Ocena wybranych parametrów stanu zdrowia populacji dzieci w

102
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 102-109
Ocena wybranych parametrów stanu zdrowia populacji
dzieci w wieku 0-14 lat w Polsce
The assessment of selected health parameters in the population of children
aged 0‑14 years in Poland
Małgorzata Kowalska 1/, Michał Kowalski 2/, Elżbieta Kulka 3/, Bogumiła Braczkowska 1/
Katedra i Zakład Epidemiologii, Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice ul. Medyków 18
student kierunku Biotechnologia, Politechnika Śląska, Gliwice ul. Konarskiego 18
3/
Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice ul. Kossutha 6
1/
2/
W praktyce zdrowia publicznego często wykorzystywane są dane
demograficzne, które pozwalają na stosunkowo prosty opis występujących
problemów zdrowotnych. Zazwyczaj stanowią przyczynek do formułowania
hipotez o potencjalnych związkach pomiędzy narażeniem a skutkiem
zdrowotnym.
Na podstawie dostępnych danych demograficznych dokonano porównania
sytuacji zdrowotnej dzieci w wieku 0-14 lat zamieszkałych w Polsce
(w poszczególnych województwach) i krajach sąsiadujących. Wykazano
znaczące różnice w zakresie badanych współczynników, zarówno na
poziomie międzynarodowym jak i regionalnym. Uzyskane wyniki mogą
stanowić przydatne źródło informacji w kreowaniu projektów badawczych
ukierunkowanych na skuteczne działania zapobiegawcze.
The demographic data are very useful in the public health practice as they
allow a relatively simple description of current health problems. They usually
make a contribution in formulating hypotheses about potential connections
between exposure and health effect.
According to the available demographic data the health status of children
aged 0-14 years living in different voivodeships in Poland was compared
with the corresponding data of the neighboring countries. A significant
variability of the studied ratios was documented, both on the international
and regional levels. The obtained results may present a useful source of
information in creating research projects directed at successful preventive
actions.
Key words: demography, descriptive epidemiology, children
Słowa kluczowe: demografia, epidemiologia opisowa, dzieci
© Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 102-109
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.phie.pl
Dr Małgorzata Kowalska
Katedra i Zakład Epidemiologii
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
40-752 Katowice, ul. Medyków 18
e-mail: [email protected]
Nadesłano: 12.01.2009
Zakwalifikowano do druku: 28.03.2009
Wykaz skrótów:
ICD – International Classification of Diseases
WHO HFA-Database – World Health Organization, Health
for All Database
GUS – Główny Urząd Statystyczny
EU – European Union
Wstęp
W praktyce zdrowia publicznego najprostszym
i najczęściej wykorzystywanym sposobem oceny
stanu zdrowia populacji, w tym zdrowia dzieci, jest
stosowanie modelu epidemiologicznego badania opisowego. Pozwala ono na analizę podstawowych danych
statystycznych gromadzonych w ramach istniejących
systemów z uwzględnieniem takich cech jak: płeć, wiek
i miejsce zamieszkania, umożliwia także obserwację
zmian zachodzących w czasie. Epidemiologiczne
badanie opisowe nie pozwala jednakże na analizę
uwarunkowań przyczynowo-skutkowych z uwagi na
brak danych o narażeniu. Dla wiarygodnej oceny stanu
zdrowia populacji porównywanych populacji niezbędne jest stosowanie standaryzowanych współczynników
oraz ujednoliconych sposobów agregacji danych, np.
w oparciu o aktualną wersję Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Przyczyn Zgonów (ICD-10) [1].
Taki sposób postępowania pozwala na konstruowanie
baz danych, które są dostępne m.in. na stronie internetowej Światowej Organizacji Zdrowia, co znacznie
ułatwia dokonywanie porównań pomiędzy geograficznie i ekonomicznie zróżnicowanymi obszarami [2].
Wśród podstawowych danych statystycznych
wykorzystywanych w zdrowiu publicznym znajdują
się dane demograficzne. Do opisu stanu zdrowia populacji niezbędna jest informacja o liczbie ludności,
strukturze według płci i wieku oraz miejscu zamieszka-
Kowalska M i wsp. Ocena wybranych parametrów stanu zdrowia populacji dzieci w wieku 0-14 lat w Polsce
nia. Monitoruje się liczbę urodzeń i zgonów, przyrost
naturalny, przeciętne dalsze trwanie życia, płodność.
Ponadto możliwe jest uzyskanie danych epidemiologicznych dotyczących umieralności z uwzględnieniem
przyczyny zgonu określonej wg ICD-10, a także
danych dotyczących liczby dzieci z niską masą urodzeniową, umieralności niemowląt z wyróżnieniem
umieralności wczesnej, późnej i okołoporodowej. Dane
te gromadzone są w urzędach statystycznych i prezentowane w formie Roczników Demograficznych
publikowanych dla każdego roku [3] lub tabel wynikowych, opracowywanych w działach udostępniania
danych właściwych urzędów statystycznych [4].
Wartościowym źródłem informacji o stanie zdrowia dzieci są ponadto raporty, które powstają w ramach
odrębnych badań, często wieloośrodkowych, w tym
obejmujących projekty międzynarodowe [5-7]. Zaletą
tych opracowań jest możliwość analizy danych o stanie
zdrowia dzieci z uwzględnieniem grup o zróżnicowanym narażeniu oraz możliwość kontroli tzw. czynników zakłócających m.in. związanych z wiekiem, płcią
czy sytuacją społeczno-ekonomiczną rodziny.
Jednakże z uwagi na niedostatek tego typu
opracowań częstą praktyką w zdrowiu publicznym
jest wykorzystywanie rutynowej sprawozdawczości.
Dostępne, opublikowane raporty oceniające aktualny
stan zdrowia na podstawie rutynowo gromadzonych
danych dotyczą zazwyczaj całej populacji, bez szczegółowego uwzględniania sytuacji dzieci i młodzieży
[8]. Jednocześnie Polska jest aktywnym partnerem
w projektach międzynarodowych, zajmujących się
oceną stanu zdrowia dzieci oraz zmierzających do
wyrównania występujących nierówności [9,10].
Prezentowane w ramach projektów raporty udostępniają jednakże dane bez uwzględnienia regionalnego
zróżnicowania w obrębie kraju. Chociaż użyteczność
porównań wtórnych danych o stanie zdrowia jest
przedmiotem krytyki, to należy zauważyć, że zaobserwowane różnice są zazwyczaj inspiracją do pogłębionych analiz przyczynowo skutkowych, których wyniki
mogą zwiększać skuteczność wdrażanych programów
profilaktycznych, szczególnie w odniesieniu do populacji dzieci.
103
Wyniki
Aktualne dane demograficzne dotyczące wszystkich krajów Unii Europejskiej, w tym Polski, sugerują
występowanie zjawiska starzenia się populacji. Widoczny staje się systematyczny ubytek liczby dzieci
w wieku 0-14 lat w populacji, przy jednoczesnym
wzroście odsetka osób po 65 roku życia. Z punktu widzenia polityki społecznej i zdrowotnej zjawisko to jest
niekorzystne, a prognozy na kolejne lata przewidują
dalsze pogłębianie się tego kryzysu. Analiza danych
opisujących odsetek osób w wieku 0-14 lat w wybranych krajach Unii Europejskiej z ostatnich kilkunastu lat unaocznia systematyczny spadek wskaźnika
we wszystkich krajach, przy czym najwyższe tempo
spadku dotyczy Polski. Odsetek dzieci w Polsce jest
obecnie zbliżony do wartości charakteryzującej stare
kraje EU i kształtuje się na poziomie 17,7% dla chłopców w Polsce (17,0% EU) oraz 15,7% dla dziewcząt
w Polsce (15,4% EU) (ryc. 1).
Analiza danych Głównego Urzędu Statystycznego wskazuje, iż spadek liczby dzieci w wieku 0-14
lat dotyczy wszystkich województw w Polsce (tab. I).
W 1990 roku, co czwarty mieszkaniec Polski był osobą
w wieku 0-14 lat, podczas gdy w 2006 roku już tylko,
co szósty. Należy ponadto zauważyć, że najniższy
odsetek dzieci występował w województwie śląskim,
opolskim, łódzkim i dolnośląskim. Najwyższy odsetek
dotyczył województwa podkarpackiego oraz warmińsko-mazurskiego. Należy uznać, iż wyższa wartość
opisująca liczbę dzieci w populacji generalnej dotyczy
tych województw, w których występuje znaczny udział
ludności wiejskiej. Za obserwacją przemawia także porównanie danych dotyczących odsetka dzieci w populacji ludności polskich miast i wsi. Aktualne, dostępne
dane wskazują, iż w 2006 roku dzieci w wieku 0-14
lat stanowiły 14,2% ludności zamieszkałej w mieście
oraz 18,4% ludności zamieszkałej na wsi.
Przeciętne dalsze trwanie życia wyraża średnią
oczekiwaną liczbę lat, oszacowaną odrębnie dla kobiet
Materiał i metody
Dla oceny sytuacji zdrowotnej polskich dzieci
w wieku 0-14 lat wykorzystano dane demograficzne
gromadzone w ramach istniejących systemów i baz
danych. Korzystano m.in. z danych WHO HFA-Database, danych GUS, w tym banku danych regionalnych
za okres dziesięciu ostatnich lat [11]. Dokonano
porównań wybranych współczynników opisujących
stan zdrowia dzieci w Polsce i sąsiadujących krajach
oraz przeanalizowano ich zmiany w poszczególnych
województwach kraju.
Ryc. 1. Odsetek ludności w wieku 0-14 lat w poszczególnych krajach Unii
Europejskiej, opracowanie własne na podstawie danych WHO HFA-DB
Fig. 1. Percentage of children aged 0-14 years in selected EU countries,
own study according to WHO HFA-DB
104
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 102-109
Tabela I. Odsetek ludności w wieku 0-14 lat w latach 1990-2006 w Polsce, opracowanie własne na podstawie danych GUS w Warszawie
Table I. Percentage of children aged 0-14 years in the period 1990-2006, Poland, own study according to Central Statistical Office in Warsaw
Województwa
/Voivodeships
Ogółem / Total
1990
2000
Miasto / City
2005
2006
1990
2000
Wieś / Village
2005
2006
1990
2000
2005
2006
w odsetkach [%] percentage
POLSKA/POLAND
24,9
19,1
16,2
15,8
24,0
17,1
14,5
14,2
26,5
22,2
18,9
18,4
Dolnośląskie
24,3
17,6
14,8
14,5
23,4
16,2
13,7
13,4
26,4
21,0
17,7
17,2
Kujawsko-pomorskie
25,5
19,7
16,9
16,4
24,2
17,8
15,1
14,7
27,6
22,9
19,8
19,2
Lubelskie
25,5
20,0
16,9
16,4
26,0
18,5
15,2
14,8
25,1
21,4
18,4
17,9
Lubuskie
26,7
19,7
16,5
16,1
26,1
18,3
15,3
15,0
28,0
22,3
18,8
18,2
Łódzkie
22,2
17,2
14,9
14,5
21,5
15,6
13,4
13,1
23,5
20,2
17,6
17,2
Małopolskie
25,4
20,2
17,3
16,8
23,6
17,0
14,5
14,1
27,4
23,5
20,1
19,5
Mazowieckie
23,2
17,9
15,7
15,4
21,9
15,7
14,0
13,9
25,5
21,9
18,8
18,2
Opolskie
25,0
18,6
15,1
14,5
24,8
17,6
14,3
13,8
25,2
19,8
16,0
15,4
Podkarpackie
27,5
21,8
18,1
17,4
28,0
19,6
15,6
15,1
27,2
23,3
19,7
19,0
Podlaskie
25,9
20,4
16,8
16,2
27,3
19,9
15,9
15,4
24,1
21,2
18,2
17,6
Pomorskie
26,2
20,0
17,3
16,9
24,2
17,5
15,1
14,8
30,7
25,5
21,7
21,1
Śląskie
23,9
17,5
14,7
14,4
23,7
16,8
14,1
13,8
24,7
20,2
16,9
16,4
Świętokrzyskie
24,9
19,1
16,1
15,6
24,9
17,1
14,0
13,6
24,8
20,8
17,9
17,2
Warmińsko-mazurskie
28,0
21,1
17,7
17,2
26,5
19,1
15,9
15,4
30,1
24,1
20,4
19,8
Wielkopolskie
25,8
20,0
17,1
16,6
24,4
17,8
15,2
14,8
27,7
22,9
19,6
19,1
Zachodniopomorskie
25,7
19,0
16,1
15,7
24,3
17,2
14,6
14,2
29,0
23,2
19,7
19,1
i mężczyzn będących w dowolnym wieku. Najczęściej
używanym wskaźnikiem jest liczba lat szacowana przy
urodzeniu, a więc dla osoby w wieku ‘0’ lat. Tabela II
przedstawia zmiany, jakie zaszły w ostatnich latach
w Polsce i w wybranych krajach EU. Należy zauważyć, że
przeciętne dalsze trwanie życia noworodka płci żeńskiej
w Polsce w 2006 roku było o około 3 lata krótsze niż noworodka urodzonego w starych krajach EU, natomiast
w przypadku noworodka płci męskiej różnica ta była
dwukrotnie większa i wynosiła 6 lat. Ponadto przeciętne
dalsze trwanie życia noworodków płci męskiej jest w Polsce o około 8 lat krótsze niż w przypadku noworodków
płci żeńskiej, podczas gdy w starych krajach EU różnica
ta kształtuje się na poziomie ok. 6 lat.
Rycina 2 przedstawia z kolei zmiany w zakresie
przeciętnego dalszego trwania życia kobiet i mężczyzn
w Polsce i woj. śląskim. Dane sugerują, iż oczekiwana
liczba lat dla noworodka w kolejnych latach jest nieco
mniejsza dla woj. śląskiego niż dla Polski.
Interesującym wskaźnikiem jest także prawdopodobieństwo zgonu dziecka przed osiągnięciem
5 roku życia oszacowane odrębnie dla chłopców
i dziewcząt na 1000 urodzeń żywych. Dane za ostatnie lata dowodzą, że prawdopodobieństwo zgonu
dziecka przed ukończeniem 5 roku życia w Europie
systematycznie maleje, co niewątpliwie należy wiązać
z postępem w zakresie diagnostyki medycznej, lepszą
opieką zdrowotną a także skuteczniejszą profilaktyką
i poprawą opieki nad dzieckiem w domu. Wskaźnik
ten jest wyższy dla chłopców niż dziewcząt i w 2006
roku kształtował się w Polsce na poziomie zbliżonym
do 7/1000 urodzeń żywych dziewcząt oraz przeszło
Tabela II. Przeciętne dalsze trwanie życia w latach oszacowane dla noworodka z uwzględnieniem płci dziecka w Polsce i wybranych krajach EU, opracowanie
własne na podstawie danych HFA-Database
Table II. Life expectancy at birth (in years) by gender in Poland and in selected EU countries, own study according to WHO HFA-DB
Rok /Year
Republika Czeska
/ Czech Republic
Niemcy / Germany
Polska / Poland
Słowacja / Slovakia
Kraje EU sprzed maja 2004
/ UE countries before May 2004
M
K
M
K
M
K
M
K
M
K
1998
71,23
78,19
74,59
80,79
68,91
77,43
68,64
77,01
74,96
81,26
1999
71,52
78,29
74,89
81,02
68,87
77,54
69,08
77,41
75,18
81,39
2000
71,75
78,61
75,24
81,34
69,8
78,09
69,26
77,64
75,6
81,76
2001
72,12
78,66
75,69
81,59
70,25
78,48
69,71
77,90
75,9
81.98
2002
72,15
78,79
75,83
81,48
70,38
78,88
69,91
77,84
76,09
82,01
2003
72,09
78,65
75,87
81,44
70,53
78,91
69,91
77,86
76,19
81,95
2004
72,62
79,24
76,57
82,0
70,67
79,28
70,47
78,20
76,73
82,50
2005
72,97
79,32
–
–
70,81
79,42
70,32
78,23
76,81
82,55
M – Male; K – Female
Kowalska M i wsp. Ocena wybranych parametrów stanu zdrowia populacji dzieci w wieku 0-14 lat w Polsce
105
82
80
78
76
74
72
70
68
66
64
Polska Chłopcy
Polska Dziewczęta
woj.śląskie Chłopcy
woj.śląskie Dziewczęta
62
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Ryc. 2. Przeciętne dalsze trwanie życia w Polsce i woj. śląskim według
płci mieszkańców, opracowanie własne na podstawie danych GUS
w Warszawie
Fig. 2. Life expectancy at birth in Poland and in Silesia voivodeship by
gender, own study according to Central Statistical Office in Warsaw
Ryc. 4. Liczba urodzeń żywych i zgonów na 1000 ludności w latach
1989-2005 w Polsce i starych krajach EU (opracowanie własne na
podstawie danych HFA-Database)
Fig. 4. Number of live births and deaths per 1000 of population in the
period 1989-2005, Poland and EU members before May 2004 (own
study according to HFA-DB)
Analiza danych dotyczących przyrostu naturalnego w Polsce z uwzględnieniem miejsca zamieszkania
według województw sugeruje występowanie dużego
zróżnicowania (tab. III). Podobnie jak w przypadku
odsetka dzieci w wieku 0-14 lat, najwyższy przyrost
naturalny występuje w zasadzie w województwach
o wysokim udziale ludności wiejskiej w populacji.
Najwyższy przyrost naturalny odnotowano w 2005
roku w woj. pomorskim, warmińsko-mazurskim, podkarpackim i małopolskim. Z kolei w województwach
Tabela III. Zróżnicowanie przyrostu naturalnego w województwach w Polsce,
2005 r.
Table III. Differentiation of natural growth in Polish voivodeships in 2005
Ryc. 3. Prawdopodobieństwo zgonu dziecka przed osiągnięciem 5 roku
życia oszacowane na 1000 urodzeń żywych, wybrane kraje EU (opracowanie własne na podstawie danych HFA Database)
Fig. 3. Probability of death before age of 5 years per 1000 live births,
selected EU countries (own study according to WHO HFA-DB)
8/1000 urodzeń żywych chłopców. W tym samym
czasie w starych krajach EU wskaźnik ten był blisko
dwukrotnie niższy niż w Polsce (ryc. 3).
Często wykorzystywanym współczynnikiem
demograficznym w analizach stanu zdrowia ludności
jest przyrost naturalny, który stanowi różnicę pomiędzy liczbą urodzeń żywych i zgonów w danym roku
na 1000 ludności. Zmiany przyrostu naturalnego na
przestrzeni ostatnich lat w Polsce i w starych krajach
EU przedstawia rycina 4. Należy odnotować, iż tempo
spadku przyrostu naturalnego w Polsce jest znacznie
większe niż w starych krajach EU. Ponadto należy
zauważyć, iż w miarę stabilnej wartości przyrostu
naturalnego w starych krajach EU w Polsce występują
ujemne lub zerowe wartości współczynnika.
Województwo
/Voivodeship
Urodzenia
Zgony na
Przyrost naturalny
żywe na 1000
1000 ludności na 1000 ludności
ludności
/Deaths per
/Population
/Live births
1000 of
growth per 1000
per 1000 of
population
of population
population
Polska /Poland
9,6
9,7
-0,1
Dolnośląskie
8,9
9,9
-1,0
Kujawsko-pomorskie
9,9
9,4
0,5
Lubelskie
9,7
10,6
-0,8
Lubuskie
9,8
9,0
0,8
Łódzkie
8,7
12,1
-3,4
Małopolskie
10,0
8,9
1,1
Mazowieckie
9,7
10,1
-0,3
Opolskie
8,1
9,0
-0,9
Podkarpackie
9,7
8,7
1,1
Podlaskie
9,1
9,8
-0,7
Pomorskie
10,7
8,4
2,2
Śląskie
8,7
9,9
-1,2
Świętokrzyskie
8,9
10,5
-1,7
Warmińsko-mazurskie
10,3
8,7
1,6
Wielkopolskie
10,5
9,0
1,5
Zachodniopomorskie
9,5
9,0
0,5
106
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 102-109
takich jak: łódzkie czy śląskie, przyrost naturalny jest
wartością ujemną, co oznacza przewagę liczby zgonów
nad liczbą urodzeń żywych w populacji. Najniższy
przyrost naturalny odnotowano w 2005 roku w woj.
łódzkim, wynosił on -3,4/1000 ludności.
Umieralność niemowląt definiowaną jako liczbę
zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych w wybranych krajach Europy prezentuje rycina 4. Chociaż
w naszym kraju występuje systematyczny spadek liczby zgonów niemowląt, to nadal wartość współczynnika
jest jedną z wyższych w Europie. W 2005 roku był on
dla Polski 1,5 razy większy niż współczynnik oszacowany dla starych krajów EU (odpowiednio 6,4/1000
urodzeń żywych i 4,2/1000 urodzeń żywych). Nadal
wyższe ryzyko zgonu ponoszą chłopcy niż dziewczęta,
a odpowiednie współczynniki umieralności z uwzględnieniem płci dla 2005 roku wynosiły: 6,9/1000 urodzeń żywych chłopców oraz 5,8/1000 urodzeń żywych
dziewcząt [2]. Rycina 5 prezentuje z kolei wartości
współczynników umieralności niemowląt w 2005
roku w poszczególnych województwach. Najmniejszą
umieralność niemowląt odnotowano w woj. opolskim,
kształtowała się ona na poziomie 4,9/1000 urodzeń
żywych i była zbliżona do poziomu charakteryzującego
stare kraje EU. W pozostałych województwach umieralność była znacznie wyższa i przekraczała wartość
średniej dla krajów Europy (sprzed akcesu w maju
2004 roku) nawet 1,7-1,8 razy. Dotyczyło to woj.
śląskiego, podkarpackiego, lubelskiego i zachodniopomorskiego.
Odsetek dzieci urodzonych z niską masą urodzeniową tj. poniżej 2500 g, jest ważnym wskaźnikiem
stanu zdrowia dzieci. Niska masa urodzeniowa jest
jednym z czynników, które mogą wpływać na wzrost
umieralności niemowląt. Rycina 6 prezentuje zmiany
8
7,3
7,5
7
6,9
7,4
7,3
7,1
6,6
6,5
6,2 6,1
6
6,4
5,8
6
6
5,9
5,6
5,5
5,9
4,9
5
4,5
4
3,5
wielkopolskie
zachodnio-pomorskie
świętokrzyskie
warm-mazurskie
śląskie
pomorskie
podlaskie
podkarpackie
opolskie
mazowieckie
łódzkie
małopolskie
lubuskie
lubelskie
dolnośląskie
kujawsko pomorskie
3
Ryc. 5. Umieralność niemowląt w Polsce w 2005 roku według województw, zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych
Fig. 5. Infant mortality in Poland by voivodeships in 2005, infant
deaths per 1000 of live births
Ryc. 6. Odsetek dzieci z niską masą urodzeniową, poniżej 2500 g
w Polsce i wybranych krajach EU, opracowanie własne wg danych
HFA-Database
Fig. 6. Percentage of children with low birth weight, below 2500 g in Poland and in selected EU countries, own study according to HFA-DB
tego wskaźnika w Polsce i w wybranych krajach EU.
Odsetek dzieci z niską masą urodzeniową jest w Polsce
niższy niż krajach sąsiadujących, a także w starych krajach członkowskich EU. Można, zatem przypuszczać,
iż nie może to być dominująca przyczyna większej
umieralności niemowląt w naszym kraju. Ponadto
trend ma w miarę stabilny przebieg w czasie, podczas
gdy w Republice Czeskiej czy Słowacji zaobserwować
można wzrost liczby dzieci z niską masą urodzeniową. Tabela IV przedstawia z kolei odsetek dzieci
z niską masą urodzeniową w Polsce wg województw.
Podobnie jak dla Polski ogółem można zaobserwować
dla każdego z regionów kraju w zasadzie brak zmian
Tabela IV. Odsetek dzieci z niską masą urodzeniową (<2500g) w Polsce
według województw, opracowanie własne na podstawie Roczników Demograficznych GUS w Warszawie
Table IV. Percentage of children with low birth weight (<2500g) in Poland by
voivodeships, own study according to Central Statistical Office in Warsaw
Województwo/Voivodeship
Odsetek (%) dzieci z wagą urodzeniową < 2500 g/
Percentage (%) of children with low birth weight
<2500g
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Polska/Poland
6,0
5,7
5,9
6,0
5,9
6,1
6,1
6,0
dolnośląskie
6,7
6,3
6,6
6,5
6,5
6,5
6,3
6,5
kujawsko-pomorskie
6,2
6,2
6,1
6,3
6,0
5,9
6,1
5,7
lubelskie
5,8
5,6
5,4
6,0
5,9
5,9
5,9
6,1
lubuskie
6,4
6,2
6,5
6,4
6,3
6,6
6,3
6,7
łódzkie
6,7
6,5
7,0
7,0
6,9
7,2
6,8
6,6
małopolskie
5,5
5,5
5,5
5,8
5,9
5,8
5,8
6,1
mazowieckie
5,6
5,2
5,6
5,5
5,6
5,7
5,7
6,0
opolskie
5,9
5,2
6,0
5,6
6,1
6,1
5,6
5,7
podkarpackie
5,1
4,9
5,3
5,2
5,6
5,7
6,0
5,7
podlaskie
4,7
4,6
4,8
5,0
4,9
5,4
5,3
4,9
pomorskie
6,2
5,5
5,7
5,6
5,6
5,9
5,9
5,5
śląskie
6,7
6,2
6,5
6,9
6,5
6,9
6,7
6,6
świętokrzyskie
5,5
5,6
6,0
6,0
5,6
6,0
5,9
6,1
warmińsko-mazurskie
5,5
5,6
5,4
5,6
5,6
6,0
5,9
5,9
wielkopolskie
5,5
5,5
5,3
5,6
5,2
5,5
5,5
5,4
zachodniopomorskie
6,9
6,8
6,6
6,6
6,7
7,0
6,8
6,8
Kowalska M i wsp. Ocena wybranych parametrów stanu zdrowia populacji dzieci w wieku 0-14 lat w Polsce
35
30
32
26
26
33
30
27
26
24
25
23
20
15
11
10
5
kujawsko-pomorskie
dolnośląskie
wielkopolskie
świętokrzyskie
podkarpackie
lubelskie
śląskie
małopolskie
0
mazowieckie
Na podstawie zebranych danych demograficznych ustalono, że pomimo znacznej poprawy w ciągu
ostatnich lat, większość spośród badanych współczynników opisujących stan zdrowia dzieci 0-14 lat osiąga
w Polsce gorsze wartości niż te, które odnotowano
w starych krajach EU. Uwidacznia się również duże
zróżnicowanie terytorialne w naszym kraju, zazwyczaj
miejski charakter aglomeracji sprzyja gorszym wartościom współczynników demograficznych takich jak:
odsetek dzieci w wieku 0-14 lat, przyrost naturalny
czy odsetek dzieci z niską masą urodzeniową.
Charakterystyczny dla krajów Unii Europejskiej
efekt starzenia się populacji wyrażony m.in. w postaci
systematycznego spadku liczby dzieci w wieku 0-14
lat występuje także w Polsce. Tempo spadku w naszym
kraju było znacznie wyższe niż to notowane w starych
krajach EU, aktualnie wartości odsetkowe są zbliżone.
Najmniejszy odsetek dzieci w populacji generalnej
odnotowuje się w województwach: śląskim, opolskim,
łódzkim i dolnośląskim, natomiast największy w woj.
podkarpackim i warmińsko-mazurskim. Odsetek
dzieci w populacji mieszkańców miast kształtuje się
na poziomie ponad 14% natomiast wsi ponad 18%.
Stwierdzono także, że przeciętne dalsze trwanie życia
oszacowane dla noworodka jest w naszym kraju wartością mniejszą, niż odpowiednie wartości w starych
krajach EU, nawet o kilka lat. Ponadto większe ryzyko
krótszego życia ponoszą chłopcy niż dziewczęta, średnio o około 8-10 lat.
Fig. 7. Age-standardized death ratio due to congenital malformation
and chromosomal abnormalities (per 100 000) in children aged 0-14
years, own study according to HFA-DB
łódzkie
Dyskusja i wnioski
Ryc. 7. Standaryzowany względem wieku współczynnik umieralności
z powodu wad wrodzonych, zniekształceń i aberracji chromosomowych
(n/100 000) w populacji dzieci 0-14 lat, opracowanie własne wg
danych HFA-Database
n/10 000 urodzeń żywych
w czasie. Najmniejszy odsetek dzieci z niską masą
urodzeniową odnotowuje się rokrocznie w woj. podlaskim, opolskim, pomorskim i wielkopolskim. Z kolei
największy odsetek dzieci z niską masą urodzeniową
dotyczy rokrocznie woj. łódzkiego, śląskiego i zachodniopomorskiego, dla których osiąga wartość zbliżoną
do notowanej w Niemczech.
Stosunkowo wysoki, wyższy niż w krajach sąsiedzkich i starych krajach EU, jest w Polsce standaryzowany
współczynnik umieralności z powodu wad wrodzonych, zniekształceń i aberracji chromosomowych
(Q00-Q99 wg ICD-10). Pomimo znacznego spadku
w ciągu ostatniego dziesięciolecia, współczynnik jest
nadal dwukrotnie większy niż notowany w starych
krajach EU (ryc. 7). Analiza wartości współczynnika
opisującego liczbę zgonów z powodu wad wrodzonych,
zniekształceń i aberracji chromosomowych w przeliczeniu na 10 000 urodzeń żywych, w 2005 r., w poszczególnych województwach unaocznia, iż wskaźnik
jest największy w woj. wielkopolskim, lubelskim i podkarpackim oraz najmniejszy w woj. świętokrzyskim
(ryc. 8). Jest wysoce prawdopodobne, iż także tutaj
ujawnia się wpływ środowiskowego narażenia związanego z rolniczym charakterem miejsca zamieszkania.
107
Ryc. 8. Liczba zgonów z powodu wad wrodzonych, zniekształceń
i aberracji chromosomowych w przeliczeniu na 10 000 urodzeń żywych w wybranych województwach, 2005 rok, opracowanie własne
na podstawie danych GUS
Fig. 8. Number of deaths due to congenital malformation and chromosomal abnormalities (per 10 000 live births) in selected voivodeships
in 2005, own study according to Central Statistical Office
Odnotowany po raz pierwszy od kilku lat, w 2006
roku niewielki, dodatni przyrost naturalny w Polsce
jest właściwie dowodem istnienia tzw. echa demograficznego niż poprawy sytuacji demograficznej [12].
Jednocześnie w wielu województwach w Polsce przyrost naturalny pozostaje wartością ujemną, najmniejszy odnotowuje się w woj. łódzkim. Z kolei największy
i dodatni przyrost naturalny jest charakterystyczny
dla województw o dużym odsetku ludności wiejskiej,
należą do nich województwa: pomorskie, warmińsko-mazurskie i podkarpackie. Przyczyny zjawiska
są złożone i uzależnione od takich czynników jak:
feminizacja, liczba małżeństw i rozwodów (nadal
108
większość dzieci w Polsce pochodzi ze związków małżeńskich), wzrost średniego wieku małżonków, wzrost
odsetka matek po 35 roku życia, preferowanie modelu
rodziny z jednym dzieckiem, saldo migracji, kondycja
społeczno-ekonomiczna rodziny, etc. [11]. Nie można
również wykluczyć wpływu środowiskowych uwarunkowań stanu zdrowia związanych z przemysłowym
charakterem aglomeracji (woj. łódzkie i śląskie), ale
jednoznaczne wnioski nie są możliwe na gruncie epidemiologii opisowej.
Pomimo obserwowanego w Polsce spadku umieralności niemowląt, nadal poziom współczynnika jest
jednym z wyższych w Europie. W 2005 roku był on dla
Polski 1,5 razy większy niż współczynnik oszacowany
dla starych krajów EU. Podobnie jak w przypadku
umieralności ogólnej, także współczynniki umieralności wczesnej, późnej i okołoporodowej są w naszym
kraju jednymi z wyższych w Europie [2]. Nadal wyższe ryzyko zgonu ponoszą chłopcy niż dziewczęta.
Podobnie jak w przypadku przyrostu naturalnego
uwidacznia się duże zróżnicowanie terytorialne, najmniejszy współczynnik umieralności odnotowuje się
w woj. opolskim natomiast największy w woj. śląskim,
podkarpackim, lubelskim i zachodnio-pomorskim.
Taka sytuacja jest niezwykle trudna do oceny, o ile
w przypadku woj. śląskiego można by sądzić, iż ujawnia się wpływ czynników środowiskowych związanych
z uprzemysłowioną aglomeracją, o tyle w przypadku
woj. podkarpackiego czy lubelskiego nie jest to już
możliwe. Obydwa województwa charakteryzują się
stosunkowo wysokim odsetkiem ludności zamieszkałej na wsi, co w powiązaniu z informacją o wysokim
współczynniku umieralności mogłoby sugerować,
iż raczej charakter wykonywanej pracy (nadmierny
wysiłek fizyczny) lub narażenie na środki ochrony
roślin stosowane w rolnictwie mogą mieć decydujące
znaczenie. Nie można jednakże pomijać istotnych
zagadnień, jakimi są: dostępność usług medycznych
dla kobiet będących w ciąży, która w regionach wiejskich jest nieco odmienna niż w mieście, jakość wody
do picia czy percepcja matek w zakresie sprawowania
prawidłowej opieki nad noworodkiem i niemowlęciem.
Udzielenie ostatecznych a zarazem wiarygodnych
odpowiedzi nie jest jednakże możliwe bez dowodów
uzyskanych na podstawie badania analitycznego.
Uważa się, iż jedną z głównych przyczyn umieralności wczesnej i okołoporodowej jest niska, a raczej
bardzo niska masa urodzeniowa [9,13-17]. Zweryfikowanie tej tezy w ramach epidemiologicznego
badania opisowego jest w zasadzie niemożliwe, ale
uzyskane obserwacje własne są interesujące. Pomimo
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 102-109
wysokich wartości obydwu współczynników umieralności, odsetek dzieci z niską masą urodzeniową jest
w Polsce niższy niż w starych krajach członkowskich
EU, co sugeruje, iż nie może to być dominująca przyczyna większej umieralności niemowląt w naszym
kraju. Ponadto trend jest w miarę stabilny w czasie.
Podobnie jak dla Polski ogółem można zaobserwować dla każdego z regionów kraju w zasadzie brak
zmian w czasie. Najmniejszy odsetek dzieci z niską
masą urodzeniową odnotowuje się rokrocznie w woj.
podlaskim oraz w woj. opolskim, pomorskim i wielkopolskim, z kolei największy odsetek dzieci z niską
masą urodzeniową dotyczy rokrocznie woj. łódzkiego,
śląskiego i zachodniopomorskiego.
Ujawniono także zróżnicowanie terytorialne
w zakresie liczby zgonów z powodu wad wrodzonych, zniekształceń i aberracji chromosomowych
w przeliczeniu na 10 000 urodzeń żywych w Polsce.
Najmniejsze współczynniki odnotowano w woj.
świętokrzyskim, największe natomiast w woj. wielkopolskim, lubelskim i podkarpackim. Podobnie
jak w poprzednio omawianych zagadnieniach, jednoznaczne określenie przyczyny tego stanu rzeczy
nie jest możliwe na gruncie epidemiologii opisowej.
Jednakże ujawnione zróżnicowanie, sugeruje, iż rolniczy charakter miejsca zamieszkania może okazać
się kluczowy dla zwiększonego ryzyka wystąpienia
wad rozwojowych. Teza ta koresponduje z opisanymi
w literaturze przedmiotu dowodami potwierdzającymi
zwiększone ryzyko urodzenia dziecka z wadą wrodzoną przez matki zamieszkałe w regionie o intensywnej
produkcji rolniczej [17].
W aspekcie przedstawionych powyżej informacji,
dotyczących wybranych wskaźników demograficznych należy stwierdzić, iż niezbędne jest kontynuowanie działań z zakresu zdrowia publicznego, mających
na celu poprawę stanu zdrowia dzieci i młodzieży
w Polsce. Wniosek ten jest spójny z założeniami i celami nowej edycji Narodowego Programu Zdrowia
rozpisanego na lata 2006-2015 [18]. Niezbędne jest
także kontynuowanie badań, które pozwolą na wyjaśnienie występującego zróżnicowania współczynników m.in. poprzez określenie udziału środowiskowych
uwarunkowań stanu zdrowia dzieci, wyjaśnienie roli
czynników społeczno-ekonomicznych, czynników
związanych z funkcjonowaniem i dostępnością usług
medycznych etc. [9,19]. Należy przypuszczać, iż
wdrażanie programów profilaktycznych bez jednoznacznej odpowiedzi na te kwestie, może okazać się
niezbyt efektywne.
Kowalska M i wsp. Ocena wybranych parametrów stanu zdrowia populacji dzieci w wieku 0-14 lat w Polsce
109
Piśmiennictwo / References
1. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób
i Problemów Zdrowotnych. Rewizja 10. ICD-10. Vesalius,
Kraków 1997.
2. Health for All Database. www.who.int
3. Roczniki Demograficzne z lat 1999-2007. GUS,
Warszawa.
4. Tablice wynikowe Urzędu Statystycznego w Katowicach,
Katowice.
5. Krzyżaniak A (red). Ciśnienie tętnicze u dzieci i młodzieży
(normy, monitorowanie, profilaktyka). AM, Poznań 2004.
6. Oblacińska A (red). Zdrowie i styl życia młodzieży u progu
dorosłości. Raport IMiD z badań pt. Zdrowie subiektywne
oraz zadowolenie z życia i zachowania zdrowotne uczniów
szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. IMiD, Warszawa 2005.
www.imid.med.pl
7. Światowa strategia rozpoznawania, leczenia i prewencji
astmy. Raport NHLBI/WHO. GINA 20002. Med Prakt 2002,
6.
8. Wojtyniak B, Goryński P (red). Sytuacja zdrowotna ludności
Polski. PZH, Warszawa 2008. www.stat.gov.pl
9. The European Perinatal Health Report. 2008. www.
europeristat.com
10. Children’s Health and Environment. Developing action
plans. WHO, Kopenhaga 2005.
11. Bank danych regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego
w Warszawie. www.stat.gov.pl
12. Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2003. Rządowa Rada
Ludnościowa. Warszawa 2004. www.stat.gov.pl
13. Lopez NB, Choonara I. Can we reduce the number of lowbirth-weight babies? The Cuban experience. Neonatology
2008, 95(3): 193-197.
14. Pedersen CB, Sun Y, Vestergaard M, et al Assessing fetal
growth impairments based on family data as tool for
identifying high-risk babies. An example with neonatal
mortality. BMC Pregnancy Childbirth 2007, 7: 28.
15. Bartels DB, Wypij D, Wenzlaff P, et al. Hospital volume and
neonatal mortality among very low birth weight infants.
Pediatrics 2006, 116(7): 2206-2214.
16. EuroNeoNet 2003-2006. General report for very low birth
weight infants data from 2003 to 2006. www.euroneonet.org
17. Jurewicz J, Hanke W. Zawodowa i środowiskowa ekspozycja
na pestycydy a ryzyko wystąpienia wad wrodzonych
– przegląd badań epidemiologicznych. Probl Hig Epidemiol
2008, 89(3): 302-309.
18. Wstępny ramowy projekt Narodowego Programu Zdrowia
na lata 2006-2015. Ministerstwo Zdrowia, PZH, Warszawa
2007.
19. The European Health Report 2005. Public health action
for healthier children and populations. WHO, Kopenhaga
2005.