MOŻLIWOŚCI I SKUTKI ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA MIMO

ROCZNIKI
Tom
NAUK
VIII
PRAWNYCH
-
199 8
C Y P R IA N S U C H O C K I
L u b li n
M O ŻLIW O ŚCI I SKUTKI Z A W A R C IA M A Ł Ż E Ń S T W A
M IM O ISTN IEN IA P R Z E S Z K Ó D
W PRAW IE K A N O N IC Z N Y M I PO LSK IM
W
z wi ą zk u
z art.
10 ust.
1, n. 1 k o n k o r d a t u
podpisanego
28
lipca
1993 r. pr zez Rząd R ze cz po spo li te j Polski ej, który p o s t a n a w i a : „ O d chwili
z a wa r ci a m a łż e ńs tw o k a no n i c z n e w y w i e r a takie skutki, j a k i e p o c i ą g a za sobą
z aw a rc ie m a ł ż eń st w a z go d ni e z p r a w e m p o l sk im , jeżeli m i ę d z y n u p t u r i e n t am i
nie istnieją pr ze sz ko d y wy n ik a j ą ce z p r a w a p o l s k i e g o ” , rodzi się u k a p ł a n ó w
i w sz ys t k i ch z a i nt e re s ow an y c h p o r a d n i c t w e m r o d z i n n y m pil na p o t r z e b a z n a j o ­
mości p r ze sz kó d z p ol sk i eg o K o d e k s u r o d z i n n e g o i o p i e k u ń c z e g o (k.r.o.). Tę
potrzebę wi edz y w zakresie p rz es z k ó d m a ł ż e ń s k i c h w obu s y s t e m a c h p r a w a
k a n o n i c z n e g o i p ol s k ie g o p o d k re ś la p o n a d t o ust. 2 t e g o ż ar ty k uł u, który
postanawia: „ P r z y g o t o w a n i e do m a ł ż e ń s t w a k a n o n i c z n e g o o b e j m u j e p o u c z e n i e
nup t ur ie nt ów o n i e ro z er wal no ś ci m a ł ż e ń s t w a k a n o n i c z n e g o or az o p r z e p i sa c h
pr awa p ol skie go d o t yc z ąc y ch
s k ut k ów
małżeństwa” . Podobnie
ur zę d ni c y
Stanu C y w i ln e go , w ob ec k tór ych d o k o n u j e się z a wa r c i e u m o w y ma łż e ńs k i e j
wył ą cz n ie cywi lnej , winni p os ia da ć o d p o w i e d n i ą w i ed z ę w z akr e si e p r z e s z k ó d
pr awa k a no ni c zn eg o . Ty l k o z n a j o m o ś ć p r z e p i s ó w obu s y s t e m ó w p r a w n y c h
przed o b y dw i e strony, z a r ó w n o k o ś c ie l ną j a k i ś w ie ck ą , b ę d ą c e ś w i a d k a m i
zgody mał żeńskiej nupt ur ie nt ów, p oz wol i u n i k n ą ć n i e p o r o z u m i e ń i z g r z y t ó w
w sto so wa ni u art. 10 k o n k o r d a t u 1.
Jeśli chodzi o mo ż l iw oś ci z a wa r c i a m a ł ż e ń s t w a n a t erenie p r a w a k o ś c i e l n e ­
go z p r ze s zk o da mi w z na c ze ni u K P K z 1983 r., to u s t a w o d a w c a z n a i stosuj e
1 H. M i s /. I a i. P rzedm ow a [w : ] C. S u c h o c k i. P rze szko d y m a łże ń sk ie ir p ra w ie
kanonicznym i p o lskim K odeksie rodzinnym i op ieku ń czym . P o ra d n ictw o ro d zin n e u> asp e k cie
w ym ogów K onkordatu. Lublin 1997 (inps B iblioteka KU L), s. 5.
sz er eg d y s p e n s c h ro n i ą c y c h n u p t u r i e n t ó w p r z e d e w e n t u a l n y m u s ił o w an i e m
z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w a z p r z e s z k o d a m i ( wi a d o m o , że j e st ono n i e w a ż ne od
p o c z ąt ku ) . Jeśli c h o dz i o u s t a w o d a w c ę świ e ck i e g o , za z e z w o l e n i e m sądu daje
on m o ż l i w o ś c i z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w a m i m o istnienia p r z e s ł a ne k n eg a t y wn y ch .
Z a w a r c i e m a ł ż e ń s t w a m i m o istniej ących p r z es z kó d w obu s y s t e m a c h pr a­
w n y c h rodzi też o d m i e n n e skutki z w ł a s z c z a w a s p ek c i e j e g o wa żnoś ci.
I. D Y S P E N S O W A N I E O D P R Z E S Z K Ó D W P R A W I E K A N O N I C Z N Y M
W p r a wi e k a n o n i c z n y m p r z e w i d z i a n o m o ż l i w o ś ć d y s p e n s o w a n i a od p r z e ­
s z k ód m a ł ż e ń s k i c h . D y s p e n s a to r o z lu ź ni e ni e p r a w a cz ys to k oś ci e ln e go w p o ­
s z c z e g ó l n y m w y p a d k u 2. M o ż e być o n a u d z i e l o n a p rz e z tych, którzy p o s i a d a ­
j ą w ł a d z ę w y k o n a w c z ą , w g ra n ic a ch s wo i ch ko mp e t e nc j i, a także pr zez tych,
k t ó r y m w y r a ź n i e lub po śr e dn i o p r zy s ł u g u j e w ł a d z a d y s p e n s o w a n i a , bądź mo cą
s a m e g o p r a wa , b ą d ź m o c ą z godnej z p r a w e m delegacj i. O d u s t a w o d a w s t w a
k o ś c i e l n e g o nie na le ży d y s p e n s o w a ć b ez słusznej i racj onal nej prz yc z yn y,
z u w z g l ę d n i e n i e m o ko l ic z no ś c i p r z y p a d k u i w aż n oś c i u st a wy , od której się
d y s p e n s u j e 3. N o w y K P K p r z y z n a j e w za sa dz ie w ł a d z ę d y s p e n s o w a n i a od
u s t a w p o w s z e c h n y c h , j a k i p a r ty k u la r ny c h, w y d a n y c h p rz ez n a j w y ż s z ą wła dz ę
k oś c ie l ną , b i s k u p o m d i e c ez j a ln y m, z as t r z e ga ją c j e d y n i e Stolicy Apostolski ej
u d zi e l a n i e d y s p e n s od u s t a w p r o c e s o w y c h lub k ar n y c h o r az tych. o kt órych
w y r a ź n i e w z m i a n k u j e się j a k o o r e ze r w a t a c h tejże Stolicy A p os t o l s k i e j 4. Gdy
: Kan. 85 KPK: „Dy spensa, czyli ro zluźnienie praw a czysto k o śc ieln ego w poszczególnym
w y pa d ku, m oże zostać u dz ie lo na prz ez tych, którzy po sia dają w ła d zę w y k o n a w c z ą w granicach
ich ko m p ete n cji, a także przez tych, k tórym w y ra źn ie lub po średnio prz y sług uje władza
d y sp e n so w a n ia , b ą d ź m o c ą sa m e g o prawa, b ądź m o c ą zgodnej z p ra w em delegacji" .
J Kan. 90 § 1 KPK: „Od u s ta w o d a w stw a k o śc ielnego nic należy d y sp e n so w a ć bez słusznej
i ra cjonalnej p r z ycz yny , z u w z g lę d n ie n ie m okoliczno ści p rz y pad ku i ważno ści ustawy, od
której się dyspen suje. W p rz ec iw n y m razie d y sp e n sa jest n ieg o d z iw a a także niew ażna, chyba
że została ud z ie lon a prz ez p r a w o d a w c ę lub j e g o p r z e ło ż o n e g o ” .
§ 2: „W w ą tpliw ości co do w ysta rcz a ln ości p rzyczyn y, d y sp e n sa jest ud z ie lon a ważnie
i g o d z iw ie ” .
4 Kan. 87 § 1 KPK: „ Biskup diecezjalny m oże d y sp e n so w a ć w ie rnych - ilekroć uzna to
za p o ż y te c z n e dla ich d u c h o w e g o do b ra - od ustaw dy sc y p lin a rn y ch , tak p o w sze chn yc h, jak
i party k u larn y c h , w y d a n y c h przez n a jw y żs zą władzę k o śc ieln ą dla je g o teryto rium lub dla jego
po d w ła d n y ch , j e d n a k nic od ustaw p ro c eso w y ch lub k arnych ani od których dy spensa jest
spe c ja lnie z a r e z e r w o w a n a Stolicy A posto lskiej lub innej w ła d z y ” .
§ 2: „Jeżeli trudno jest zw rócić się do Stolicy Świętej i ró w n o c ze śn ie zw łok a grozi
n ie b e z p ie c z e ń s tw e m pow ażnej szkody, każdy ord y n a riu s z m o że d y sp e n so w a ć od tychże ustaw,
na w et jeż eli d y s p e n s a z a re z e rw o w a n a je s t Stolicy Św iętej, jeśli tylko chodzi o dyspensę, której
chodzi o d y s p e n s o w a n i e od p rz es z k ó d m a ł ż e ń s k i c h , to n al eż y w y o d r ę b n i ć trzy
n as t ęp uj ąc e sytuacje, o których t rakt ują k ol e j n o o d n o ś n e k a n o n y KP K:
1)
w y p ad e k zwykły, 2) n i e b e z p i e c z e ń s t w o śmierci; 3) w y p a d e k nag l ąc y.
I . D y s p e n so w a n ie w w y p a d k u z w yk ły m
W w y p a d ku z w y kł y m , w k t ó r y m nie z a ch o d z i ż a d n a n a d z w y c z a j n a o k o ­
liczność d e t e r mi n uj ą c a syt uacj ę n u p t u r i e n t ó w , w ł a d z ę d y s p e n s o w a n i a o d p r z e ­
szkód ma ł że ńs ki c h p os ia d a - p o z a St ol i c ą A p o s t o l s k ą - o r d y n a r i u s z miej sca.
M o ż e on d y s p e n s o w a ć s wo i ch p o d w ł a d n y c h , g d z i e k o l w i e k p r z e b y w a j ą c y c h ,
oraz wsz yst ki ch akt ual ni e p r z e b y w a j ą c y c h n a j e g o w ł a s n y m t e r y t o r i u m od
ws z ys tki ch p r z es z kó d z p r a w a k o ś c ie l ne g o z w y j ą t k i e m tych, od k tó ryc h
d ys p en s a j es t z a r e z e r w o w a n a Stol icy A p o s t o l s k i e j 5. St ol icy A p o st o l sk i e j j es t
z a r e z e r w o w a n a dyspensa: 1) od p r z e s z k o d y ś w ię ce ń; 2) od p r z e s z k o d y w i e ­
c zy st eg o ślubu p u b li c zn e go c zyst ości , z ł o ż o n e g o w i ns tyt uc ie z a k o n n y m na
pr awi e pap i es k i m; 3) od pr ze s z k od y w y s t ę p k u 6. Od i nn yc h p r z e s z k ó d p o c h o ­
dz eni a ko śc ie ln eg o o r dy n a r iu s z mi e j sc a m o ż e d y s p e n s o w a ć 7.
ona w tych sa m ych okolicznościach zw ykła udzielać, z z a c h o w a n ie m przepisu kan. 291".
W yp ad a dodać, napisał W. Góralski, iż w s p o m n ia n a z m ia n a d o k o n a ła się j u ż - w znacznej
mierze - m o cą molu proprio Paw ła VI D e E p isco p o ru m m u n e rib u s z 15 VI 1966 r..
in spirow anego de k retem Vaticani II C liristus D om inus. Zob. W. G ó r a 1 s k i. K o ścieln e
p ra w o m a łżeń skie, Płock 1987, s. 29.
? Kan. 1078 § 1 KPK: „ O rdynariusz m iejsca m o że sw oich p o d w ła d n y c h g d z ie k o lw iek
przebyw ających oraz wszystkich aktualnie p rz eb y w a jąc y ch n a w ła s n y m j e g o terytorium ,
dysp e nso w ać od w szystkich przeszkód z praw a k ośc ielneg o, z w y łą c z e n ie m tych, od których
dyspensa jest zare ze rw o w a n a Stolicy A p o sto lsk ie j” .
11 Kan. 1078 § 2 KPK: „Stolicy Apostolskiej je s t z a re z e rw o w a n a dyspensa:
1° od przeszkody w ynikającej ze św ięceń lub z w ie cz y steg o ślubu p u b lic z n e g o czystości,
zło żon eg o w instytucie z ak o n n y m na prawie papieskim ;
2° od przeszkody wystę pku, o której w kan. 1090” .
Kan. 134 § I KPK: „Pod na zw ą o rd y n a riu sz rozum iani są w praw ie, o p ró c z B iskupa
R zym skie go, biskupi diecezjalni oraz inni. którzy - c ho ćby tylk o c z a s o w o - są p rz ełożony m i
Kościoła party kularnego lub wsp óln oty do niego prz yrów n ane j zgo dnie z p rz ep ise m kan. 368,
jak również ci, którzy w nich posiadają ogóln ą w y k o n a w c z ą w ła d zę z w y c z a jn ą , m ia n o w ic ie
w ikariu sze generalni i biskupi, a także - dla w ła sn yc h c zło n k ó w - wyżsi p rzełożeni kleryckic h
instytutów zak onn ych na prawic a p apieskim i kleryc k ic h sto w a r z y s z e ń ż y c ia a p o sto ls k ie g o na
prawie papieskim , którzy p osiadają p rzynajm niej z w y c z a jn ą w ła d z ę w y k o n a w c z ą ” .
§ 2: „Pod nazw ą o rd y n a riu sz m iejsca rozum iani są w szyscy w yliczeni w § 1. z w yją tk ie m
p rzełożonych in stytu tów z ak onn ych i stow a rzy sze ń życia a p o sto ls k ie g o ” .
Nie u d zi e la się n ig d y d y s p e ns y od p r z e s z k o d y p o k r e w i e ń s t w a w linii p r os ­
tej o r az w d r u g i m s topniu linii b o c z n e j 8.
2. D y s p e n s o w a n ie w n ie b e z p ie c z e ń s tw ie śm ie rc i
Kan.
1079 § 1 po st an a wi a: „ W g r o ż ą c y m n i e b e z p i e c z e ń s t w i e śmierci,
o r d y n a r i u s z m i e j s c a m o ż e s wo i ch p o d w ł a d n y c h , g d z i e k o l w i e k p r z e b y w a j ą ­
c yc h, o r az ws z ys t ki c h p o z o s t aj ą c yc h na w ł a s n y m j e g o t er yt or i um, d y s p e n s o ­
w ać z a r ó w n o od f or my o b ow ią z uj ą ce j przy z a wa r ci u m a łż e ńs tw a , ja k od
w s z y st k i c h i p o s z c z e g ó l n y c h p r ze s z k ó d z p r a w a k o ś c ie l ne go , czy to p u bl i c z ­
n yc h c z y t ajnych, z w y j ą t k i e m p r ze s z k o d y w y p ł yw a j ąc e j ze ś w i ę ce ń prezbiter at u” . Pr z ez n i e b e z p i e c z e ń s t w o śmierci r o z u m i e się sytuację, w której p r z y ­
n aj mn ie j j e d n e m u z n u p t u r i e n t ó w z a g r a ża n i e b e z p i e c z e ń s t w o śmierci, tzn.
ki ed y istnieje w i ę k s z e p r a w d o p o d o b i e ń s t w o śmierci aniżeli życia. Pr awo
k a n o n i c z n e szerzej r o z um i e tę o ko li c z no ść n i e b e z p i e c z e ń s t w a śmierci aniżeli
s f o r m u ł o w a n e w k.r.o „ n i e b e z p i e c z e ń s t w a g r o ż ą c e g o życiu j e d ne j ze s tr on ”9.
D y s p e n s a w p ra wi e k a n o n i c z n y m nie m o ż e być u d z i e l o n a j e d y n i e w p r z y p a d ­
ku p r ze s z k o d y pł yn ąc ąc ej ze ś w i ę c e ń p r e z b i t e r a t u 10.
P r a w o d a w c a k o ś c i e l n y idzie tak d a leko, że w w y p ad k u, gdy nie m o ż n a się
z w ró c i ć do m i e j s c o w e g o o rd yn a ri u s z a , i d e n t y c zn ą w ł a d zę daje: 1) p r o b o s z ­
c z o m , 2) k a p ł a n o m lub d i a k o n o m d e l e g o w a n y m do b ło g o s ł a w i e n i a m a ł ż e ń ­
stwa, 3) k a p ł a n o m lub d i a k o n o m a s y s t u j ą c ym przy z aw ie ra ni u ma ł że ń st wa
w formie nadzw yczajnej".
* Kan. 1078 § 3 KPK: „Nie u dziela
się nigdy d yspe nsy od prz esz k o d y
pokrew ie
w linii prostej oraz w dru gim stopniu linii
bocznej" . Jest to pow tórz enie d yspozycji kan. 1076
§ 3 d a w n e g o K od eksu, wynikają cej z d oktryny Kościoła o niem ożliw o ści udzielenia dyspensy
od p rz e sz k o d y po k re w ień stw a w całej linii prostej, j a k ró w n ie ż w drugim stopniu linii bocznej
(ro d ze ń stw o ), a to z uwagi na p ra w d o p o d o b ie ń stw o p oc h odze nia prz esz ko dy w tym zakresie
z p ra w a natu raln ego. N awet Stolica A p o s to lsk a nie udziela w o b y d w u p rzyp ad kach dyspensy.
Zob. G ó r a l s k i , K o ścieln e p ra w o m a łże ń sk ie, s. 30.
9 Art. 9 k.r.o.
ale
10 O rd y n a riu s z m o że zatem d y sp e n so w a ć od przeszkod y w ynik ającej ze św ięceń diakonatu,
nie m oże d y s p e n s o w a ć od przeszko dy w ynikającej ze św ięceń biskupich.
11 Kan. 1079 § 2 KPK: „W tych sa m y ch okoliczn ościach, o jak ich w § 1, ale tylko
w w y p a d k ac h , w których nie m o żn a się o dnieść naw et do m ie jsc o w eg o ordyn ariusza, laką samą
wła d zę d y s p e n s o w a n ia posiada proboszcz, szafarz, od p o w ie d n io d e le g o w a n y , a także kapłan lub
diakon, asystu jąc y przy z aw ieraniu m ałż eń stw a zgo dnie z kan. 1116, § 2 ” .
Pr zez n i e mo ż no ś ć o dn ie si en ia się do m i e j s c o w e g o o r dy n a r i u s z a , w w y p a d ­
ku, o kt ór ym byt a m o w a , ro z umi e się s yt uacj ę, gdy m o ż n a to u c z y n i ć tylko
za p o m o c ą telegrafu lub t e l e f o n u 12.
Ta kż e s po wi e dn ik p os ia d a w ła dz ę d y s p e n s o w a n i a w n i e b e z p i e c z e ń s t w i e
śmierci, lecz wy ł ąc zn i e od p r z es z k ó d m a ł ż e ń s k i c h t aj n y c h w z a k r es i e w e ­
wnę tr zn ym, czy to podczas: s p o w i e d z i , czy p o z a ni ą (nie m a takiej wł ad zy
d y s p e n s o w a n i a od f o r m y ) 12.
3. D y s p e n s o w a n ie w w y p a d k u n a g lą c y m
P r a w o d a w c a kościel ny w kan. 1080
§ 1 p o s t a n aw i a : „ Il e kr oć p r z e s z k o d a
zostaje wykr yt a, gdy w s z y s t ko je st j u ż g o t o w e do śl ubu i m a ł ż e ń s t w a nie da
się o dłożyć bez p r a w d o p o d o b n e g o n i e b e z p i e c z e ń s t w a w i e l k i e g o zla, do cz as u
u zy sk a ni a d y sp e ns y od k o m p e t e n t n e g o p r ze ł o ż o n e g o , w ł a d z ę d y s p e n s o w a n i a
od ws zys tkich pr ze sz kó d, z w y ł ą c z e n i e m tych, o k tó r y c h w ka n 1078, § 2.
n. 1, mają: o rd yn ar i u sz mi ej sc a oraz, jeśli w y p a d e k j es t tajny, w s zy sc y,
o których w kan. 1079, §§ 2-3, z z a c h o w a n i e m p r z e p i s a n y c h t a m w a r u n k ó w " .
Z p rz e pi s ó w t ych wyni ka, że w w y p a d k u n a g l ą c y m ( w s z y s t k o p r z y g o t o w a ­
ne do ślubu) w ła dz ę d y s p e n s o w a n i a od w s z y s t k i c h p r z e s z k ó d p o c h o d z e n i a
kościel nego, z w y j ą t k ie m p r z e s zk o dy ś w i ę c e ń or az w i e c z y s t e g o śl ub u p u b l i c z ­
nego c zyst ości zł oż o n e go w instytucie z a k o n n y m na p r a w i e p a p i e s k i m , p o s i a ­
dają na st ęp uj ą ce osoby: 1) o r d y na r iu s z mi ejs ca; 2) p r o b o s z c z ; 3) k a p ła n lub
di akon o d p o w i e d n i o d e l e g o w a n y do b ł o g o s ł a w i e n i a m a ł ż e ń s t w a ; 4) k apł a n lub
di akon
asyst uj ący
5) s po w i ed ni k -
przy
za wa rc iu
małżeństwa
w formie
nadzwyczajnej;
w zakresi e w e w n ę t r z n y m , c zy to p o d c z a s s p o wi e dz i , czy
poza nią (kan. 1080 § 1). W y m i e n i o n e j e d n a k w p u n k t a c h 2-5 k a t e go r i e osób,
a więc wsz ys tki e p oz a o r d y n a r i u s z e m mie js c a, p o s i a d a j ą t a k ą w ła d z ę , gdy
1) nie m o ż n a się odni eść na we t do m i e j s c o w e g o o r d y n a r i u s z a , 2) j eśli w y p a ­
dek j es t t a j n y 14.
' ' T am że , ś 4: „Prze/, n iem ożność o d n iesie n ia się do m ie jsc o w e g o o rd y n a riu s za , w w y ­
padku, o którym w § 2, rozumie się sytuację, gdy m o żn a to u c zynić tylk o przy p o m o c y
telegrafu lub telefonu".
13 T am że , | 3: „W niebezp ieczeństw ie śmierci sp o w ie d n ik m o ż e d y s p e n s o w a ć od p r z e ­
szkód tajnych w zakresie w e w n ę trz n y m czy to podczas spow ie dz i, czy p o z a nią".
14 Przez wypadek tajny roz u m iem y tutaj prz esz k o d ę faktycznie tajną. tzn. z n an ą bardzo
wąskiem u gro nu osób, na wet jeśli z. natury sw ojej b yłaby public zną. Zob. G ó r a 1 s k i.
K ościeln e p ra w o m a łżeń skie, s. 31.
U d z i el e n i e d y s p e n s y w w y p a d k u n a g l ą c y m o b e j mu j e r ó w n i e ż sytuacje,
w k tó r y c h c ho dz i o u w a ż n i e n i e (sanacj ę) m a ł ż e ń s t w a z a w a r t e g o nieważni e,
j eś li z a g r a ż a taki e s a mo n i e b e z p i e c z e ń s t w o i nie m a cz as u na o dni es i en ie się
do St ol ic y Ap os t ol sk ie j , e w e nt u a l ni e do o r dy n a r i u s z a mi ej sc a, gdy chodzi
o p r z e s z k od y , od k tó r yc h m o ż e d y s p e n s o w a ć 16.
W my śl kan. 90 § I od u s t a w o d a w s t w a k o ś c i e l n e g o nie nal eży d y s p e n ­
s o w a ć bez słusznej i racj onalnej p r zy c z yn y, z u w z g l ę d n i e n i e m okol i czności
p r z y p a d k u i w a ż n oś c i u s t a w y , od której się d y s p en s u je . W p r z e c i w n y m razie
— d o d aj e k a no n -
d y s p e n s a jes t n i e go d z i wa , a ta kż e n ie wa ż na , c hy b a że
z os t ał a u d z i e l o n a p r z ez p r a w o d a w c ę lub j e g o p r z e ł o ż o n e g o 16.
II. U D Z I E L A N I E P O Z W O L E Ń P R Z E Z S Ą D Y
N A Z A W A R C I E M A Ł Ż E Ń S T W A W K .R .O
P r o b l e m tak z w a n y c h „ d y s p e n s ” w k.r.o d ot y cz y w ę ż s z e g o z ak r es u aniżeli
d y s p e n s o w a n i a w p r a wi e k a n o n i c z n y m . W k.r.o w y m a g a się p o z w o l e n i a sądu
n a z a w a r c i e z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i e g o m i m o istnienia p r z es z kó d . Są d czyni
to w p o s t ę p o w a n i u n i e p r o c e s o w y m na w n i o s e k o s ob y z a mi e rz aj ą ce j z awr zeć
15 Kan. 1080 § 2 KPK: „Ta w ładza rozciąga się także na uw a żnie n ie m ałżeństw a, jeśli
zagra ża takie sa m o n ieb e zp ie cz eń s tw o i nie m a czasu na o d niesien ie się do Stolicy A p osto l­
skiej, e w e n tu a ln ie do ord y n a riu s za miejsca, gdy chodzi o p rz esz k ody , od których może
d y s p e n s o w a ć ” . W arto je s z c z e przytoczyć cenne uwagi W. G óralskiego: „M ó w ią c o w ypadku
n a g lą cy m , sa n k c jo n o w a n y m w kan. 1080, należy je s z c z e zw rócić u w a g ę na dy sp o z y c je kan.
87 § 2 z norm o g óln ych , poz ostając ą w relacji z ty m ż e kan. 1080. O tó ż kan. 87 S 2 stanowi,
iż |eżcli trudno je s t z w ró cić się do Stolicy Św iętej (o d ysp e n sę jej z are z e rw o w a n ą ) i r ó w n o ­
cześnie z w ło k a grozi nie b e z p ie c z e ń s tw e m pow ażnej szkody, każdy ordy na riu sz m o że dysp e n so ­
wać od u staw p o w s ze ch n y c h i p a rtyk ularny ch w y da ny ch przez Stolicę Apo stolską, na wet jeśli
d y s p e n s a je s t jej z a re z e rw o w a n a , byleby tylk o chodziło o dysp ensę, której sa m a Stolica
A p o s to lsk a w tych sa m y ch o k olic z n ościa ch z w y k ła udzie lać, z w y ją tkie m d y sp e n sy od celibatu.
A zatem , nic tylk o w w y p a d k u n aglącym w roz u m ien iu kan. 1080 § I („ o m n ia sunt parała
ad n u p tia s”), lecz także w w ypa d ku n a glą cym u k a z a n y m w kan. 87 § 2 ord yna riusz ma władzę
d y s p e n s o w a n ia m.in. od przeszk ód m ałż eńsk ic h, na w et z a re z e rw o w a n y c h Stolicy Apostolskiej,
z z a c h o w a n ie m w s z a k ż e klauzul tegoż k a n o n u ” (zob. M ałżeństw o, (w:) K o m en ta rz do K odeksu
P ra w a K a n o n iczn eg o , t. 111: K sięg a IV: U św ięca ją ce za d a n ie K ościoła, Lublin 1986, s. 238).
Kan. 9 0 § KPK: „Od u sta w o d a w stw a k ościeln eg o nie należy dy sp e n so w ać bez słusznej
i racjonalnej p rz y cz yn y, z uw z g lę d n ie n ie m okoliczności p rz y pad ku i w ażności ustawy, od
której się dyspen suje. W prz ec iw n y m razie dysp e n sa je s t niegodziw a, a także n iew ażna, chyba
że z ostała u d z ie lo n a przez p r a w o d a w c ę lub j e g o przełożonego".
§ 2: „W wątpliw ości co do w ystarczalności p rzyczy ny, dy spe n sa jest udzie lona ważnie
i g o d z iw ie ” .
m a ł ż e ń s t w o 17. Przed w y d a n i e m p o s t a n o w i e n i a sąd w in i en w y s ł u c h a ć w n i o s ­
k o d a wc ę oraz osobę, z któr ą m a ł ż e ń s t w o m a być z a w a r t e , a w razie p o tr z eb y
r ówni eż osoby bliskie pr zy s z ł yc h m a ł ż o n k ó w ; j e że l i zaś c h o d z i o o so b y d o ­
tknięte c h or ob ą p s y c h i c z n ą lub n i e d o r o z w o j e m u m y s ł o w y m , sąd w in ie n także
zasięgnąć opinii bie gł eg o lekarza, w mi ar ę m o ż n o ś c i p sy c hi a tr y . Z a c h o d z i tu
p e w na a nal ogia z p r a w e m k a n o n i c z n y m , które do u d z i e l e n i a d y s p e n s w y m a g a
o d powi edni e j
„ p r z y c z y n y ” 18. Z e z w o l e n i e
w trzech p r z yp a dk a ch :
sądu m o ż e
mi eć
m i e j s c e tylko
1) w br aku o s i ą g ni ę c i a w y m a g a n e g o p r z e z u s t a w ę
wieku, 2) przy ch o r o b ie u m y s ł o w e j albo n i e d o r o z w o j u p s y c h i c z n y m n upturienta. 3) przy p rz es z ko d z ie p o w i n o w a c t w a w linii prostej.
1. ,,D y s p e n s o w a n ie " o d p r z e s z k o d y w ieku
W p rz ypa dku braku w y m a g a n e g o pr zez u s t a w ę w i e k u sąd m o ż e z e zw o li ć
na zawarci e m a łż e ń s t w a m ę ż cz y źn ie , który u k o ń c z y ł lat o s i e m n a ś c i e , albo
kobiecie, która u k o ńc z ył a lat s zes naś ci e, j eżel i z o k ol ic z no ś ci wy n i ka , że
z a m i er z on e ma łż e ńs t w o bę dz ie z g od n e z d o b r e m z ał oż on e j p rz e z nie r odziny
oraz z inter esem s p oł e cz n ym oraz jeżel i istni eją w a ż n e p o w o d y u d zi e l e n i a
z e z w o l e n i a 19. Nie m o ż na j e d n a k u n i e w a ż n i ć m a ł ż e ń s t w a z p o w o d u b ra ku
pr ze p is a ne g o wieku, jeżeli m a ł ż o n e k p r z e d w y t o c z e n i e m p o w ó d z t w a ten wi ek
osiągnął. Jeżeli żona zaszł a w ciążę, u n i e w a ż n i e n i e m a ł ż e ń s t w a z p o w o d u
braku p r ze p is a ne g o wi eku m o ż e nastąpi ć tyiko n a jej ż ą d a n i e 20. U d z ie le ni e
zatem z e z w o l e n i a pr zez sąd na z aw a rc ie m a ł ż e ń s t w a p r ze z m ę ż c z y z n ę , który
nie u koń cz ył łat osi emna st u, albo pr ze z k obiet ę, k t ór a nie u k o ń c z y ł a lat s z e s ­
nastu, b ył ob y b ezskuteczne.
2. Z e z w o le n ie sądu m im o c h o r o b y p s y c h ic z n e j n u p tu r ie n ta
Jeżeli stan z d r ow i a lub u my s ł u osób d o t k ni ę ty c h c h o r o b ą p s y c h i c z n ą lub
n i e d o r oz w oj e m u m y s ł o w y m ,
a nie u b e z w ł a s n o w o l n i o n y c h
całkowicie
nie
za gr aża m a ł że ń st w u ani z d ro wi u p r z ys z łe g o p o t o m s t w a , sąd m o ż e udzi el ić
z ez wo le ni a na za wa rc ie m a ł ż e ń s t w a 21. Br ak „ z a g r o ż e n i a m a ł ż e ń s t w u ” nie
sięga aż do „ do br a zał ożonej r o d z i n y ” oraz „i nt er esu s p o ł e c z n e g o ” , lecz m a
17 Zob. art. 561 § 1 i 2 k.p.c.
,s Art. 561 § 3 zd. 1 k.p.c.
|l' Art. 10 §2 (drugie zdanie) k.r.o.
2,1 Art. 10 | 3 k.r.o.
Art. 12 § 1 (drugie zdanie) k.r.o.
n a w z gl ę d z i e j e d y n i e stosunki m ię d zy m a ł ż o n k a m i . Ni e w y m a g a się po na dt o
„ w a ż n y c h p o w o d ó w ” . N al eż y n a t om i a st mi eć na wz gl ę d z ie „ z d r ow i e p r z ys z łe ­
go p o t o m s t w a ” 22.
3. Z e z w o le n ia na m a łż e ń s tw o m ię d z y p o w in o w a ty m i w linii p r o ste j
Z e z w o l e n i e sądu w t ym p r z y p a d k u został o u z a l e ż n i o n e od „ w a ż n y c h p o ­
w o d ó w ” 2’. S ą d z at e m j e d y n i e p r z e p r o w a d z a b adani e, czy p o w o d y istnieją,
or az d o k o n u j e oc en y ich wa żno śc i. C h o d z i tu o p r zy c z y n y s kł a ni a j ą c e osoby
u b i ega ją ce się o z e z w o l e n i e do z a wa r c i a z w i ąz k u m a ł ż eń s ki e g o . Ż a d n e inne
w z g l ę d y nie ma j ą tu z na cz en i a. J e d n a k ż e o c e n a t ych p r z y c z yn na le ży w y ł ą c z ­
nie do s ą d u ' 4.
Jeżeli sąd udzieli z e z w o l e n i a w j e d n y m z o w y ch trzech p r z y p a d k ó w , nie
ma
ż a d n e g o z n a c z e n i a t r af ność i sł us z n o ś ć s t o s o w a n i a d a l sz y ch pr zesłanek,
a w i ęc o c e n a z g od n o ś c i m a ł ż e ń s t w a z d o b r e m z ał oż on e j r odzi ny i z int eresem
s p o ł e c z n y m , n i e z a g r a ż a n i a pr z ez stan z d r o w i a lub u my s ł u m ał ż e ń s t w u i z dr o­
wiu p r z y s z ł e g o p o t o m s t w a o r az w aż no śc i p o w o d ó w . D o p u s z c z a l n o ś ć i s k u ­
t e cz no ść u d z ie l e n ia z e z w o l e n i a ex p o st, czyli j u ż po z a wa r ci u m a ł ż e ń s t w a lub
n a we t w toku p o s t ę p o w a n i a z m i e r z a j ą c e g o do u n i e w a ż n i e n i a t ego m ał ż eń st wa ,
j e st sporna. W y d a j e się j e d n a k , że nie m a ż a d ny c h u z a s a d n i o n y c h pr zyczyn,
by k w e s t i o n o w a ć d o p u s z c z a l n o ś ć i s ku t e c z n oś ć z e z w o l e n i a u d z i e l o ne g o ex
">S
p o st- .
III. S K U T K I Z A W A R C I A M A Ł Ż E Ń S T W A M I M O I S T N I E N I A P R Z E S Z K Ó D
Z a s a d n i c z ą r óż ni cą w r o zu m i e n i u p r z e sz k ód w obu s y s t e m a c h pr a wa ( ka ­
n o n i c z n e g o i ś w i e c ki e go ) j e st ich w p ł y w na w a ż n o ś ć m a ł ż eń s t w a. I ten aspekt
nas g ł ó w n i e interesuje. W p r aw i e k a n o n i c z n y m „ p r z e s z k o d ą m a ł ż e ń s k ą w s e n­
sie ś c is ł y m j e s t o k o l i c z n oś ć d o t y c z ą c a oso b y z awi er aj ąc e j m a ł ż e ń s t w o , która
z m o c y p r a w a B o s k i e g o lub l ud z k ie g o czyni d a n ą o s o b ę n i e z do l n ą do j e g o
S. G r z y b o w s k i. P raw o rodzinne. Z a rys w ykłada. W a rsz a w a 1980, s. 63.
23 Arl. 14 § 1 k.r.o. (drugie zdanie).
"4 S. G rz y b o w sk i (dz. cyt., s. 63) radzi sądom stosow an ie lib eralizm u w ocenie istnienia
i w a żności p o w o dów .
K odeks m ó w i o z ez w oleniu „na z aw a rc ie m a łż e ń stw a ” , ale czyni tak - zdaniem S.
G r z y b o w s k ie g o (tam że) - zc względu na potrzebę p rz edsta w ienia z ez w olen ia kierow nikow i
U rzęd u Stanu C y w iln e g o do k u m en tu zaw ie rają ce g o to zezw olenie.
z a wa r c i a 26. Ob ec n ie znane są tu j e d y n i e p r z e s z k o d y tzw.
z r yw a j ą c e , tj.
wy wo ł u ją c e skutki n ie zais tni enia m a ł ż e ń s t w a od p o c zą t k u, a z a t e m m i ęd zy
os obami z a w ie r aj ąc y mi m a ł ż e ń s t w o z p r z e s z k o d ą z r yw a j ą c ą , w e d ł u g p r a w a
k a no ni c zn e go , jeśli nie u d z ie l on o od niej d y s p e n s y , m a ł ż e ń s t w o nie z a ­
istniało w ogóle. J ed n oś ć i ni e r o z e r wa l n o ś ć n a l e żą d o i st ot nyc h p r z y m i o t ó w
m a ł ż eń s tw a j a k o
s a k r a m e n t u 27. Stąd
c ał a p r o c e d u r a
sądów
kościelnych
z racji z a wa r ci a m a ł ż e ń s t w a z p r z e s z k o d a m i z r y w a j ą c y m i z m i e r z a „nie do
u n ie wa ż ni e ni a
ma łż eń s twa ,
ale do
o r ze c z e n i a j e g o
nieważności
od
po­
c z ą t k u " 28. Dok t r y n ę Kości oła na t e ma t n i e r o z er w al n o ś ci z w i ą z k u m a ł ż e ń ­
skiego od począt ku w y p o w i e d z i a ł a na n o w o K o n g r e g a c j a N a u ki W i a r y w p i­
śmie
z I 1 kwi et ni a
1973 r.29 P o s t ę p o w a n i e
p rz e d
s ą d a mi
kościelnymi
w sprawi e o rz ec zen i a n i e w aż n oś c i m a ł ż e ń s t w a j e st s z c z e g ó ł o w o u n o r m o w a n e
w K P K 30.
Na t o mi a st w k.r.o m a m y do c z y n i e n i a z a u t e n t y c z n y m u n i e w a ż n i e n i e m
zwi ąz ku m a ł ż eń s k ie g o w p r z y p a d k a c h j e g o z a w a r c i a z o m ó w i o n y m i wyżej
p r ze sł an ka mi n e g a ty w ny m i
w aż no śc i
m a ł ż eń s t w a .
Małżeństwo
może
być
u n i e w a ż n i o n e tylko z tych p o w o d ó w , z k t ór ymi p r z ep i s y n i n i e j s z e g o dzi ał u
łączą rygor ni ewa żnoś c i (art.
17). Ar t yk uł y
10-16 w y l i c z a j ą t a k s a t y w n i e
(wy c ze r pu ją co ) zakazy, z p o w o d u k t ór yc h m o ż n a u n i e w a ż n i ć m a ł ż e ń s t w o . Nie
m o ż n a un i ew aż n ić
m a ł ż e ń s t w a po j e g o
ustaniu.
Nie dotyczy
to j e d n a k
u n i e w a ż n i e n i a z p o w o du p o k r e w i e ń s t w a m i ę d z y m a ł ż o n k a m i o r a z z p o w o d u
p o z os ta w an ia przez j e d n e g o z m a ł ż o n k ó w w chwi li z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w a
w z a w a r t y m p o p r ze dn i o z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i m . Jeżeli j e d e n
z małżonków
wytoczy! p o w ó d z t w o o u n i e wa ż ni e n i e m a ł ż eń st w a , m o ż e o n o na s tą pi ć także
po śmierci d r u g i e g o ma łż on ka , w k tó re g o mi e j sc e na p r o c es ie w y s t ęp u j e
k ur at or u st a no wi on y pr zez sąd. W razie śmierci m a ł ż o n k a , który w yt oc z ył
p o w ó d z t w o o u n i e w aż n ie n ie m a ł ż eń s t w a , u n i e w a ż n i e n i a m o g ą d o c h o d z i ć j e g o
z s tę p ni 31. Or ze k aj ą c
unieważnienie
małżeństwa,
sąd
orzeka
także,
czy
Kan. 1073 KPK: „Prz esz ko da z ry w ają ca czyni oso b ę n ie z d o ln ą do w a ż n e g o z aw a rc ia
m ałżeństwa".
' Kan. 1056 KPK: „Istotnymi przym iotam i m ałż eń stw a są je d n o ś ć i nieroz erw aln ość ,
które w m ałżeństw ie c hrześcijańskim n a bierają sz czególn ej m o cy z racji sa k ram e n tu " .
Zob. szerzej na ten lemat: T. P a w i u k. P rze sła n k i n ie r o ze rw a ln o śc i m a łże ń stw a ,
„ Praw o K ano niczne” , 26(1983), nr 1-2, s. 21 nn.
29 Zob. P osoborow e p ra w o d a w stw o kościelne, zebra! i p rz e tłu m a c z y ł E. S z lalro w s k i,
l. VII, z. 2, W arszaw a 1977 s. 197-199.
" Księga VII: P rocesy, cz. III, tytuł I: P ro c esy m a łże ń sk ie, kan. 1671-1691.
51 Art. 18 i 19 k.r.o.
i któr y z m a ł ż o n k ó w z aw ar ł m a ł ż e ń s t w o w złej w i e r z e 3'1. W y r o k u n i e w a ż ­
n iaj ący m a ł ż e ń s t w o j e s t o r z e c z e n i e m k o n s t y t u t y w n y m , p o n i e w a ż kształtuje
n o w y stan p ra wn y. U n i e w a ż n i e n i e m a ł ż e ń s t w a n i w e cz y m a ł ż e ń s t w o z m oc ą
w s t e c z n ą - ex tunc. N a t o mi a s t r o z wó d n i w e c zy m a ł ż e ń s t w o w chwi li j e g o
o r z e c z e n i a - ex nu nc. M i m o m o c y ws te cz ne j u n i e w a ż n i e n i a m a ł ż e ń s t w a dwie
d z i e d zi n y s t o s u n k ó w p r a w n y c h , j a k to wyżej p o w i e d z i a n o , są wyj ę te spod
o g ó l ne j r eguł y. S ą to relacje m a j ą t k o w e m i ę d z y m a ł ż o n k a m i o r az s tosunek
d o w s p ó l n y c h dzieci. P r z y ok re śl en iu tych s t o s u n k ó w ( rozdzi ał majątku,
a l i m e n ta c ja ) n a le ży s t o s o w a ć te s a me pr zepisy, co pr zy o r z eka ni u r ozwodu.
W s z y s t k i e inne stos unki p r a w n e zost aj ą u n i c e st w i o n e . W k o n s e k w e n c j i oboje
m a ł ż o n k o w i e w r a c aj ą do stanu c y w i l n e g o s przed z a w a r c i a m a ł ż eń s t w a , k o ­
b i et a p o w r a c a do p o p r z e d n i e g o na zw i sk a , k t ó r y m p o s ł u g i w a ł a się w m o m e n ­
cie z a w i e r a n i a m a ł ż e ń s t w a n i e w a ż n e g o , ustaje s t os un e k p o w i n o w a c t w a 33.
P r a w o do w n i e s i e n i a p o w ó d z t w a o u n ie w a ż n i e n i e m a ł ż e ń s t w a z t yt uł ów
u z n a n y c h p r ze z k.r.o. m a j ą ob o je m a ł ż o n k o w i e z w y j ą t k i e m w y p a d k u z a w i e ­
r an ia m a ł ż e ń s t w a p r ze z p e ł n o m o c n i k a - wt ed y p o w ó d z t w o m o ż e w ni eś ć tylko
m o c o d a w c a - or az ci ąż y oso by nieletniej, g d y ż k o de k s tylko jej daje p r awo
w n i e s i e n i a p o w ó d z t w a . W w y p a d k u u n i e w a ż n i e n i a m a ł ż e ń s t w a z tytułu węzł a
m a ł ż e ń s k i e g o i p o k r e w i e ń s t w a , pr óc z m a ł ż o n k ó w p o w ó d z t w o m o ż e wnieść
k a żd y, kto m a interes p r a wn y . W r e s z c i e w e w s zys t ki ch
wypadkach po­
w ó d z t w o m o ż e w ni eś ć z u r zę d u p r o k u r a t o r 34. W s p r a w a c h więc o u n i e w a ż ­
ni eni e lub o u st al enie istnienia lub n i ei st ni en i a m a ł ż e ń s t w a odpis poz wu
d o r ę c z a się
r o z p r a w y 35.
zawsze
p r o k ur a t or o w i
i zawiadamia
się
go
o termi nach
32 - Z a b ę d ąc eg o w złej wierze uw aża się m ałżonk a, który w chwili z aw arcia m ałżeństwa
w iedział o okoliczno ści stanowiącej p odsta w ę j e g o u n iew ażnienia. Jeżeli m ałżo nek lub
m a łż o n k o w ie dowiedzieli się o p rz esz k o d z ie po zaw a rc iu m ałżeń stw a, nie stają się winni złej
w iary w myśl z asad y «m ala fides su pervenien s non nocet». Do sk utkó w uniew ażnienia
m a łż e ń s tw a w zakresie stosunku m ałż o n k ó w do w spó lny ch dzieci oraz w zakresie stosunków
m ają tk o w y c h m iędzy m ałż on kam i stosuje się od p o w ie d n io przepisy o rozw odzie, przy czym
m ałż o n ek , który z aw a rł m ałż eń stw o w zlej wierze, traktow a ny je s t tak. ja k m ałż o n ek winny
rozkładu p oż ycia m a łż e ń s k ie g o ” (zob. J. G r z y w a c z.
W prow adzenie do K odeksu
ro d zin n eg o i o p iek u ń czeg o , [w:] J. G r z y w a c
K o d e ksu ro d zin n e g o i o p iek u ń czeg o . P o stęp o w a n ie
z, H. M i s z t a 1, W prow adzenie do
a d m in istra c yjn e . Lublin 1974, s. 21).
13 T a m ż e , s. 20-21.
34 Art. 22 k.r.o.
35 Art. 449 § 1 k.p.c. „Jeżeli p o w ó d z tw o o u n iew aż nie n ie m ałż eń stw a wytacza prokurator,
p o z y w a on o b o je m ałż o n k ó w , a w w ypa d ku śm ierci j e d n e g o z nich - kura tora ustano w ionego
na m iejsce z m a r łe g o m ałż o n k a ” (art. 44 8 § 1 k.p.c).
R e a s u m uj ą c stwierdzi ć m o ż e m y , że z a r ó w n o w p r a w i e k a n o n i c z n y m , j a k
i ś wi ec ki m p r a w o d a w c a chr oni m a ł ż e ń s t w o p r ze d z a w a r c i e m g o z p r z e s z k o d a ­
mi. W pr awi e k a no n i c z n y m są s t os o w a n e r ó ż n e g o r o d z a ju d y s p e n s y , a w p r a ­
wie ś wi e ck i m sąd może u c hylać n iekt ór e p r z e s z k o d y i z e z w a l a ć na z aw a rc ie
u m o w y małżeńs ki ej w o kr eś l o ny c h w a r u n k a c h m i m o i s t ni en ia „ p rz e s ł a n e k
n e g a ty w ny c h w a ż n o ś c i ” .
S pr a w ą istotną są skutki z a wa r c i a m a ł ż e ń s t w a m i m o i st ni en ia p r z e sz k ód .
W p r aw i e k a no n i c z n y m m a m y do c z y n i e n i a z n i e w a ż n o ś c i ą od p o c z ą t k u tego
zwi ą zk u m a ł że ńs ki e go , który zost ał z aw ar t y z p r z e s z k o d ą z r y wa j ąc ą. N a t o ­
miast w po lsk im pr awi e r o d z i n n y m i o p i e k u ń c z y m z a ch od z i j e d y n i e m o ż l i ­
wość j e g o z as aka r ża lnośc i, a w k o n s e k w e n c j i u n i e w a ż n i e n i a u m o w y m a ł ż e ń ­
skiej36.
IV. W N I O S K I K O Ń C O W E
A na l i z a s a m e g o p oj ęc ia p r z e s z k o d y ma ł ż eń s k ie j p o z w a l a n a w y c i ą g n i ę c i e
r ozl icznych w n i os kó w :
1) S a m a n a z w a „ p r z e s z k o d a ” f u n k c j on u j e w obu s y s t e m a c h p r a w n y c h , ale
ma inne z na c zen ie w pr awi e k a n o n i c z n y m ( p o w o d u j e n i e w a ż n o ś ć m a ł ż e ń s t w a
od począt ku), a w pr awie ś w i e ck i m f u n k c j o n u j e j a k o tzw. „ p r z e s z k o d a ” lub
„ pr ze sł ank a n e g a t y w a n a w a ż n o ś c i ” , a lbo „ o k o l i c z n o ś ć w y k l u c z a j ą c a z aw ar ci e
m a ł ż e ń s t w a ” , a na we t „za ka z z a w i er a n i a m a ł ż e ń s t w a ” .
2) W pr a wi e k a n o n i c z n y m m a m y do c z y n i e n i a z p r z e s z k o d a m i z r y w a j ą c y ­
mi, czyli p o w o d u j ą c y m i n i ew a ż n o ś ć z w i ą zk u m a ł ż e ń s k i e g o od po cz ąt ku ,
n atomiast w pol sk i m pr awi e r o d z i n n y m p r z e s z k o d y s a m e z siebie nie p o w o ­
dują nie wa żn o ś c i ma łż e ńs tw a, m o g ą być j e d n a k p o d s t a w ą d o z a s k a r ż e n i a j e g o
ważności.
3) W pr a wie k a n o n i c z n y m nie jest z n a n a i nst yt ucj a u n i e w a ż n i e n i a m a ł ż e ń ­
stwa (poza d y s p e n s ą od m a ł ż e ń s t w a ni e d o p e ł n i o n e g o , p r z y w i l e j e m P a w i o w y m
36 Nic wchodzi w zakre s prz edm iotow y pracy sz c z e g ó ło w e o m ó w ie n ie sk u tk ó w orz ec ze nia
niew ażności m ałżeństw a w praw ie ka n o n ic zn y m czy też p ra w n y c h sk u tk ó w un ie w a ż n ie n ia
w polskim prawie rodzin nym . Jest to z ag a d n ie n ie sz e ro k ie i w y m a g a ło b y o s o b n e g o studium
w tym przedm iocie.
i p r z y w i l e j e m w i a r y ) 37, n a t om i a st w p r a w i e p ol s ki m t a k a inst yt ucj a f un k c j o ­
n uj e ( ch oć różni się od r oz wo du ).
4) S i e d e m p r z e s z k ó d f u n k c j o n u j ą c y c h na terenie p r a w a k a n o n i c zn e go nie
w y s t ę p u j e w p r a w i e ś wi ec ki m: p r z e s z k o d a n i e m o c y pł ci owe j, r óżnoś ci religii,
ś w i ę ce ń , profesj i z a ko nn e j, u p r o w a d z e n i a , p r z e s z k o d a w y s t ę pk u i p r z y z w o i ­
tości pub li cz ne j ( w y n i k a j ą one b e zp o ś r e d n i o b ą d ź z p r a w a n at ur a ln e go albo
p o z y t y w n e g o p r a w a k o ś c i el n e go ) - w Ka to lic kic h K o ś c i oł a c h W s c h o d n i c h ma
mi e js c e
ponadto
przeszkoda
pokrewieństwa
duchowego
wy n i ka j ąc e go
z chrzt u.
5) D w i e p r z e s z k o d y w y s t ę p u j ą w y ł ąc z ni e w p r aw i e ś w i e ck i m, tj. u b e z ­
w ł a s n o w o l n i e n i e c a ł k ow it e i c h o r o b a p s y c h i c z n a lub n i e d o r oz w ój u m y s ł o w y ;
w p r a w d z i e nie w y s t ę p u j ą wp ro st j a k o p r z e s z k o d y w p r a wi e k a n o n i c z n y m , to
j e d n a k f u n k c j o n u j ą j a k o braki wł a śc i we j zgo d y m a ł ż e ń s k i e j 38.
6) Pi ęć p r z e s z k ó d f u n k c j on u j e w o bu s y s t e m a c h p r aw n y c h : wie ku, węzła
małżeńskiego,
pokrewieństwa,
powinowactwa,
pokrewieństwa
p r a w ne g o
(z adopcj i). P r z e s z k o d a wie ku c o d o z ak re s u lat - 21 dla m ę ż c z y z n y i 18 dla
k ob i et y - p o k r y w a się z w i e k i e m w y m a g a n y m w k o ś c i e l n y m p r aw ie pol skim,
ale t yl ko do g o d z i w o ś c i (do w aż n oś c i w y m a g a n e j e st 18 i 14 lat).
17 Po ję cia le f u nkc jonu ją w K P K (zob. kan. 1141-1150). O to w y b ra n e teksty:
Kan. 1141: „ M a łż e ń s tw o z aw arte i d o p e łn io n e nie m o że być ro z w iąz an e ż ad ną ludzką
wła d zą i z żadnej przyczyny, oprócz śmierci".
Kan. 1142: „ M a łż eń s tw o nied opełnio ne, zawarte przez o c h rzc zo n y c h lub m iędzy stroną
o c h r z c z o n ą i stro ną nieoc h rzc z on ą, m o że być ze słusznej przyczy ny roz w iąz an e przez Biskupa
R z y m s k ie g o , na prośbę o b y d w u stron lub tylko je d n e j, c ho ćby d ruga się nic zgadzała".
Kan. 1143 § 1: „ M a łż eń s tw o zawarte przez d w ie osoby nie o c h rzc zo n e zostaje rozwiązane
na m ocy p rz yw ile ju p a w ło w e g o dla dobra w iary strony, która przyjęła chrzest, przez sam fakt
zaw a rc ia n o w e g o m a łż e ń stw a przez stronę o ch rzczoną, jeśli strona n ieoc hrzc z oną odeszła".
§ 2: „ U w a ż a się, że stron a n ieo c h rzc z o n ą odch odzi, jeżeli nie chce m ieszk ać ze stroną
oc h rz c z o n ą lub m ie sz k ać z nią w zgo dzie bez obrazy Stw órcy, chyb a że strona oc h rzc zo na po
przyjęciu chrztu dała słuszny pow ód od e jś c ia ” .
Kan. 1144: § 1 „ A by strona ochrzc zon a w a żnie z aw a rła no w e m ałż eństw o, należy zawsze
zapy tać stronę n ie o c h r z c z o n ą ” :
1“ czy i ona ch ciała b y przyjąć chrzest;
2° czy p rzy najm niej ch ciała b y zgod nie m ie sz kać ze stroną oc hrzc zon ą , bez obrazy
Stw ó r c y ” .
Kan. 1148 § 1: „ N ieoc hrzc zon y, który miał ró w n o c ze śn ie przed chrztem kilka żon
nieo c h rzc z o n y ch , po przyjęciu chrztu w K ościele kato lickim , jeśli m u trudno pozostać
z pie rw sz ą żoną, m o ż e z atrzy m a ć j e d n ą z nich, od dalając pozostałe. T o sam o odnosi się do
k ob iety nieo e h rzc z o n ej, która m iała ró w n o c ze śn ie kilku m ęż ów n ie o c h r z c z o n y c h ” .
3S Zob. kan. 1095-1 107 KPK.
P r z e s z ko d a w ęz ł a m a ł ż e ń s k i e g o w y w o d z i się z d i a m e t r a l n i e r ó ż n y c h z a ł o ­
żeń: w p r aw ie k a n o n i c z n y m z a ws z e w a ż n e j e s t m a ł ż e ń s t w o p i e r w s z e , j eś li nie
został a o r z ec z on a j e g o n i e wa ż n o ś ć , n a t o m i a s t w p r a w i e ś w i e c k i m u s t a w o d a w ­
ca stanął na s t a n ow i sk u w a ż no ś c i m a ł ż e ń s t w a d r u g i e g o , ale dał m o ż l i w o ś ć
za sk ar ż en i a wa żn oś ci m a ł ż e ń s t w a b i g a m i c z n e g o (z d w o m a o m ó w i o n y m i w y ­
jąt kami).
P r z e s z ko d a p o k r e w i e ń s t w a m a inny zakres: w linii prostej w s z y s t k i c h
stopni w obu s y s te ma c h p r aw n y c h , n a t o m i a s t w b o c z ne j -
do 4 s topni a
w pr awie k a n o n i c z n y m i tylko 2 s t op n i a w p r a w i e p o l s k i m.
P r z e s z ko d a p o w i n o w a c t w a w p ra wi e k a n o n i c z n y m z a ch o d z i we w s z y s t k i c h
st opni ach linii prostej i do 2 s topni a w linii b oc z ne j (szerzej j e s t w p r a wi e
k a n o n i c z n y m Ka toli cki ch K o ś c i o ł ó w W s c h o d n i c h ) , n a t o m i a s t w ś w i e c k i m
tylko w linii prostej, ale i tu m o ż n a d y s p e n s o w a ć „z w a ż n y c h p o w o d ó w ” .
Przeszkoda pokrewieństwa prawnego
(z ado pc ji ) w p r a w i e k a n o n i c z n y m
zachodzi we w s zy st ki ch s topni ac h linii prostej i d o 2 s t op n ia w linii boc zn e j,
n a to mi a s t w pr a wi e p o l sk i m tyl ko do 2 s to p n i a w linii prost ej (tj. m ię d z y
p r z y s p o sa b i aj ą c ym i p r z y sp o s o b i o n y m) .
7) Koś ciół stosuje w d u ż o s z e r s z y m z ak re s ie s y s t e m d y s p e n s , n a t o m i a s t
u s t a w o d a w c a świecki o g r a ni c z a p o z w o l e n i a sądu d o t r ze ch p r z y p a d k ó w . K o ś ­
ciół katolicki, stojąc na s ta n ow is ku n i e r o z e r w al n o ś c i z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i e g o ,
chroni jej pr zez d o m n i e m a n i e p r a w n e w a ż n oś c i z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i e g o , o ile
zostało ono z awar te z g od ni e z p r z e pi s a mi p r a w a w.
8) P or ó w n u j ą c poj ęcie i treść p r z e s z k o d y w
obu s y s t e m a c h p r a w n y c h ,
m o ż n a z c ał ą o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą w y c i ą g n ą ć b a r dz o i st ot ny w n i o s e k , że p r ­
a wo k a no n ic z ne p o p r ze z s ys t e m p r z e s z k ó d z r y w a j ą c y c h , c a ł ą k o n s t r u k c j ę
„ z a b e z p i e c z e ń ” ni e r oz e rw a ln oś c i z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i e g o , d o m n i e m a n i e w a ż ­
ności zwi ąz ku zdoł ało na wiele lat p r z e d u s t a w o d a w s t w e m p a ń s t w o w y m
39 Kan. 1060 KPK: „M a łż eństw o cieszy się prz y ch y ln o śc ią prawa, d late go w wątpliw ości
należy uw ażać j e za ważne, dopóki nie udo w o dni się czego ś p rz e c iw n e g o ” .
upodmiotowić
r o d z i n ę 40.
Po ls ki e
prawo
r o dz i n n e
i opiekuńcze
nie
u p o d m i o t o w i ł o d o t y c h c z a s ro dz in y i nie n a da ło jej o s o b o w o ś c i p r a w n e j " .
9)
Po rat yfi kacj i k o n k o r d a t u os ob y o d p o w i e d z i a l n e za ba da n ie prz ed śl ub n e
n a r z e c z o n y c h n a f o r u m k o ś c i e l n y m oraz oso by p r a c uj ą ce w p or adnic twi e
r o d z i n n y m w i n n y z nać p r z e s z k o d y p o l s ki e g o p r a w a r o d z i n n e g o i o p i e k u ń ­
c z eg o, d o c z e g o są z o b o w i ą z a n e art. 10. W r a z z w e j ś c i e m w życie k o n ­
k o r d a t u z ac z ął o b o w i ą z y w a ć d o d a t k o w y z ak a z b ł o g o s ł a w i e n i a ma łż e ńs t w
k a n o n i c z n y c h , j eś li m ię d z y n u p t u r i e n t a mi z a c h o d z ą p r z e s z k o d y wy n ik ają ce
z p o l s k i e g o p r a w a r o d z i n n e g o i o p i e k uń c ze g o. Z a k a z ten nie rodzi sku tk ów
p r a w n y c h p o d o b n y c h d o p r z e s z k o d y z r yw aj ąc ej , g d y ż nie p o w o d u j e n i e w a ż ­
n oś ci m a ł ż e ń s t w a o d p oc zą tk u. Jest to j e d n a k zakaz, k tó r eg o n i e z ac h ow an i e
s p o w o d u j e o k r e śl o n e skut ki a d m i n i st r ac y jn o - k ar ne , o k r e śl o n e u s t a w ą okołok o n k o r d a t o w ą . P o d o b n i e p r a c o w n i c y U r z ę d ó w Stanu C y w i l n e g o winni z a­
p o z n a ć się z p r z e s z k o d a m i w p r a wi e k a n o n i c z n y m , aby n a z a sa dz i e p o m o c n i ­
c zośc i u ł a t w i a ć l u d z i o m w i e r z ą c y m z a c h o w a n i e p r a w a i c hr o ni ć wol ność
s u m i e n i a i w y z n a n i a o so b y ludzkiej.
40 Z ob. J o a n n e s
P a u l u s
II, A d h orta tio A postólica F a m itia ris c o n so rtio ,
22 XI 1981, A A S 74(1 982 ) s. 81-191; Zob. K arta p ra w ro d zin y, J. L a s k o w s k i , Noyra
in stru k cja E p isko p a tu P o lski o p rzy g o to w a n iu do m a łże ń stw a w św ie tle p ra w p syc h o lo g ii-so cjo logii, „ P ra w o K a n o n i c z n e ” , 19(1976), nr 3-4, s. 53-63; t e n / , e. U w aru n ko w a n ia trw ałości
m a łże ń stw a ch rze śc ija ń skieg o . Stu d iu m z so c jo lo g ii praw a, W a r s z a w a 1984; T eologia m a łże ń ­
stw a i rodziny, red. K. M ajdański, t. I, W a rs z a w a 1980; R. S z t y c h m i I c r. D oktryna
S o b o ru W a tyka ń skieg o II o celach m a łże ń stw a i j e j re c ep c ja w K o d e ksie P raw a K anonicznego
z roku 1983, L ublin 1993.
41 J. W i n i a r z, P ra w o rodzinne, wyd. 3, W arsz a w a 1980, s. 14. Zob. też:
H. M i s z l a 1, P o lskie p ra w o w yznaniow e, L ublin 1996. Nic w id a ć też takich perspektyw
w now ej Konsty tucji RP. Z j e g o ogólnej deklaracji w art. 18: „ M a łż eń s tw o ja k o związek
kobiety i m ęż cz y z n y , rodzina, m ac ierz yństw o i ro dzicielstw o znajdują się pod o chro ną i opieką
R z ec zy p o s p o litej P o lsk ie j” nie w y n ik a z ap o w ie d ź zm ian w k.r.o. Pod o b n y c h nadziei nie można
opiera ć na art. 23 o g o spod a rstw ie rod zin nym czy arty kułach dotycz ąc yc h wolności religijnej
(25 i 53 łącznie z art. 48).
T H E PO SSIB ILIT IES A N D E F F E C T S O F E S T A B L IS H IN G M A R R IA G E
D E S P IT E O B S T A C L E S IN T H E C A N O N I C A L A N D P O L I S H L A W
S u m m a r y
R e s p o n d i n g to ihe so c ia l n e e d to k n o w th e s y s t e m o f th e c a n o n i c a l a n d P o l i s h lay law
in v ie w o f the c o n c o r d a t o f J u ly 28, 1 9 93, the a u t h o r s h o w o n e o f th e e s s e n t i a l is s u e s
im p l i e d by art. 10 o f th e at d o c u m e n t , ie th e i n f l u e n c e o f m a r i t a l o b s t a c l e s o n th e v a l i d i ­
ty o f s a c r a m e n t a l m a r r i a g e a n d the v a li d i ty o f m a r i t a l c o n t r a c t in t h e P o l i s h law . Pie
d i s c u s s e s the s y s te m o f d i s p e n s a t i o n s in th e C a n o n i c a l l a w a n d l e g a l p e r m i t s in th e
P o l i s h law , the p e r m i t s w h i c h re p e a l th e o b s t a c l e s m a k i n g it (th e C a n o n i c a l l a w ) v a li d
o r n o n - a c t i o n a b l e (th e P o l i s h law ). M o r e o v e r , th e list o f o b s t a c l e s in t h e t w o l e g a l s y s ­
te m s is o f v a lu e , e s p e c i a l l y it is o f g r e a t c o g n i t i v e i m p o r t a n c e t h a t t h e a u t h o r h a s c o m p a ­
re d the e ffe c ts o f e s t a b l i s h i n g m a r r i a g e d e s p i t e th e b r e a k i n g o f f o b s t a c l e s o r n e g a t i v e
p rem isses o f m arriag e establishm ent.
T r a n s la te d b y J a n K ło s