Polski (1793).
Jednym z podstawowych źródeł do poznania wszystkich działań i mechanizmów, jakie doprowadziły w konsekwencji do rozbioru, jest niewątpliwie
Oczywiście, nie można zapominać o pracy R.H. L o r d a: Drugi rozbiór Polski. Warszawa
1984. Jej pierwsze wydanie ukazało się w Anglii w 1915 r., a w Polsce — dopiero w 1973 r. Trudno
za taką uznać esej H. Ko c ója: Zaborcy wobec Konstytucji 3 maja. Katowice 1991. Upływ czasu,
postęp badań, szersze udostępnienie archiwów rosyjskich potwierdzają, że taka rozprawa jest ze
wszech miar pożądana.
344
Henryk Kocój, „Dyplomaci francuscy o Konstytucji 3 maja”…
szeroko pojęta korespondencja dyplomatyczna, wymieniana wzajemnie przez
monarchów i przedstawicieli państw mających wpływ na sprawy polskie, ale
także instrukcje rządów kierowane do posłów akredytowanych w stolicach Europy, w tym w Warszawie, jak również raporty tychże do swych przełożonych.
Depesze dyplomatów rezydujących w Warszawie pozwalają dodatkowo poznać
ich osobisty stosunek do zachodzących w Polsce zmian ustrojowych, nastroje
społeczne, ale także meandry polityki wewnętrznej, poglądy czołowych polityków czy przebieg wydarzeń zarówno politycznych, jak i militarnych z wojny
1792 r. z Rosją.
Publikowanie materiałów źródłowych ma wśród historyków i przeciwników, i zwolenników. Do tych ostatnich należy niewątpliwe profesor Henryk
Kocój. Od ponad czterdziestu lat publikuje kolejne tomy korespondencji dyplomatycznej przedstawicieli obcych dworów w stolicy z lat 1788—1830. O ile
w latach osiemdziesiątych XX stulecia wspomniane zbiory korespondencji były
wydawane po przetłumaczeniu ich na język polski, o tyle w ostatnich latach
H. Kocój sukcesywnie publikuje kolejne tomy, tym razem jednak w językach,
w jakich były pisane w oryginale.
Omawiany zbiór wiąże się z wcześniejszymi pracami H. Kocója, w których
Autor korzystał z obecnie prezentowanej korespondencji dyplomatycznej — ra Np. H. Ko c ój: Konstytucja 3 maja w świetle relacji posła austriackiego Benedykta de
Cachégo. Wybór. Z oryginału odczytał, przetłumaczył i przypisami opatrzył H. Ko c ój. Kraków
2000; B. de C a c h é: Obrady Sejmu Wielkiego w świetle relacji posła austriackiego w Warszawie.
Raporty… do kanclerza W. Kaunitza w Wiedniu (styczeń — sierpień 1792). Z rękopisu przełożył,
wstępem i przypisami opatrzył H. Ko c ój. Warszawa 1988; G. Lu c ch e si n i: Listy do Fryderyka
Wilhelma II. Obraz Sejmu Wielkiego w raportach pruskiego dyplomaty. Przekład, wstęp i opracowanie H. Ko c ój. Warszawa 1988; H. Ko c ój: Upadek Konstytucji 3 maja w świetle korespondencji Fryderyka Wilhelma II z posłem pruskim w Warszawie Girolamo Lucchesinim. Depesze
Fryderyka Wilhelma II od listopada 1791 r. do sierpnia 1792 r. Kraków 2002; Id e m: Konstytucja
3 maja w relacjach posła pruskiego Augusta Fryderyka Ferdynanda Goltza. Wybór. Z rękopisu
francuskiego odczytał, przetłumaczył i przypisami opatrzył H. Ko c ój. Kraków 1999; Konstytucja 3 maja w relacjach posła saskiego Franciszka Essena. Z rękopisu francuskiego odczytał, przetłumaczył i przypisami opatrzył H. Ko c ój. Kraków 2000; J.J. Pa t z: Z okien ambasady saskiej.
Wyd. Z. Li bi s z ow s k i, H. Ko c ój. Warszawa 1969; L. B u c h h ol z: Powstanie kościuszkowskie
w świetle korespondencji posła pruskiego w Warszawie. Wyd. H. Ko c ój. Warszawa 1983; B. de
C a c h é: Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji posła austriackiego w Warszawie.
Wyd. H. Ko c ój. Warszawa 1985; J.Ch. Tol l: Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji posła szwedzkiego. Wyd. L. Po s t e n. Warszawa 1989 oraz wymienione poniżej tomy korespondencji dyplomatów francuskich.
Francja a upadek Polski. Polskie rachuby na pomoc Francji w czasie Sejmu Czteroletniego
i insurekcji kościuszkowskiej. Kraków 1976; Wielka Rewolucja Francuska a Polska. Warszawa
1987; H. Ko c ój: Francja wobec Sejmu Wielkiego. Zarys stosunków dyplomatycznych między
Francją a Polską w latach 1788—1792. Kraków 2001. Niniejszy tom korespondencji dyplomatów
francuskich nie jest pierwszym opublikowanym przez prof. H. Kocója. Wcześniej już dwukrotnie
ogłaszał zbiory tych depesz — H. Ko c ój: Ostatnie lata Sejmu Wielkiego w świetle korespondencji dyplomatów francuskich. Korespondencja dyplomatyczna przedstawicieli Francji w Warsza
Henryk Kocój, „Dyplomaci francuscy o Konstytucji 3 maja”…
345
portów przedstawicieli Francji w Warszawie posła Marie Louisa Descorches’a,
jego następcy — początkowo jedynie tajnego agenta, a później chargé d’affaires
króla Ludwika XVI w Polsce — Jeana Alexandra Bonneau i sekretarza ambasady Josepha Auberta w okresie od uchwalenia Konstytucji 3 maja do sierpnia
1792 r.
Prezentowany tom zawiera w sumie 72 depesze Marie Louisa Descorches’a,
w tym 25 skierowanych do ministra spraw zagranicznych Saint-Herem Armanda Montmorina (od 9 lipca do 30 listopada 1791 r.), 15 do jego następcy (od
20 listopada 1791 r.) Antoine’a-Nicolasa de Lessarta (od 7 grudnia 1791 do 14
marca 1792 r.). Kolejne 23 listy adresowane były do kolejnego ministra, jakim
mianowano 15 marca 1792 r. gen. Charles’a-François Dumourieza (od 11 kwietnia do 7 lipca 1792 r.) oraz 7 depesz przesłanych na ręce ministra Chambonas’a
(od 11 lipca do 15 sierpnia 1792 r.). Raportów drugiego z przedstawicieli — Jeana Alexandra Bonneau jest ogółem 36, w tym 18 skierowanych do Montmorina (od 4 maja do 30 listopada 1791 r.), 6 — adresatem których był Lessart
(od 7 grudnia 1791 r. do 7 kwietnia 1792 r.), do Dumourieza zaś adresowanych było 12 (od 14 kwietnia do 9 czerwca 1792 r.). Natomiast korespondencja
trzeciego z reprezentantów Republiki Francuskiej w Warszawie Josepha Auberta ogranicza się do 9 depesz adresowanych do Montmorina w okresie od
4 maja do 22 czerwca 1791 r. Odstępstwem od przyjętej reguły publikacji relacji
przedstawicieli Francji w Warszawie jest zamieszczenie przez wydawcę dwóch
depesz skierowanych z Paryża przez Montmorina do Descorches’a 13 sierpnia
i 20 września 1791 r. oraz Analizy sytuacji Polski… z 3 sierpnia 1791 r., którą
Descorches dołączył do depeszy z 5 sierpnia. Całość uzupełnia 9 aneksów, na
które składają się: memoriały Descorches’a — z 30 listopada 1791 r., 6 stycznia
1792 r. oraz kwietnia 1792 r. — kierowane do Ministerstwa Spraw Zagranicznych Francji, 3 listy Dumourieza do Descorches’a z 4, 10 i 25 czerwca 1792 r.,
jeden do Króla Stanisława Augusta z 7 czerwca 1792 r. oraz listy Descorches’a
kierowane do Ignacego Potockiego z 28 lutego 1792 r., marszałka Mniszcha
z 8 września 1792 r. oraz do króla Stanisława Augusta z 20 października 1792 r.
Te ostatnie wydawca zaczerpnął z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, zbiorów: Archiwum Publicznego Potockich, Zbioru Popielów oraz Biblioteki Ossolineum we Wrocławiu.
Misja posła Descorches’a była szczególnie trudna. Przybył do Warszawy
z początkiem lipca 1791 r., a więc niedługo po przełomie majowym. Narastająca we Francji rewolucja (to wówczas, 3 lipca, nadeszła wiadomość o ucieczce
wie Marie Louisa Descorches’a, Jeana Alexandra Bonneau z lat 1791—1792. Wybór. Katowice
1996, nakład prywatny; Ostatnie lata Sejmu Wielkiego w świetle korespondencji dyplomatów
francuskich. Korespondencja dyplomatyczna przedstawicieli Francji w Warszawie Marie Louisa
Descorches’a, Jeana Alexandra Bonneau i Josepha Auberta z lat 1791—1792. Wybór. Z francuskiego rękopisu odczytał, wstęp napisał, przypisami i komentarzem całość opatrzył H. Ko c ój.
Kraków 1999.
346
Henryk Kocój, „Dyplomaci francuscy o Konstytucji 3 maja”…
Ludwika XVI z Paryża) budziła silny niepokój w otoczeniu Stanisława Augusta
Poniatowskiego. Monarcha oraz jego brat książę prymas Michał Poniatowski,
wyrażając swój krytycyzm, wyraźnie dystansowali się od wydarzeń paryskich.
Z kolei Descorches, po początkowym zauroczeniu, nie darzył zaufaniem ani
sympatią polskiego króla oraz otaczających go polityków. W swych depeszach
potwierdzał prawość Stanisława Augusta, gotowość oddania sprawom państwowym, patriotyzm, ale jednocześnie podkreślał jego chwiejność i niezdecydowanie oraz bojaźń wobec Katarzyny. Nie ukrywał natomiast swego poparcia dla
Ignacego Potockiego, Hugona Kołłątaja i całego Stronnictwa Patriotycznego,
jak i dla zachodzących w Polsce przemian. W swych raportach trafnie sygnalizował, że pozwolenie Rosji na dokonywanie dalszych aneksji terytorialnych
w Europie może spowodować zagrożenie dla reszty państw. Celnie odczytywał intencje Prus wobec Rzeczypospolitej i ich dążenia do zagarnięcia nowych
ziem polskich. Wielokrotnie informował rząd francuski o pozytywnych zmianach zachodzących w Polsce. Zaznaczał, że jeżeli Polska zostanie pozostawiona
sama sobie i nie otrzyma pomocy z zewnątrz, to padnie ofiarą Rosji. Podkreślał
dużą rolę Francji, jaką ta mogła i powinna odegrać w umożliwieniu Rzeczypospolitej odzyskania niezależności politycznej i wojskowej od Rosji. Niebagatelna w tym wszystkim powinna być postawa króla i jego otoczenia. W swych
raportach nieraz akcentował „żarliwy patriotyzm, jakim ogarnięte jest społeczeństwo”, który został zdławiony przez „małą garstkę buntowników” z poparciem „obcych armat i bagnetów”. Z treści raportów i memoriałów wyłania się
potrzeba, jak twierdzi Descorches, zawarcia przymierza polsko-francuskiego.
Poseł w swych doniesieniach zawarł też interesujące charakterystyki między
innymi: Hugona Kołłątaja, Joachima Chreptowicza, króla Stanisława Augusta
oraz prymasa Michała Poniatowskiego.
Raporty Jeana Alexandra Bonneau koncentrują się przede wszystkiem na
obradach sejmu, zwłaszcza na sprawach ekonomicznych. W mniejszym stopniu
zajmuje się on sprawami politycznymi, choć tu — podobnie jak w tekstach
Descorches’a — widoczna jest sympatia dla Polski, zachodzących w niej przemian. Również doniesienia Bonneau potwierdzają, że przywiązywał ogromne
znaczenie do ewentualnego przymierza polsko-francuskiego. Poseł podkreśla
wielki patriotyzm Polaków i ich gotowość do poświęceń w imię odzyskania
niepodległości i wyrwania się spod jarzma zaborców.
Trzeci z przedstawicieli Francji — Joseph Aubert stanowił przeciwieństwo
wcześniej wymienionych dyplomatów. Był znanym przeciwnikiem Wielkiej Rewolucji Francuskiej, dobrze widzianym w progach ambasady rosyjskiej. Jednak
jego kilka depesz z okresu tuż po uchwaleniu Konstytucji 3 maja zawiera trafne
W lipcu 1792 r. doszło do kilku spotkań króla z Descorches’em. Gdy byli z sobą sam na
sam lub w niewielkim gronie osób zaufanych, król otwarcie mówił o konieczności zaufania
i współpracy między Rzeczypospolitą a Francją, w sytuacji, w jakiej oba kraje znalazły się w tym
czasie.
Henryk Kocój, „Dyplomaci francuscy o Konstytucji 3 maja”…
347
uwagi na temat polityki Prus w stosunku do „sojuszniczej” Rzeczypospolitej
w tym czasie, jak również naiwności politycznej przedstawicieli „stronnictwa
pruskiego”.
Dzieje misji Marie Louisa Descorches’a H. Kocój opracowywał kilkakrotnie. Po raz pierwszy uczynił to w 1961 r., opierając się jedynie na krajowym
zasobie archiwalnym, materiałach źródłowych wydanych drukiem oraz opracowaniach. Później jeszcze wielokrotnie powracał do tego tematu, rozszerzając bazę źródłową o archiwa w Merseburgu i Paryżu. We wstępie do każdego wydanego zbioru korespondencji zamieszczał informacje na temat stosunków dyplomatycznych polsko-francuskich w dobie Sejmu Wielkiego. Niestety,
z przykrością należy stwierdzić, że niemal we wszystkich przypadkach kolejne
pozycje powielają niemal ten sam tekst tam, gdzie mowa jest o misji dyplomacji
francuskiej w dwóch końcowych latach Sejmu Wielkiego. I tak III rozdział pracy Francja wobec Sejmu Wielkiego. Zarys stosunków dyplomatycznych między
Francją a Polską w latach 1788—1792 jest tylko nieco rozbudowaną w warstwie przypisów wersją tekstu zamieszczonego w opracowaniu Wielka Rewolucja Francuska a Polska. Jednocześnie wspomniany rozdział został po prostu w całości przeniesiony do recenzowanej publikacji jako wstęp, przy czym
w obu przypadkach wydawca (Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego) informuje, że czytelnik ma do czynienia z pierwszym wydaniem. Trudno zatem
podejmować próby konkretnych ocen działań dyplomatycznych polsko-francuskich z tego okresu czy wchodzić z Autorem w jakąkolwiek polemikę, skoro
mamy do czynienia z tym samym tekstem, wcześniej już wielokrotnie recenzowanym. Dlatego też należało ograniczyć się do kilku uwag natury ogólnej na
temat misji francuskiej w Polsce w latach 1791—1792, dokonać ogólnego opisu
pracy pod względem zawartości, czyniąc z niniejszej recenzji raczej informację
o ukazaniu się pracy na rynku wydawniczym. Niewątpliwie pozytywną stroną recenzowanego wydawnictwa jest fakt, że raporty francuskich dyplomatów
zostały opublikowane w oryginale, co w świetle wcześniejszych recenzji edycji
źródłowych korespondencji dyplomatycznej z okresu Sejmu Wielkiego i zawartych w nich zarzutów co do tłumaczeń na język polski sprawia, że historyk,
który będzie zajmować się dyplomacją końca XVIII w., będzie mógł skorzystać z depesz w wersji oryginalnej. Natomiast mankamentem zbioru jest nie Właściwie Saint-Croix. W czasie rewolucji wyrzekł się tytułu markiza i kazał nazywać
Descorches’em.
H. Ko c ój: Misja Descorches’a — posła pełnomocnego Francji w Polsce w latach 1791—
1792. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”. Prace Historyczne. Z. 5. Kraków 1961,
s. 101—135.
Zob. przyp. 3.
Z. Z iel i ń s k a: Dwa wydawnictwa korespondencji dyplomatycznej z czasów Sejmu Czteroletniego. „Kwartalnik Historyczny” 1990, R. 97, z. 1—2, s. 149—156. Rzecz dotyczyła raportów
de Cachégo i Lucchesiniego.
348
Henryk Kocój, „Dyplomaci francuscy o Konstytucji 3 maja”…
wątpliwie brak indeksu osobowego, co zważywszy na charakter tej publikacji
i mnogość występujących w niej osób byłoby bardzo pożądane. Szkoda także, że
w przeciwieństwie do poprzednich wydań Autor zrezygnował z jakichkolwiek
przypisów w samej korespondencji. Mniej wytrawnemu znawcy przedmiotu
mogłyby one ułatwić poruszanie się w zawiłościach ówczesnej dyplomacji.
Reasumując, należy pozytywnie odnieść się do samego faktu edycji korespondencji w wersji oryginalnej, co sugerowały recenzje poprzednich wydań, wyrażające jednocześnie żal, że Autor mając od wielu lat wszelkie dane
(uwzględniając możliwość korzystania z archiwów rosyjskich) na pełne opracowanie całości polskiej dyplomacji końcowych lat panowania Stanisława Augusta, ogranicza się jedynie do powielania dotychczasowych ustaleń w kolejnych
edycjach materiałów źródłowych.
Jarosław Dudziński