PoLsKa recePcja WŁOSkIeGO DRAMAtU POWAŻNeGO

How to reference this article
Łukaszewicz, J. (2015). Polska recepcja włoskiego dramatu poważnego. Italica Wratislaviensia, 6,
337–341. DOI: http://dx.doi.org/10.15804/IW.2015.06.22
Justyna Łukaszewicz
Uniwersytet Wrocławski
[email protected]
Polska recepcja
włoskiego dramatu poważnego
Jadwiga Miszalska (2013). „Tragicznych igrzysk pieśń uczy nas cnoty”.
Przekłady z języka włoskiego jako źródło polskiej dramaturgii poważnej
do końca XVIII wieku. Kraków: Collegium Columbinum, ss. 300.
siążkę opublikowaną w serii „Biblioteka Tradycji” (nr CXXVIII),
wydawanej przez krakowskie wydawnictwo od roku 1996 pod
redakcją Wacława Waleckiego, otwiera „Wprowadzenie” zwięźle prezentujące przekładoznawczy grunt, na którym stoi to cenne opracowanie. Autorka, która od lat bada polskie tłumaczenia literatury włoskiej,
będące żywym przykładem kontaktów między systemami literackimi
w rozumieniu Dionyza Durišina, czerpie między innymi z teorii polisystemów literackich Itamara Evan-Zohara, który kładzie nacisk na kulturę
przyjmującą, oraz myśli Antoine’a Bermana, który zwraca uwagę na silny związek teatru z tożsamością wspólnoty narodowej1. „Wprowadze-
K
1
Durišin, D. (1968). Podstawowe typy związków i zależności literackich, Pamiętnik Literacki, z. 3, s. 345–357. Even-Zohar, I. (1978). The Position of Translated
Literature in the Literary Polysystem. W: B. Hrushovski, I. Even-Zohar, Papers on
Published: 10/09/2015
ISSN 2084-4514
338
Justyna Łukaszewicz
nie” zarysowuje ponadto problematykę przekładu teatralnego, którego
różne aspekty poruszane są w dalszych częściach monografii: bezpośredniość recepcji, potencjalna sceniczność tekstu dramatycznego, wybory tłumacza związane z zagadnieniami rytmu i formy wersyfikacyjnej
oraz ewentualnego projektu inscenizacyjnego.
Autorka wykorzystała w omawianej pozycji swoje wcześniejsze
prace, przede wszystkim bibliografię polskich przekładów włoskich tekstów teatralnych w całej historii tego niezwykle ważnego aspektu włosko-polskich relacji kulturowych2. Bibliografia ta została opracowana
w ramach kierowanych przez Miszalską projektów badawczych, dzięki
którym „udało się stwierdzić, że do końca wieku XVIII przetłumaczono
w Polsce około 120 włoskich dramatów” (s. 9). Wiele z nich, w oryginale i przekładzie, zostało przebadanych w trakcie pracy nad omawianą
publikacją, która uwzględnia około 80 tekstów dramatycznych (s. 14).
Komparatystyczne badania Miszalskiej poświęcone polskiej recepcji włoskich dramatów o tematyce poważnej obejmują okres od początku tych relacji, czyli wiek XVI, do ostatnich lat wieku XVIII, kiedy
zamyka się ważny etap rozwoju polskiego teatru. Intensywny rozwój
twórczości dramatycznej tłumaczonej nastąpił jednak dopiero po roku
1750, co związane było z potrzebami repertuarowymi scen szkolnych
i Teatru Narodowego. W kolejnych rozdziałach omawiane są poszczególne gatunki: 1. tragedia i dramat, 2. dramat pasterski, 3. opera oraz
4. oratorium i kantata. Rozdziały podzielone są z kolei na części, w których analiza przebiega w porządku chronologicznym; przedstawiono
na przykład trzy główne etapy recepcji włoskiej opery: w wieku XVII,
w epoce saskiej i w okresie od powstania sceny narodowej. Tom uzupełniają: lista „Polskich przekładów włoskiej literatury poważnej do końca
wieku XVIII”, „Bibliografia” i „Skorowidz nazwisk”.
Poetics and Semiotics 8. Tel-Aviv: Tel-Aviv University. Berman, A. (1990). Préface.
W: A. Brisset, Sociocritique de la traduction. Théâtre et altérité au Québec (1968–
1988). Longueuil : Le Préambule (L’Univers des discours).
2
Miszalska, J., Gurgul, M., Surma-Gawłowska, M., Woźniak, M. (2007). Od
Dantego do Fo. Włoska poezja i dramat w Polsce (od XVI do XXI wieku). Kraków:
Collegium Columbinum.
Polska recepcja włoskiego dramatu poważnego
339
Żeby docenić warsztat krakowskiej badaczki, przyjrzyjmy się, tytułem przykładu, jej analizie Cezara w Egipcie (1753) Franciszka Bohomolca, wielce zasłużonego dla rozwoju polskiej komedii. W tym
wypadku chodzi o pierwszą włoską tragedię jezuicką przeniesioną na
grunt polski i wystawioną w warszawskim Collegium Nobilium. Miszalskiej udało się ustalić, że pierwowzorem sztuki polskiego jezuity
była wystawiona w Seminarium Rzymskim tragedia Cesare in Egitto
(1745) nauczyciela kolegiów jezuickich Giulia Cesare Cordary. Autorka przedstawia budowę, tematykę, główne elementy intrygi i bohaterów utworu (Cezar rozstrzyga w Aleksandrii spór między Kleopatrą
a Ptolemeuszem o prawo do tronu). Następnie pokazuje, że przesłanie
utworu („Rzym jako nauczyciel cnót to Kościół, a pokonani «barbarzyńcy», uznający jego wielkość, to nawróceni grzesznicy”, s. 33–34),
sposób prowadzenia i rozwiązanie akcji, a także tożsamość bohaterów
są zgodne z dydaktycznymi założeniami tragedii przeznaczonej na scenę szkolną. Ponieważ Cordara nie wprowadza na scenę kobiet, Bohomolec może zachować nie tylko strukturę dramatu, ale i płeć bohaterów.
Nie pojawia się tu zatem często stosowany (także przez Bohomolca)
zabieg eliminacji żeńskich postaci jako element przystosowania sztuki
do sceny konwiktowej.
Dogłębna wiedza na temat szerokiego kontekstu pozwala autorce
monografii uwidocznić różnice między Bohomolcem a większością
polskich tłumaczy-adaptatorów. Otóż Bohomolec „nie amplifikuje, lecz
skraca” (s. 34), dzięki czemu tekst staje się mniej redundantny i bardziej
dobitny, a zarazem – jak zauważa badaczka – bardziej poetycki dzięki
wprowadzeniu figur stylistycznych. Ponadto tłumacz jezuita „nie stara się raczej zastępować pojęć ogólnych czy abstrakcyjnych bardziej
konkretnymi” (s. 35)3. Autorka podsumowuje analizę stwierdzeniem, że
ingerencje tłumacza nie naruszają przesłania utworu, a jego polska wersja jest nawet bardziej udana. Tak w oryginale, jak i w polskim przekładzie tego utworu „tragicznych igrzysk pieśń uczy nas cnoty” – zgodnie
3
Tendencje przeciwne (do amplifikacji i ukonkretniania) widać np. u Franciszka Zabłockiego (por. Łukaszewicz, J. [2006]. Dramaty Franciszka Zabłockiego jako
przekłady i adaptacje. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego).
340
Justyna Łukaszewicz
z przywołanym w tytule monografii cytatem z Wacława Rzewuskiego.
Grana na scenie i ogłoszona drukiem wersja Bohomolca ilustruje –
zgodnie z podtytułem omawianej publikacji – znaczenie przekładu dla
powstania i rozwoju polskiej dramaturgii poważnej.
Przedstawione w książce analizy i interpretacje prowadzą między innymi do wniosków, że najczęściej tłumaczonym włoskim autorem oper i oratoriów był w Polsce Pietro Metastasio, a najczęściej przekładanym u nas włoskim dramatem było libretto Temistocle (1736) tego
autora. Podejście osiemnastowiecznych tłumaczy do włoskiej opery poważnej pokazuje Miszalska między innymi na przykładzie serii pięciu
wersji tragedii o Temistoklesie: łacińskiego przekładu teatyna Antonia
Marii Portalupiego (który przełożył siedem dramatów „cesarskiego poety”), tłumaczenia drugiego z najbardziej zasłużonych popularyzatorów
Metastasia w Polsce, biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego (mającego
tendencję do amplifikacji, którą autorka ilustruje i interpretuje), tekstu
pióra jezuity Franciszka Borowskiego (który usunął wszystkie arie, realizując strategie pisania tragedii i oddania walorów stylistycznych oryginału), czasem zbyt dosłownego przekładu Kunegundy Komorowskiej
oraz regularnej tragedii Franciszka Dionizego Kniaźnina, nazwanej
przez komparatystkę „ukoronowaniem triumfalnego marszu Temistoklesa przez polskie XVIII stulecie” (s. 179).
Autorka od wielu lat publikuje wyniki szeroko zakrojonych badań
poświęconych różnym aspektom polskiej recepcji włoskiej literatury,
zwłaszcza epok dawnych. Wśród jej prac poświęconych gatunkom innym niż teatralne wymienić trzeba monografię, której tematem są przekłady barokowych romansów4. Warto też wspomnieć o tekstach poświęconych poezji, przede wszystkim sonetowi5. Ważne tematy z dziedziny
włosko-polskich relacji, zwłaszcza w wiekach dawnych, realizują z jej
inspiracji i pod jej kierunkiem kolejni młodzi badacze zdobywający
pierwsze szlify na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jednym z przykładów
4
Miszalska, J. (2003). „Kolloander wierny” i „Piękna Dianea”. Polskie przekłady włoskich romansów barokowych w XVII wieku i w epoce saskiej na tle ówczesnych teorii romansu i przekładu. Kraków: UNIVERSITAS.
5
Miszalska, J. (2010). Sonet w Polsce od XVI do początków XIX wieku a przekłady z języka włoskiego, Italica Wratislaviensia, 2010, s. 16–33.
Polska recepcja włoskiego dramatu poważnego
341
może być omówiona w tym samym numerze „Italica Wratislaviensia”
monografia, którą Magdalena Wrana poświęciła działalności nuncjusza Angela Marii Duriniego6. Tymczasem w druku jest już opracowana
przez Miszalską syntetyczna historia recepcji literatury włoskiej (prozy
narracyjnej, tekstów dramatycznych i poezji) w dawnej Polsce.
6
Wrana, M. (2013). Angelo Maria Durini – poeta i polityk w purpurze. Zarys działalności literackiej, kulturalnej i politycznej nuncjusza w Polsce (1767–1772).
Kraków: Collegium Columbinum.