Pobierz

M. Kistowski (red.), Studia ekologiczno-krajobrazowe
w programowaniu rozwoju zrównoważonego.
Przegląd polskich doświadczeń u progu integracji
z Unią Europejską, 2004, Gdańsk, s. 303–311
Piotr Sadowski
Renaturalizacja środowiska a wybrane walory
krajobrazowe wschodniej części Beskidu Średniego
Wstęp
Turystyka jest jednym z podstawowych kierunków zrównoważonego rozwoju gmin
wschodniej części Beskidu Średniego. Główne walory turystyczne tej części Karpat to:
specyfika rzeźby regionu, umożliwiająca uprawianie rozmaitych form turystyki – pieszej, rowerowej, konnej, narciarskiej;
duża liczba punktów widokowych na okoliczne pasma górskie, wynikająca ze znacznego wylesienia obszaru (lesistość gmin wynosi 30–52%). Punkty te zlokalizowane są
wśród pól uprawnych, łąk i pastwisk oraz wyrębów i dawnych polan pasterskich, na
wysokości 400–894 m n.p.m. Walory krajobrazowe regionu są największą atrakcją
przyciągającą turystów pieszych;
duża liczba zabytków kultury: kościoły z XVII–XIX wieku, liczne kapliczki i krzyże
przydrożne, zabytki budownictwa ludowego kliszczaków (górali myślenickich) z poł.
XIX–pocz. XX wieku;
łatwa dostępność komunikacyjna wynikająca z gęstej sieci dróg o nawierzchni asfaltowej biegnących wzdłuż dolin oraz rozwiniętej sieci połączeń komunikacji zbiorowej;
gęsta sieć znakowanych pieszych szlaków turystycznych, szczególnie w rejonie Łysiny
i Kotunia.
Cel pracy
W ostatnich latach w całym Beskidzie Średnim notuje się regres rolnictwa. Wzrasta
powierzchnia obszarów trwale odłogowanych, zmniejsza się natomiast areał użytków
rolnych. Zjawisko to było na tym terenie badane w ostatnich latach (Sadowski, 2000,
2001; Ostafin, 2003). Na nie użytkowane działki wkracza samoistnie roślinność, przeważnie brzoza i wierzba iwa, a w niższych położeniach także topola osika. Część tych terenów ulega też zalesianiu. Zwykle gatunkom wprowadzonym świadomie towarzyszą także gatunki sukcesyjne (Sadowski, 2000). Wywołuje to korzystne dla środowiska zjawisko renaturalizacji (wzrost powierzchni lasów, zwiększenie retencyjności zlewni, wzrost
funkcji glebochronnej terenu). Jego skutkiem ujemnym jest jednak obniżenie walorów
krajobrazowych regionu poprzez zarastanie wielu punktów widokowych, a co za tym
idzie – pogorszenie się atrakcyjności regionu z punktu widzenia turysty. Celem pracy jest
zobrazowanie współczesnej skali zjawiska w rejonie punktów widokowych oraz wskazanie na potrzebę zachowania ich walorów krajobrazowych.
303
304
Piotr Sadowski
Metoda badań
Obserwacje procesu zarastania punktów widokowych prowadzono w latach
1991–2003 w 39 punktach położonych na szlakach turystycznych (ryc. 1). Atrakcyjność
krajobrazu rozpatrywano pod kątem rozpiętości panoram i ich zasięgu (liczby planów).
W tym celu opracowano własną metodę bonitacyjną, polegającą na określaniu liczby
regionów fizycznogeograficznych, widocznych z danego punktu widokowego, przy
czym brano pod uwagę:
mikroregion (wg Czeppe, German, 1993), w którym znajdował się punkt widokowy
(1–2 plan),
mikroregiony (wg Czeppe, German, 1993) sąsiadujące z powyższym mikroregionem
(2–4 plan),
mezoregiony (wg Kondracki 1978) dla planów dalszych.
W następnej kolejności każdemu z tych regionów przypisywano wagę, w zależności
od jego atrakcyjności wizualnej postrzeganej przez autora – od 0,5 dla najbardziej monotonnych pod względem rzeźby: Pogórza Głogoczowskiego i Wyżyny Krakowskiej do 2
dla najbardziej urozmaiconych: Beskidu Wyspowego i Żywieckiego oraz Tatr Wysokich.
Liczbę punktów bonitacyjnych V stanowiła suma:
V = br 1 +br 2+…+brn,
gdzie br1…brn – punkty wagowe dla kolejnych regionów widocznych z danego punktu
widokowego. Metoda ta preferuje panoramy rozległe i dalekie (widać wtedy więcej regionów), a więc najbardziej atrakcyjne z punktu widzenia turysty.
Wyniki
Pierwszą ocenę każdego punktu widokowego przeprowadzano w oparciu o obserwacje dokonane w terenie i archiwalne fotografie z lat 1991–2000 oraz panoramy rysowane w latach 70. XX wieku (Malik, 1979; Dyląg, 1993). W celu określenia stopnia pogorszenia się walorów widokowych w latach 2002–2003 przeprowadzono w terenie ponowną waloryzację panoramy z danego punktu. Wyniki badań przedstawiono w tabeli 1.
Następnie w oparciu o sumę punktów bonitacyjnych z lat 2002–2003 zgrupowano
punkty widokowe regionu w pięć klas. Najwyższe walory krajobrazowe (powyżej 15
punktów bonitacyjnych) mają: Koskowa Góra, Parszywka, Groń, Pękalówka i Kudłacze.
Poprzez obserwację zjawiska w danym miejscu dokonano oceny stopnia zagrożenia
punktów widokowych wskutek sukcesji roślinności (ryc. 1). Wyróżniono w ten sposób:
1) punkty widokowe nie zagrożone sukcesją ani zalesieniem – 18 (46% wszystkich
punktów widokowych w badanym obszarze),
2) punkty widokowe zagrożone zarastaniem – 10 (26%),
3) punkty widokowe o obniżonych walorach – 4 (10%),
4) punkty widokowe niemal zupełnie zarośnięte – 5 (13%),
5) punkty obecnie pozbawione walorów widokowych – 2 (5%).
304
Renaturalizacja środowiska a wybrane walory krajobrazowe...
305
Tabela 1. Atrakcyjność panoram z punktów widokowych w latach 1991–2003
Table 1. Attractivity of panoramas from view points in 1991–2003
Nr
Nazwa punktu widokowego
(wysokość m n.p.m.)
Ocena atrakcyjności
panoramy w latach
1 Koskowa Góra (866)
33
31
2 Łazy (800)
9
9
3 Syrkówka (740)
3
3
17
17
4 polana Groń (770)
5 Przełęcz Jabconiówka (680)
5
5
6 Przykra Góra (720)
7
7
7 Fuckowa Góra (620)
8 Parszywka – Polana (820)
9 przełęcz Dział (610)
10 Jaworzyny (730)
11 Kotuń (810)
12 Pękalówka – Polana Cerle (800)
Uwagi
1991–2000 2002–2003
7
7
22
22
5
5
12
10
9
2
26
26
13 polana Snoza (720)
8
6,5
14 Słowiakowa Góra (460)
7
7
15 Babica (725)
8
7
16 Dział (620)
4
4
sukcesja na zach. i pn. od wierzchołka,
prognozowane znaczne obniżenie walorów
w ciągu najbliższych 2–3 lat
umiarkowana sukcesja na skraju lasu
sukcesja na skraju lasu
umiarkowana sukcesja na skraju lasu
silna sukcesja w części wschodniej polany,
prognozowane obniżenie walorów
fragmentaryczne widoki, prognozowane
całkowite zarośnięcie
sukcesja w NE części polany
sukcesja w części grzbietowej (przy szlaku)
sukcesja umiarkowana,
prognozowane obniżenie walorów
17 Jamrozówka (620)
18 Trzebuńska Góra (560)
11
11
6
6
początek sukcesji,
prognozowane obniżenie walorów
19 Plebańska Góra (400)
8
8
20 Uklejna – stok zach. (500)
7
1
fragmentaryczne widoki, prognozowane
całkowite zarośnięcie
punkt widokowy całkowicie zarośnięty
21 Uklejna – stok pd. (620)
4
–
22 Styrek (560)
3,5
3,5
23 Chełm – Patykowa (610)
7
2
24 Chełm (560)
10
10
25 Działek (570)
7
7
26 Góra Krzywicka (550)
4
1,5
27 Kudłacze (730)
24
przywrócenie walorów widokowych
(wieża – 11) Chełmu – budowa wieży widokowej
silna sukcesja na skraju lasu, prognozowane
obniżenie walorów
silna sukcesja wzdłuż grzbietu, prognozowane całkowite zarośnięcie
13 – na pd. silna sukcesja w środkowej części polany,
14 – na obecnie 2 punkty widokowe, na południozach.
wym oraz w dolnej części zachodniego –
początek sukcesji, prognozowane dalsze
obniżenie walorów
305
306
Piotr Sadowski
28 Działy (600)
10
10
29 Bania (550)
9
9
początek sukcesji na skraju lasu
11
(panorama
z 1979)
–
punkt widokowy całkowicie zarośnięty
31 Polana Sucha (710)
6
6
32 Łysina – Polana Długa (880)
6
4
prognozowane całkowite zarośnięcie polany w ciągu 10–15 lat (posadzone jodły)
33 Łysina – Polana Kopce (894)
9
7
prognozowane całkowite zarośnięcie polany w ciągu 2–3 lat (zalesiona jodłą)
30 Kamiennik (780)
34 Łysina – Polana Przygoleź (880)
15
2,5
prognozowane całkowite zarośnięcie pola(panorama (wieża – 8) ny w ciągu 2–3 lat oraz zanik widoku z
z 1990 r.)
wieży w kierunku SW w ciągu 5–10 lat
35 polana Padoły (710)
9
9
36 Weszkówka (720)
8
8
37 Łopuszne (600)
5
5
38 Kamionka (620)
4
2
silna sukcesja wzdłuż szlaku, prognozowane całkowite zarośnięcie
39 Zarębki (470)
6
6
początek sukcesji na skraju lasu
silna sukcesja na pn. skraju polany, prognozowane obniżenie walorów
Ryc. 1. Ocena stopnia zagrożenia punktów widokowych spowodowanego sukcesją roślinności
Fig. 1. Evaluation of view points – threat caused by plant succession
306
Renaturalizacja środowiska a wybrane walory krajobrazowe...
307
Spośród pięciu ww. punktów widokowych o najwyższych walorach w regionie, w
trzech przypadkach zanotowano zjawisko obniżenia się ich walorów widokowych. Silnie
zagrożony zarastaniem jest szczyt Koskowej Góry (ryc. 2). Pełna panorama z tego wierzchołka od dawna uchodzi za jedną z najświetniejszych w Beskidach. W ostatnich latach
w rejonie kopuły szczytowej, na istniejących tu niegdyś pastwiskach następuje sukcesja
brzozy i wierzby iwy. Powoduje to, że widok w kierunku zachodnim i północnym jest już
niemal zupełnie przysłonięty (ryc. 2). Ponadto na północ od wierzchołka, w obrębie
kopuły szczytowej zlokalizowano, przekaźnik telefonii komórkowej, którego obecność
zakłóca widok w kierunku mezoregionu Bramy Krakowskiej. Postępująca sukcesja roślinności na Koskowej Górze w ciągu najbliższych 2 lat spowoduje redukcję panoramy z
wierzchołka o Beskid Mały, Pogórze Wielickie i część Beskidu Żywieckiego, obniżając jej
walory do ok. 26 punktów. W ciągu następnych 5–10 lat proces ten może doprowadzić
do niemal zupełnej degradacji walorów widokowych z tego miejsca.
Atrakcyjna panorama z Kudłaczy, która stała się znana wśród turystów po wybudowaniu tu schroniska PTTK w 1991 roku, jest kolejnym przykładem na obniżanie się walorów
krajobrazowych wskutek postępującej renaturalizacji środowiska. W środkowej, najwyższej części polany, nastąpiła sukcesja brzozy, co spowodowało podział dawnego punktu
widokowego o rozpiętości panoramy 190° na dwa o rozpiętości ok. 110°, a co za tym
idzie – o niższych walorach. Na dodatek w tych punktach widokowych obserwuje się
początek sukcesji brzozy i buka (ryc. 3).
Ponadto sukcesję brzozy i wierzby iwy stwierdzono we wschodniej części pasa pól na
Groniu, co wiąże się z opuszczeniem istniejącego tu osiedla. Wkraczająca roślinność
ogranicza obecnie widok w kierunku Gorców z tej części polany. Nie stwierdzono natomiast istotnego zagrożenia walorów widokowych Parszywki (ryc. 4) i Pękalówki, co wiąże
Ryc. 2. Sukcesja brzozy na szczycie Koskowej Góry
Fig. 2. Birch succession at the top of Koskowa Góra mountain
307
308
Piotr Sadowski
Ryc. 3. Panorama z Kudłaczy w kierunku zachodnim. Widoczne początki sukcesji w dolnej części
polany
Fig. 3. Panorama from Kudłacze to the west. The beginning of succession is visible
Ryc. 4. Panorama Beskidu Wyspowego z Parszywki
Fig. 4. Panorama of Beskid Wyspowy mountains from the mount Parszywka
308
Renaturalizacja środowiska a wybrane walory krajobrazowe...
309
się z rolniczym użytkowaniem okolicznych pasów pól przez mieszkańców osiedli Więciórki i Zawadki położonych niedaleko tych wierzchołków.
Do punktów widokowych, które uległy w omawianym okresie niemal zupełnemu zarośnięciu, należą wyręby na Kotuniu i Uklejnie oraz dawne polany pasterskie Kopce i
Przygoleź na Łysinie. W tych przypadkach drastyczny spadek ich walorów widokowych
wiąże się nie tyle z sukcesją roślinności, ile z celowym ich zalesieniem (leżą one w obrębie Lasów Państwowych). Tak duży spadek atrakcyjności spowodowany jest faktem, iż
zostały one zalesione na przełomie lat 80. i 90. XX wieku (w latach 1991–1992 rosły tam
już małe drzewka). Podobnie jest w przypadku dawnej polany na Kamienniku, obecnie
całkowicie zalesionej, z której niegdyś roztaczał się atrakcyjny widok (Malik, 1979), czy
wyrębu na południowym stoku Uklejny, który zarósł zupełnie w ostatnim czasie. Największe obniżenie się walorów widokowych wskutek sukcesji miało miejsce na Krzywickiej
Górze, gdzie wskutek sukcesji brzozy rozpiętość panoramy ograniczona została do 30%
stanu z początku lat 90. XX wieku
Zmiany te świadczą, że zjawisko renaturalizacji środowiska (które wystąpiło na masową skalę w drugiej połowie lat 90. XX wieku) może doprowadzić w ciągu najbliższych
kilkunastu lat do zupełnego zaniku walorów tych punktów widokowych, w których ono
występuje (ryc. 5).
W ujęciu przestrzennym zjawisko to najsilniej zaznacza się w położonym na wschód
od Raby Paśmie Lubomira, gdzie jedynie w 8 z 20 zbadanych punktów nie występuje
problem zagrożenia walorów widokowych. W mikroregionie tym znajdują się też oba
miejsca, które obecnie są pozbawione walorów widokowych. Spośród pozostałych
Ryc. 5. Widok z Weszkówki na zachód, ograniczony od prawej strony przez sukcesję brzozy
Fig. 5. View from Weszkówka pass to the west, limited from the right side by the birch succession
309
310
Piotr Sadowski
Ryc. 6. Widok doliny Krzyworzeki z wieży widokowej na dawnej polanie Przygoleź (Łysina)
Fig. 6. View of Krzyworzeka valley from view tower at former Przygoleź glade (Łysina ridge)
punktów widokowych w tym mikroregionie, w kolejnych 8 przypadkach walory widokowe uległy w mniejszym lub większym stopniu obniżeniu (ryc. 1).
W związku z zarastaniem wielu punktów widokowych we wschodniej części Beskidu
Średniego, w tym kilku punktów o wybitnych w skali ponadregionalnej walorach krajobrazowych i poznawczych, należałoby przedsięwziąć zabiegi czynnej ochrony tych
miejsc. Polegałaby ona na wycinaniu wkraczającej roślinności. Nie jest to jednak możliwe bez zgody właścicieli terenu, którzy często nie rozumieją potrzeby takich działań.
W takich skrajnych przypadkach, a także na terenie Lasów Państwowych, gdzie zalesienia są skutkiem planowej gospodarki, proponuję budowę wież widokowych. W ostatnim
czasie wieże takie powstały na Chełmie i Łysinie (panorama – ryc. 6). Pozwoliło to na utrzymanie atrakcyjności widokowej tych miejsc, a w przypadku Chełmu nawet znacznie poszerzyło zasięg panoramy w porównaniu do stanu z 1992 roku. Zadania powyższe, stanowiące wyzwanie dla samorządów, PTTK, nadleśnictwa i lokalnych organizacji działających
w dziedzinie turystyki, pozwoliłyby zachować walory krajobrazowe regionu.
310
Renaturalizacja środowiska a wybrane walory krajobrazowe...
311
Renaturalization of the Environment and Selected Landscape Values
in the Eastern Part of Beskid Średni Mountains
Summary
Tourism is one of directions of sustainable development of the communities located in Beskid
Średni mountains. The most important tourist attractions of the region are its culture, monuments,
and a large amount of view points, situated on deforested ridges and slopes.
In the last few years there were light-loving plants (such as Betula verrucosa and Salix caprea) succession on many post-agricultural areas in upper locations, caused by agriculture regress in whole
region. The intensity of the phenomenon should be linked with economic transformations following 1989.
Investigations of the degree of threat of landscape values from the 39 view points were carried
out in 2002–2003 in the eastern part of Beskid Średni mountains. A panoramas from the view
points were classified with use an own evaluation method. Visible range of panoramas were compared with photos made by author in the years 1991–2000 and drawings from 1970’s.
It was confirmed that the landscape values of the 18 view points are not threaten by plant succession at present. Two of the former view points are completely overgrown with trees, and the values
of the 19 view points had decreased (5 of them will be completely overgrown in the next 2–3
years). From the five most popular view points in region, three of them are more or less overgrown
by small trees or bushes: top of Koskowa Góra, meadow at the eastern slope of Groń and the
Kudłacze meadow.
The phenomenon of renaturalization of the environment makes the landscape values worse and
causes decreasing of tourist attractivity of the region. An active protection of the threaten view
points or building of view towers should maintain these values for tourists in the future.
Literatura
Czeppe Z., German K., 1993, Regiony fizycznogeograficzne i typy środowska przyrodniczego Ziemi Myślenickiej, [w:] Z. Czeppe, K. German (red.), Monografia Ziemi Myślenickiej, t. 3, Universitas, Kraków, s. 107–116.
Dyląg D., 1993, Beskid Myślenicki. Przewodnik Turystyczny, WG, Poronin.
Kondracki J., 1978, Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa.
Malik J., 1979, Góry w panoramach – Koskowa Góra, Kamiennik, Karpaty, z. 15–16.
Ostafin K., 2003, Struktura i współczesne przemiany środowiska przyrodniczego wsi Trzebunia w
Beskidzie Średnim, praca magisterska, Archiwum Zakładu Geografii Fizycznej IGiGP UJ.
Sadowski P., 2000, Przemiany środowiska przyrodniczego na terenie wsi Pcim w Beskidzie Średnim, praca magisterska, Archiwum Zakładu Geografii Fizycznej IGiGP UJ.
Sadowski P., 2001, Renaturalizacja środowiska przyrodniczego Pcimia (Beskid Średni), [w:] K. German, J. Balon (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu 10, s. 713–718, IGiGP UJ, PAEK, Kraków.
311
312