Prof. dr hab. Henryk Kobryń Warszawa, dnia 7 kwietnia 2015 r

Prof. dr hab. Henryk Kobryń
Warszawa, dnia 7 kwietnia 2015 r.
Katedra Nauk Morfologicznych
Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW
ul. Nowoursynowska 159
02-776 Warszawa
Recenzja
rozprawy doktorskiej Mgr Urszuli Iwaszczuk pt.: „Zwierzęta w gospodarce
wczesnośredniowiecznych grodów i osad na ziemiach Polski”
Wiele źródeł pisanych wskazuje na istotną rolę zwierząt w gospodarce i
rozwoju kulturowym mieszkańców zasiedlających tereny Polski w różnych
okresach chronologicznych. Stwierdzenie to dotyczy również wczesnego
średniowiecza, na który przypada początek kształtowania naszej państwowości.
Dotychczasowe publikacje z tego zakresu, nawet stosunkowo liczne,
zawierają wiele luk, nieścisłości oraz niekiedy sprzecznych poglądów na temat
roli zwierząt w gospodarce ludzi zamieszkujących ówczesną Polskę. Sytuacja ta
ma wiele przyczyn. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim czynienie
uogólnień na podstawie analiz mało reprezentatywnej liczby szczątków
zwierzęcych w materiałach archeozoologicznych na określonych stanowiskach i
w odpowiednich okresach chronologicznych, nieścisłości ich datowania,
zastosowanie niewłaściwych metod badawczych i błędne interpretacje
uzyskanych wyników.
Dlatego z uznaniem należy się odnieść do inicjatywy Mgr U. Iwaszczuk,
która podjęła ambitne zadanie zmierzające do zbadania, wszechstronnego
opracowania i wyjaśnienia licznych problemów związanych z rolą zwierząt w
gospodarce wczesnośredniowiecznych zespołów osadniczych o różnym
1
charakterze (grody, podgrodzia, osady podgrodziowe, osady otwarte) i
odmiennym datowaniu a wyniki swoich obserwacji, wraz z obszerną
dokumentacją i interpretacją, przedłożyła w formie ocenianej rozprawy.
Podjęcie tego zadania było możliwe po zgromadzeniu odpowiednio licznych
wykopaliskowych szczątków zwierzęcych i powstaniu, szczególnie w ostatnich
latach, nowych a także udoskonaleniu już istniejących metod badawczych.
Nawiasem dodam, że Placówka, w której było realizowane to zadanie, pod
kierunkiem Prof. dr hab. Alicji Lasoty Moskalewskiej, jest referencyjna w skali
nie tylko naszego kraju.
Ta obszerna rozprawa została przedstawiona w dwóch tomach. Pierwszy z
nich obejmuje 249 str. tekstu zasadniczego, podzielonego na odpowiednie
rozdziały, zestawienie 443 pozycji bibliograficznych prawidłowo dobranych i
cytowanych, spis tytułów 223 tabel (większość z nich zajmuje wiele stron) oraz
spis podpisów pod 83 ryciny. Natomiast w tomie drugim zamieszczono bardzo
przejrzystą dokumentację w postaci tabel i rycin.
Rozprawę rozpoczyna krótki, treściwy wstęp, który dobrze wprowadza
czytelnika w zagadnienia będące przedmiotem obserwacji. W kolejnym
rozdziale Autorka dokonała wnikliwej i krytycznej oceny dotychczasowego
stanu badań szczątków zwierząt udomowionych i dzikich w nawiązaniu do
złożonego procesu jakim była gospodarka prowadzona na terenie ziem Polski
we wczesnym średniowieczu. Wykazała w nim, na podstawie licznie
cytowanych pozycji piśmiennictwa, braki istotnych informacji z tego zakresu.
Z treści tych dwóch rozdziałów wynika główny cel i wiele obocznych
zadań badawczych, które przed sobą postawiła. Jest on uzasadniony, został
sformułowany jasno i nie budzi zastrzeżeń. Było nim dokonanie charakterystyki
gospodarki zwierzętami w poszczególnych regionach geograficznohistorycznych wczesnośredniowiecznej Polski, z uwzględnieniem czterech
wcześniej wspomnianych zespołów osadniczych i trzech faz chronologicznych
(faza I – VI – VIII w., faza II – IX – połowa XI w., faza III – połowa XI –
2
połowa XIII w.). Doktorantka postanowiła opisać modele konsumpcyjne i ich
przemiany zachodzące w okresie wczesnego średniowiecza oraz sposoby chowu
i hodowli zwierząt w tym okresie. Podjęła również próbę wykazania wpływu na
nie różnych czynników, związanych między innymi z napiętą sytuacją
polityczną czy też z odmiennym pochodzeniem mieszkańców, na gospodarkę
zwierzęcą. Kolejnym zadaniem była próba wyznaczenia relacji zachodzących
między mieszkańcami grodów, podgrodzi i osad podgrodowych na podstawie
materiałów archeozoologicznych a także wyznaczenia dróg kontaktów
międzyregionalnych.
Dobrym wprowadzeniem do właściwego zrozumienia treści dalszych
rozdziałów jest dokonanie, na podstawie piśmiennictwa, syntetycznej i
wielostronnej charakterystyki poszczególnych regionów ziem polskich w
okresie wczesnego średniowiecza, takich jak: Wielkopolska (w tym Ziemia
Kujawska i Ziemia Sieradzko-Łęczycka), Małopolska (Wschodnia i Zachodnia),
Mazowsze (w tym Podlasie), Ziemia Chełmińsko-Dobrzyńska, Śląsk, Pomorze
(w tym Pomorze Zachodnie, Gdańskie i Wysoczyzna Krajeńska) oraz Prusy.
Okazuje się, że sytuacja tych regionów w czasach szybkiego rozwoju
osadnictwa słowiańskiego, formowania państwa piastowskiego i przyjęcia
chrześcijaństwa była odmienna. Nie pozostało to bez wpływu na
gospodarowanie zwierzętami, co zostało uwzględnione w dalszych
rozważaniach opisanych w rozprawie.
Założony cel był realizowany poprzez wielostronne analizy wyników
badań archeozoologicznych przeprowadzonych dla 249 zespołów 180 stanowisk
osadniczych z terenu wczesnośredniowiecznej Polski (w obecnych jej
granicach). Te cząstkowe wyniki w olbrzymiej większości zostały zamieszczone
w pracach innych autorów; część z nich była zaczerpnięta ze źródeł dotychczas
nie opublikowanych (w tym z 2 badanych przez Doktorantkę). Zawierają one,
nie zawsze wyczerpujące informacje, na temat liczby szczątków, stanu ich
zachowania, przynależności gatunkowej i anatomicznej, cech morfologicznych,
3
wieku i płci osobników, do których należały. Jednak, pogrupowane według
kryteriów przyjętych przez Nią, stanowiły właściwy i odpowiednio liczny
materiał stanowiący podstawę do dalszych badań.
Zastosowane metody badawcze (niektóre pomysłu lub modyfikacji
Kandydatki), w tym statystyczne, są nowoczesne i właściwie dobrane; zostały
bardzo szczegółowo opisane w dysertacji, co daje możliwość powtórzenia
przeprowadzonych badań i ewentualnej weryfikacji uzyskanych rezultatów.
Były one warunkiem nie tylko wszechstronnego wykorzystania unikatowych
materiałów, ale świadczą również o tym, że Mgr U. Iwaszczuk przystąpiła do
wykonywania swojej pracy gruntownie przygotowana, posiadła umiejętność
prowadzenia wielokierunkowych obserwacji i interpretowania wyników.
Wszystkie osiągnięte rezultaty dokonanych poczynań, zamieszczone w
ocenianej rozprawie są oryginalne, bardzo wartościowe i dobrze
udokumentowane; stanowią one niekwestionowane Jej osiągnięcie. Nie sposób
ich, choćby krótko, wymienić w recenzji, chociaż na to w pełni zasługują.
Ograniczę się więc tylko do przytoczenia zaledwie niektórych spośród nich
traktując je jako przykłady.
Ustaliła w sposób bardzo precyzyjny skład gatunkowy ssaków i ptaków
udomowionych oraz łownych a także ryb. Okazało się, że skład ten był
odmienny w poszczególnych regionach geograficzno-historycznych, typach
osad i fazach osadniczych, co świadczy o zróżnicowanej popularności mającej
związek np. ze sposobami użytkowania zwierząt oraz preferencjami
konsumpcyjnymi a także ze statusem materialnym i społecznym ówczesnych
mieszkańców.
Udowodniła również, że głównym źródłem mięsa były ssaki hodowlane
należące do pięciu gatunków: świnia, bydło, owca, koza i koń. Ssaki łowne,
ptaki udomowione i dzikie a także ryby stanowiły zwykle uzupełnienie
zasadniczej diety. Spośród ssaków hodowlanych zdecydowany prym wiodły
dwa gatunki – świnia i bydło. W mniejszym stopniu w grę wchodziła owca lub
4
koza a sporadycznie – koń. Wiele wskazuje na to, że w przypadku tego
ostatniego chodziło o osobniki bytujące w stanie dzikim.
Zależnie od liczby szczątków kostnych reprezentujących poszczególne
gatunki zwierząt hodowlanych, przy zastosowaniu odpowiedniego szyfru
numerycznego, Autorka wyróżniła siedem (niekiedy mniej) głównych modeli
(typów) konsumpcyjnych. Odnotowała wyraźny związek określonego typu z
regionem geograficzno-historycznym; mniej wyraźna zależność dotyczyła faz
osadniczych i rodzajów stanowisk.
W wyniku przeprowadzenia odpowiednich analiz dowiodła, że rozkład
anatomiczny szczątków kostnych należących do określonej części tuszy
poszczególnych gatunków był odmienny. Wyróżniła na tej podstawie kilka
modeli jej rozbioru kulinarnego mających związek z regionem geograficznohistorycznym, fazą osadniczą i charakterem stanowiska.
Olbrzymi materiał badawczy, którym dysponowała, umożliwił dokonanie
wszechstronnej analizy cech morfologicznych ssaków hodowlanych – bydła,
świni, konia oraz owcy i kozy. Dostarczyła dzięki temu dobrze
udokumentowanej wiedzy na temat wielkości, wyrażonej między innymi
wysokością w kłębie, struktury płciowej i wieku osobniczego a nawet w kilku
przypadkach zmian patologicznych u hodowanych i wykorzystywanych stad.
Cechy te zmieniały się przede wszystkim zależnie od chronologii. Miały na nie
wpływ również warunki środowiskowe w poszczególnych regionach
wczesnośredniowiecznej Polski.
Szczególnie interesujące, wszechstronne i obszerne jest omówienie
uzyskanych wyników, w którym Autorka na podstawie przemyśleń własnych i
informacji zaczerpniętych z licznych pozycji literatury, starała się znaleźć
odpowiednie ich uzasadnienie. Uwzględniła przy tym stan hodowli i łowiectwa,
kierunki użytkowania zwierząt zarówno jako źródła mięsa jak i
wykorzystywania przyżyciowego. Nie pominęła również przedyskutowania
wpływu czynników kulturowych, politycznych, ekonomicznych i
5
środowiskowych na gospodarowanie zwierzętami. Wymagało to od Niej
rzetelnej wiedzy, nie tylko historycznej, ale także wiadomości z odległych
dziedzin biologicznych, takich jak anatomia porównawcza, chów i hodowla
zwierząt czy systematyka zoologiczna.
W zakończeniu Kandydatka jeszcze raz streściła, podsumowała i
podkreśliła uwarunkowania gospodarki zwierzętami na terenie naszego kraju w
rozpatrywanym przedziale czasowym. Podsumowanie to wskazuje również
pośrednio, iż zamierzony cel został osiągnięty.
Opracowanie to, o znacznej objętości i bogatej dokumentacji,
odznaczające się precyzją opisów i zwięzłością sformułowań, powstało w
następstwie żmudnych i pracochłonnych dociekań. Może stanowić przykład
dysertacji prawidłowo zaplanowanej i wzorowo wykonanej. Jest ona pierwszym
źródłem wiedzy o tak szerokim zakresie i cennych walorach poznawczych w
polskim piśmiennictwie.
Została napisana poprawną polszczyzną, językiem komunikatywnym, co
(mimo licznych szczegółów i danych liczbowych), czyni ją „łatwą w odbiorze”.
Podczas jej studiowania spotkałem kilka, na szczęście drobnych, uchybień. Oto
one:
1. Na str. 141, 152 i w innych miejscach jest stosowna nazwa „miednica”; to
określenie, pojawiające się niestety dość często w pracach
archeozoologicznych, nie jest poprawne. W rzeczywistości sprawa
dotyczy kości miednicznej. Miednica, zgodnie z mianownictwem
anatomicznym, jest strukturą złożoną z obustronnych kości miednicznych,
kości krzyżowej i kilku początkowych kręgów ogonowych.
2. Trudno mi się zgodzić z zapisem: „Wśród zmian tego typu
zaobserwowano zmiany dotyczące zarówno aparatu ruchowego, jak też
patologie kręgosłupa (str. 183). Aparat ruchowy to kości, ich połączenia
(w tym stawy) i mięśnie. Należało pisać o zmianach dotyczących kośćca
(niekiedy stawów) kończyn i kręgosłupa.
6
3. W spisie tytułów niektórych tabel (tom I), zawierających dane
osteometryczne, jest zamieszczona informacja, iż ich wartości zostały
wyrażone w mm; inne nie są w tę informację wyposażone. Może to
sugerować, że przy nich zastosowano odmienne jednostki metryczne, a
tak przecież nie jest.
4. W tabelach podano nazwy polskie i łacińskie gatunków ssaków dzikich,
ptaków domowych i dzikich oraz ryb. Nie zachowano tej konsekwencji w
odniesieniu do ssaków udomowionych.
5. W tytułach tabel 20-28 oraz na rycinach 18, 20, 22 i 24 zastosowano
skróty (np. kpbl…..), które nie są powszechnie znane a czytelnik musi się
domyślać ich znaczenia. Byłoby dobrze je rozwinąć tylko raz przy tytule
tab. 20 a w następnych sytuacjach do tego się odwoływać.
6. W tab. 33, 68, 100, 135 i 167 chodzi o długość szyjki łopatki (tytuły
tabel), czy też o jej szerokość („zawartość” tabel)?
Powyższe uwagi, o charakterze głównie redakcyjno-porządkowym, nie
obciążają istotnie pracy ani też nie umniejszają wartości uzyskanych
wyników. Świadczą raczej o tym, że żadne dzieło ludzkie nie może być do
końca doskonałe.
Przedłożoną rozprawę Mgr Urszuli Iwaszczuk pt.: „Zwierzęta w
gospodarce wczesnośredniowiecznej Polski” uważam za wartościową i
oceniam wysoce pozytywnie. Stwierdzam, że odpowiada ona w pełni
wymogom Ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach i tytule
naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. Nr 65, poz.
595 z dnia 14. 04. 2003, z późniejszymi zmianami – Dz. U. Nr 164, poz.
1365 z 2005 r.) stawianym kandydatom ubiegającym się o nadanie stopnia
doktora. W związku z tym kieruję do Dostojnej Rady Wydziału
Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego wniosek o dopuszczenie jej
Autorki do dalszych etapów przewodu doktorskiego.
7
Wnioskuję również o wyróżnienie dysertacji z następującym
uzasadnieniem:
1. Jej powstanie wymagało olbrzymiego nakładu pracy od Kandydatki, która
posługując się właściwymi metodami, w tym niektórymi w modyfikacji
własnej, poddała wielostronnym badaniom liczne szczątki zwierzęce z
obszaru całej wczesnośredniowiecznej Polski.
2. Uzyskane wyniki są oryginalne, wartościowe i bardzo dobrze
udokumentowane.
3. Rozprawa jest poprawnie napisana i właściwie zredagowana. Niewielkie
niedoskonałości, o których wcześniej wspomniałem, nie wpływają
istotnie na jej wysoką ocenę.
4. Nie nasunęły mi się na jej temat żadne uwagi merytoryczne.
8