KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-87-C
JABŁONOWO POMORSKIE
Opracowała:
Bożena Pius
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Obszar objęty arkuszem w całości należy do dorzecza Wisły. Na skraju południowo-wschodnim przebiega dział wodny II rzędu rozdzielający zlewnię Osy i
Drwęcy. Dominującą rolę na tym obszarze odgrywa Osa. W skład jej zlewni wchodzą dopływy ograniczone działami III rzędu i należą do nich: Dopływ z jez. Goryńskiego. Dopływ z jez. Mierzyńskiego, Dopływ z jez. Szańcowego, Dopływ z jez.
Prątynia, Dopływ z Buku Pomorskiego, Lutryna oraz Łasinka. Wyróżnione działy są
pewne. Bramy wyznaczono jedynie na Osie w okolicach Świecia. W zlewni Lutryny
wydzielono dopływy ograniczone działami wodnymi IV rzędu tj. Radzyńska Struga,
Kanał Sicieński oraz Duża Bacha.
Poza tym w obrębie wydzielonych zlewni występują izolowane zagłębienia
bezodpływowe, zarówno typu chłonnego jak i ewapotranspiracyjnego.
OPADY
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Na omawianym obszarze aktualnie nie funkcjonuje żaden posterunek Instytutu
Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Analizę stosunków opadowych przeprowadzono
na podstawie wyników pomiarów opadów atmosferycznych z posterunku znajdującego się w sąsiedztwie analizowanego obszaru tj. Radzyń Fijewo. Dla omawianego
posterunku ciąg obserwacyjny obejmuje wielolecie 1981-2010.
Średni roczny opad na rozpatrywanym obszarze dla roku przeciętnego wynosi
560 mm (tab. 1). Na omawianym obszarze najwyższe średnie miesięczne opady
występują w lipcu, a najniższe w lutym i kwietniu. Suma opadów półrocza letniego
jest wyższa od sumy opadów półrocza zimowego, co jest charakterystyczne dla
tego rejonu. W półroczu letnim na omawianym obszarze występuje około 65%
rocznych opadów. Opady w wilgotnym roku (2010) stanowiły około 128% opadów
roku normalnego, natomiast w roku suchym (1996) około 68% (tab. 2).
Na analizowanym posterunku najwyższe sumy opadów, w wysokości 126 mm,
zanotowano w sierpniu 2004 roku. W październiku 2000 roku stwierdzono brak
opadów. Zatem najwyższe sumy opadów miesięcznych zarejestrowane w roku
wilgotnym stanowią około 173% wartości opadów przeciętnych w tym miesiącu.
Stacja meteorologiczna w Radzyniu-Fijewo nie odzwierciedla jednak w pełni
warunków opadowych dla całego analizowanego obszaru. Różnica w sumie
opadów atmosferycznych w latach 1951-1980 pomiędzy stacjami Radzyń-Fijewo a
Jabłonowo Pomorskie wynosiła 60 mm. Rozkład przestrzenny opadów związany jest
tutaj z orografią terenu i ekspozycją w stosunku do przeważających wiatrów z
sektora zachodniego. Niższe sumy opadów na wschodzie omawianego regionu
związane są z cieniem opadowym doliny Wisły (Wójcik i Marciniak 1993).
Jezioro Mełno
LW20610
NCW
zły
Jezioro Płowęż
LW20588
NCW
zły
WWQ 4,11 4,47 10,0 9,05 9,26 7,16 6,26 2,80 3,47 1,94 1,74 2,68 10,0
Tabela 9. Ekstremalne przepływy Osy oraz Lutryny z całego okresu obserwacji, do
2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB).
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Charakterystykę hydrologiczną omawianego obszaru można przedstawić
głównie na podstawie wyników obserwacji prowadzonych przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie na posterunku w Lisnowie (na rzece Osie) oraz Świeciu nad Osą (rzeka Lutryna). Posterunek na
Osie zlokalizowany jest na 39,5 km i zamyka powierzchnię 550 km2. Posterunek na
rzece Lutrynie zlokalizowany jest tuż przy ujściu do Osy i obejmuje 333 km2 powierzchni zlewni. W przebiegu stanów wody Osy podczas roku hydrologicznego
charakteryzującego się przeciętnymi warunkami hydroklimatycznymi maksymalne
wartości około 120 cm występują od stycznia do kwietnia. Zdecydowanie niższe
stany występują w ciepłych miesiącach roku zwłaszcza w sierpniu oraz wrześniu.
Zmiany poziomu wody w Osie (podobnie jak w przypadku innych cieków) stanowią
wypadkową zasilania jej zlewni opadami atmosferycznymi, retencją wody w śniegu i
związanymi z tym roztopami oraz parowaniem uzależnionym głównie od temperatury powietrza i zagospodarowania terenu. Amplituda wahań średnich miesięcznych
poziomów wody wynosi 61 cm (rys. 2). Najwyższy stan wody (286 cm) wystąpił w
styczniu 1924 roku. Najniższy stan wody (18 cm) związany był z rokiem 1969 (tab.
5). W przebiegu stanu wody Lutryny stwierdzamy podobnie jak w przypadku Osy
wyższe stany wodny w okresie od stycznia do kwietnia (rys. 3). Niższe stany wody w
okolicach 80 cm występują od czerwca do października. Maksymalna amplituda
stanów wody wyniosła 208 cm. Najwyższy stan wystąpił w 1980 roku i wynosił 249
cm, a najniższy zanotowano w 1973 roku – 49 cm (tab. 6).
Posterunek
wodowskazowy
Lisnowo
Rys. 1. Podział arkusza na jednostki fizycznogeograficzne wraz z siecią hydrograficzną
Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki 2001) analizowany obszar (rys. 1) położony jest na Pojezierzu Chełmińskim (315.11), Iławskim
(314.90) oraz Brodnickim (315.12). Są to jednostki fizycznogeograficzne należące
do makroregionu Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego (315.1) i Pojezierze
Iławskie (314.9) podprowincji Południowobałtyckich.
Pod względem hipsometrycznym obszar objęty opracowaniem jest urozmaicony. Różnica między punktem najwyższym (133,6 m n.p.m. w okolicach Jeziora
Łopatki) i najniższym (38,2 m n.p.m. w bezpośrednim sąsiedztwie koryta rzeki Osy
na północno-zachodnim skraju omawianego obszaru) wynosi 95 m.
Rzeźba omawianego obszaru jest dość dobrze rozpoznana ( Niewiarowski
1959, 1984, 1990). Cały obszar znajduje się w zasięgu zlodowacenia Wisły. Dominującą formą jest wysoczyzna morenowa porozcinana rynnami polodowcowymi. We
wschodniej części obszaru w okolicach miejscowości Konojady występuje równina
sandrowa. Wysoczyzna morenowa wykształciła się jako płaska, rzadziej falista.
Deniwelacje wynoszą średnio 5 m, tylko w niektórych miejscach (m.in. w okolicach
Jeziora Płowęż) przekraczają 10 m. W rynnach polodowcowych współcześnie płyną
rzeki Osa i Lutryna oraz występują jeziora. Wcięcie rynien w wysoczyzny morenowe
dochodzi do 50 m w dolinie Osy i 20 m w dolinie Lutryny. W dolinie Osy W. Niewiarowski (1990) wyróżnił dwie terasy, które występują w postaci listew i półek. Ponadto dolina Osy porozcinana jest przez dolinki peryglacjalne oraz współczesne dolinki
erozyjne. W jej dnie na równinie zalewowej występują starorzecza i suche koryta.
Pod względem przepuszczalności utworów powierzchniowych zdecydowanie
dominują grunty o przepuszczalności słabej i związane są z występowaniem
rozległych wysoczyzn morenowych zbudowanych z różnego typu glin. Jedynie na
niewielkich obszarach występują utwory o przepuszczalności średniej i ciągną się
one wzdłuż głównych cieków analizowanego obszaru. Obszary torfowiskowe
występujące nieregularnie i charakteryzują się przepuszczalnością zróżnicowaną.
Obszar objęty arkuszem mapy Jabłonowo Pomorskie charakteryzuje się mozaikową strukturą gleb, co wynika z przestrzennego zróżnicowania skały macierzystej, rzeźby terenu i stosunków wodnych. Na analizowanym obszarze występują
różne typy gleb (Mapa glebowo-rolnicza województwa toruńskiego w skali 1:100
000, 1980). Przeważają gleby brunatne i płowe tworzące kompleksy pszenne dobre
oraz żytnie bardzo dobre i pszenno-żytnie. Z kolei miejscami wzdłuż Lutryny i Osy
występują gleby bielicowe i rdzawe. Z nich tworzą się kompleksy żytnie dobre lub
kompleksy żytnie słabe. W obrębie obszarów podmokłych występują gleby torfowe,
murszowo-torfowe i mady.
Pod względem klimatycznym, biorąc pod uwagę częstość występowania dni z
różnymi typami pogody, omawiany obszar znajduje się w regionie ChełmińskoToruńskim oraz na pograniczu regionu Zachodniomazurskiego (Woś 1999). Na tle
innych regionów klimatycznych region Chełmińsko-Toruński wyróżnia się dość
częstym pojawianiem się dni przymrozkowych bardzo chłodnych z dużym zachmurzeniem, bez opadów. Ponadto w tym regionie notuje się występowanie dni z
pogodą bardzo ciepłą z dużym zachmurzeniem (średnio w roku 16 dni). Region
Zachodniomazurski obejmuje tylko wschodni skrawek omawianego obszaru, a
granica z obszarem Chełmińsko-Dobrzyńskim jest słabo wyrażona (Woś 1999). W
tym regionie występują częściej dni umiarkowanie ciepłe z dużym zachmurzeniem i
opadem atmosferycznym (średnio w roku 30 dni). Również dość licznie występują
dni z pogodą przymrozkową bardzo chłodną z dużym zachmurzeniem (średnio 19
dni).
Na obszarze objętym opracowaniem sieć wodna jest stosunkowo bogata. Do
głównych rzek należy Osa oraz Lutryna. Pozostałe cieki są niewielkie i należą do
nich: Radzyńska Struga, Kanał Sicieński, Duża Bacha oraz Dopływ z jez. Prątynia.
Pozostałe cieki są niewielkie i często okresowe. Na analizowanym obszarze położonych jest kilka jezior. Powierzchnia największego z nich (Płowęż) nieco przekracza
174 ha (IRŚ). Oczka występujące na wysoczyźnie morenowej należą zazwyczaj do
typu okresowego.
Na rozpatrywanym obszarze w części północnej znajduje się dolina Osy, która
objęta została różnymi formami ochrony. Utworzono tutaj obszar chronionego
krajobrazu pod nazwą Dolina Osy i Gardęgi. W 1994 roku ochroną rezerwatową
objęto dolinę Osy od miejscowości Słup-Młyn do Rogóżna Zamek (już poza obszarem arkusza). Ponadto utworzono tutaj obszar siedliskowy Natura 2000. W zachodniej części utworzono zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Słupski Gródek nad Osą".
Na tym obszarze znajdują się także, niewielkie fragmenty Brodnickiego Parku
Krajobrazowego.
IV
V
VI VII VIII IX
Stacja
meteorologiczna
okres pomiarowy
Radzyń-Fijewo
1981-2010
1996
17 19 16 36 9
7 45 14 47 100 48 23
381
2010
38 49 46 29 40 17 125 61 121 118 58 13
715
0,23
11.07.2008 r.
Lutryna
18,9
14.07.1980 r.
0,20
04.02.1973 r.
Profil
Objętość
przepływu
[m3s-1]
Data
pomiaru
1
Łasinka
Bogdanki
0,1
31.07.2014
2
Osa
Sumin
0,5
31.07.2014
3
Osa
Słup
0,1
31.07.2014
4
Osa
Partęczyny
0,3
31.07.2014
5
Osa
Mędrzyce
0,5
31.07.2014
6
Osa
Szarnoś
0,5
31.07.2014
9
12
13
Rys. 2. Charakterystyczne stany wody Osy w profilu Lisnowo w latach 1981-2010
(wg danych IMGW-PIB).
14
15
Suma
roczna
IX X
4-5.04.1975 r.
Rzeka
11
Rok
hydrolo- XI XII I II III IV V VI VII VIII
giczny
24,4
Lp
.
X Rok
Tabela 2. Minimalna i maksymalna roczna suma opadów (mm)z wielolecia na stacji
meteorologicznej w Radzyniu-Fijewo (wg danych IMGW-PIB).
Osa
Tabela 10. Przepływy chwilowe rzek na obszarze arkusza Jabłonowo Pomorskie w
2014 roku.
7
Radzyń-Fijewo 1981-2010 37 40 32 26 34 28 52 69 82 70 52 38 560
Lutryna
0,3
Osą
Główną rzeką analizowanego obszaru jest Osa, dopływ Wisły (długość
całkowita 109 km, powierzchnia zlewni 1406 km2). Górny i dolny jej odcinek znajduje się poza obszarem objętym arkuszem mapy. W obrębie analizowanego obszaru
Osa płynie ze wschodu na zachód. Do Jeziora Płowęż Osa odwadnia dość płytką
dolinę, poniżej tego jeziora koryto Osy jest głęboko wcięte w podłoże czwartorzędowe (do 50 m). Szerokość dna doliny Osy dochodzi do 700 m, w swym biegu
rzeka meandruje i tworzy starorzecza, które w okresie letnim są zazwyczaj suche.
Cechą charakterystyczną tej rzeki jest asymetria jej zlewni. Prawa strona obejmuje
16 % powierzchni zlewni, a lewa 84 %. W obrębie analizowanego obszaru na Osie
występuje kilka budowli hydrotechnicznych, tj. MEW Słupski Młyn, MEW Międzyrzecze, oraz próg piętrzący na Jeziorze Płowęż. System budowli hydrotechnicznych,
także tych na Osie poza arkuszem, stanowi poważny problem w migracji ryb
dwuśrodowiskowych. Jest to rzeka o potencjalnie dużym znaczeniu dla ryb dwuśrodowiskowych ponieważ występują tutaj dogodne warunki siedliskowe. Jednak brak
przepławek uniemożliwia wpływanie tutaj migrujących ryb.
Największym dopływem Osy jest rzeka Lutryna (długość całkowita 68,3 km,
powierzchnia zlewni 335 km2). Odwadnia w większości bezleśnie tereny rolnicze.
Płynie w dość głębokiej rynnie w dnie, której znajdują się liczne obszary podmokłe.
Koryto Lutryny do Jabłonowa Pomorskiego jest uregulowane. W Świeciu nad Osą
Znajduje się MEW. Dopływem Lutryny w Świeciu nad Osą jest Radzyńska Struga
długości 29 km i powierzchni 110,9 km2 jest to ciek płynący w rynnie, w górnym
biegu jest okresowy i prawie na całej długości uregulowany. Kanał Sicieński, bierze
początek z Jeziora Sitno, uchodzi do Lutry w Jabłonowie Pomorskim. Jest ciekiem
uregulowanym i pełni funkcję kanału melioracyjnego. Niewielki fragment Kanału
Sicieńskiego przed ujściem znajduje się w dość głębokim wąwozie i z tego też
powodu rzeka w tym miejscu posiada znaczny spadek. Duża Bacha wraz z jej
dopływem Małą Bachą to kolejny dopływ Lutryny, odwadnia zmeliorowany obszar,
pocięty siecią kanałów melioracyjnych.
Poza tym na obszarze wysoczyzn i w dnach rynien występują drobne mokradła, często okresowe, będące pozostałością dawnych jezior. Ponadto cześć
drobnych cieków na obszarach wysoczyzn ma charakter okresowy.
W granicach analizowanego obszaru znajduje się 13 jezior o powierzchni
większej niż 10 ha (tab. 3), choć trzy z nich tylko w niewielkich fragmentach (tj.
jeziora: Piętki, Pobocznik oraz Dąbrówka). Dwa jeziora przekraczają 50 ha i są to
Płowęż i Mełno (którego fragment znajduje się poza rozpatrywanym obszarem). W
trzech jeziorach (Lisnówko, Płowęż i Blizinki) wody są podpiętrzone. Misy jeziorne w
większości mają genezę rynnową.
Tabela 3. Zestawienie większych jezior (AJP – Atlas jezior Polski, red. Jańczak
1996).
Lp.
Powierzchnia [ha]
Nazwa
jeziora
Objętość
Głębokość
Głębokość
max [m]
12,2
AJP
Planimetr
[tyś.m3]
średnia
[m]
49,2
52,7
3228,1
6,6
1.
Blizinki
(Blizno)*
2.
Gorzechówko
3.
Jezioro
Duże
4.
Jezioro
Mierzyńskie
12,5
11,2
137,5
1,1
1,8
5.
Jezioro
Szańcowe
31,3
31,7
1735,3
5,5
12,0
6.
Lisnówko*
21,6
20,7
1035,2
4,8
9,2
7.
Mełno
155,2
167,4
6745,7
4,3
10,5
8.
Płowęż*
174,2
160,8
6522,3
3,7
6,3
9.
Prątynia
17,7
17,6
564,2
3,2
8,4
10.
Żaleń
21,5
21,2
992,0
4,6
9,1
15,1
38,1
15,3
36,6
422,5
3131,9
2,8
8,1
8,2
18,3
Rys.3. Charakterystyczne stany wody Lutryny w profilu Świecie nad Osą w latach
1981-2010 (wg danych IMGW-PIB).
Tabela 5. Ekstremalne stany wody Osy w profilu Lisnowo z całego okresu obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB).
Posterunek
wodowskazowy
Lisnowo
Rzeka
WWW
(cm)
Data wystąpienia
absolutnego
max.
NNW
(cm)
Data wystąpienia
absolutnego
min.
286
01.01.1924 r.
18
09-13.08.1969 r.
Osa
Tabela 6. Ekstremalne stany wody Lutryny w profilu Świecie nad Osą z całego
okresu obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB).
Posterunek
wodowskazowy
Rzeka
WWW
(cm)
Świecie nad
Lutryna
Osą
249
Data wystąpienia
absolutnego
max.
14.07.1980 r.
NNW
(cm)
Data wystąpienia
absolutnego
min.
41
04.02.1973 r.
Maksymalne przepływy zarówno w przypadku Osy jak i Lutryny związane są z
roztopami wiosennymi. Okres niższych przepływów notowany jest w miesiącach
letnich i jesiennych (tab.7 i 8). Średni roczny przepływ Osy wyniósł 2,34 m3s-1 (tab.
7), co w przeliczeniu na odpływ jednostkowy daje 4,25 dm3s-1km2. Średni roczny
przepływ Lutryny wyniósł 1,2 m3s-1, co daje 3,4 dm3s-1km2. Niższe wartości odpływu
jednostkowego ze zlewni Lutryny świadczą o jej niewielkiej zasobności wodnej.
Amplituda przepływów ekstremalnych Osy w profilu Lisnowo jest znaczna i
podczas całego okresu obserwacji wyniosła 24,2 m3s-1 (od 0,2 do 24,4 m3s-1, tab.
9). Różnica w przepływach ekstremalnych Lutryny wyniosła 18,7 m3s-1 (od 0,2 do
18,9 m3s-1). Na podstawie ekstremalnych przepływów z wielolecia można stwierdzić
znaczącą zmienność zasobów wodnych, zarówno Osy jak i Lutryny. Minimalne
odpływy wynoszą od 0,4 dla Osy do 0,6 dm3s-1km2 dla Lutryny, a maksymalne
odpowiednio od 44 do 57 dm3s-1km2.
Niewielkie cieki występujące na wysoczyźnie zasilane są przez opady atmosferyczne, w mniejszym stopniu przez wody podziemne. Ze względu na dużą zmienność opadów atmosferycznych, o czym już wspomniano, cieki te często funkcjonują
okresowo. Brak posterunków wodowskazowych nie pozwala na przedstawienie
reżimu drobnych cieków na wysoczyźnie, zapewne ich odpływy jednostkowe są
niewielkie.
Tabela 7. Przepływy charakterystyczne Osy w profilu Lisnowo (m3s-1) w latach
hydrologicznych 1981-2010 (wg danych IMGW).
* - zbiornik wodny podpiętrzony
XI
Na omawianym obszarze wydzielono 12 JCWP, w tym 10 rzecznych i 2
jeziorne. Stan większości cieków i jezior zakwalifikowano jako zły jedynie fragment
Osy do Jeziora Płowęż oraz Dopł. z jez. Mierzyńskiego zaliczono do stanu dobrego
(tab. 4).
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Rok
NNQ 0,64 0,74 0,89 0,77 1,04 0,90 0,72 0,44 0,23 0,24 0,24 0,38 0,23
SNQ 1,39 1,85 2,32 2,75 3,10 3,13 1,89 1,20 0,97 0,79 0,79 0,98 1,76
SSQ 1,79 2,41 3,06 3,54 4,21 4,16 2,65 1,63 1,36 1,06 0,99 1,19 2,34
Tabela 4. Jednolite części wód powierzchniowych (JCWP). Zestawiono na podstawie danych KZGW. Objaśnienia: NCW - naturalna część wód; SZCW - silnie zmieniona część wód.
Nazwa JCWP
Kod krajowy
Status
Stan
Osa od wypływu z jez. Trupel do wpływu do jez.
RW200019296559
SZCW
dobry
Płowęż
Osa od wypływu jez. Płowęż do ujścia
RW20001929699
SZCW
zły
Lutryna do Dużej Bachy
RW20002529665
NCW
zły
Lutryna od Dużej Bachy do Kanału Sicińskiego
RW200023296689
NCW
zły
Lutryna od Kanału Sicińskiego do ujścia
RW200019296699
SZCW
Dopł. z jez. Mierzyńskiego
RW200023296552
SZCW
zły
dobry
Dopł. z jez. Szańcowego
RW200017296592
SZCW
zły
Dopł. z jez. Prątynia
RW200023296572
SZCW
zły
Łasinka z jez. Łasińskim
RW200017296729
SZCW
zły
Radzyńska Struga
RW2000172966929
NCW
zły
SWQ 2,18 3,04 4,21 4,43 5,43 5,27 3,47 2,22 1,90 1,42 1,23 1,47 3,02
WWQ 8,53 9,00 14,4 12,4 11,6 10,9 8,72 4,53 7,24 5,01 2,91 3,90 14,4
Tabela 8. Przepływy charakterystyczne Lutryny w profilu Świecie nad Osą (m3s-1) w
latach hydrologicznych 1981-2010 (wg danych IMGW).
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Rok
NNQ 0,16 0,33 0,38 0,30 0,36 0,28 0,10 0,07 0,048 0,08 0,07 0,08 0,048
SNQ 0,55 0,77 0,91 1,18 1,28 1,04 0,49 0,36 0,32 0,25 0,30 0,37 0,65
SSQ 0,87 1,22 1,57 1,92 2,27 1,90 0,96 0,68 0,58 0,46 0,47 0,57 1,12
SWQ 1,23 1,72 2,71 2,82 3,53 3,09 1,69 1,16 1,03 0,79 0,74 0,86 1,78
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
W związku z obowiązującym Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia
2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Dz.
U. Nr 162, poz. 1008), które wprowadziło zmianę klasyfikacji wskaźników jakości wód w
ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiorników wodnych, na mapie nie zastosowano
Osa
Płowężek
Radzyńska
Świecie nad
Struga
Osą
0,5
Nazwa Cieku
31.07.2014
0,2
Na podstawie wyników badań wód rzeki Osy w profilu powyżej Jeziora Płowęż
przeprowadzonych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy należy stwierdzić, że rzeka ta charakteryzuje się dobrym potencjałem ekologicznym. Nie stwierdzono przekroczenia substancji priorytetowych.
Lutryna podzielona jest na trzy jednolite części wód, na zamknięciach, których
WIOŚ w 2012 roku prowadził badania na stanowiskach w Lembargu i Jabłonowie
Pomorskim oraz na stanowisku ujściowym w Świeciu nad Osą. Wyniki badań
wykazały: dobry stan ekologiczny (II klasa) na pierwszym stanowisku w Lembargu,
o czym zdecydowała wielkość indeksu makrofitowego (tab. 13). Wyniki badań
fizykochemicznych spełniały wymogi klasy I. Umiarkowany stan ekologiczny na
stanowisku w Jabłonowie Pomorskim, o czym również zdecydowała wielkość
indeksu makrofitowego. Wyniki badań fizykochemicznych spełniały wymogi klasy II.
Umiarkowany potencjał ekologiczny stwierdzono na stanowisku ujściowym
w Świeciu nad Osą, z uwagi na wielkość indeksu makrofitowego i indeksu makrobezkręgowców. Wyniki badań fizykochemicznych oceniono poniżej dobrego
z powodu nadmiernej wielkości zasadowości. Stan sanitarny określono jako niezadowalający, a na stanowisku ujściowym – zły. Stan czystości Lutryny głównego
dopływu Osy jest więc niezadowalający, a z uwagi na rolniczy charakter zlewni
trudno oczekiwać większej poprawy w tym zakresie. Do Lutryny wprowadzane są
ścieki oczyszczone z Jabłonowa Pomorskiego oraz Świecia nad Osą (tab. 14).
Ocena stanu czystości wody Radzyńskiej Strugi wykazała dobry stan ekologiczny, o czym zdecydowały wskaźniki biologiczne i fizykochemiczne. Stan sanitarny oceniono jako niezadowalający.
Tabela 13. Ocena jakości wody w rzekach. Opracowano na podstawie danych
WIOŚ (2012) w Bydgoszczy.
31.07.2014
31.07.2014
Osa do jez.
Dopływ z
Bursztynowa
Rychnowo
Lutryna
Nowy Młyn
0,25
0,5
Pomorskie
0,6
Kanał Siciński
Zamek
Lutryna
Jaguszewice
0,35
Kanał
0,05
II
II
niezadowalająca
Stan ekologiczny
dobry
Lutryna, Lembarg
II
I
niezadowalająca
dobry
Lutryna, Jabłono-
III
II
niezadowalająca
umiarkowany
III
III
zła
umiarkowany
II
II
niezadowalająca
dobry
wo Pom.
31.07.2014
0,1
bakteriologiczna
31.07.2014
Lutryna, Świecie
Jabłonowo-
fizykochemiczna
Płowęż
Jabłonowo
Lutryna
Ocena
biologiczna
31.07.2014
31.07.2014
n/Osą
31.07.2014
Radzyńska Struga
Sicieński
Budziszewo
16
Kanał Siciński
Książki
0,05
31.07.2014
31.07.2014
17
Lutryna
Lembarg
0,4
31.07.2014
18
Duża Bacha
Lembarg
0,2
31.07.2014
WODY PODZIEMNE
WODY POWIERZCHNIOWE
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Najstarsze utwory stwierdzone w obrębie obszaru objętego arkuszem należą
do kredy (Szelewicka 2002). Na utworach kredy znajdują się osady paleocenu,
oligocenu, miocenu i pliocenu. Rozpoznanie osadów paleocenu oraz oligocenu jest
jednak nieznaczne. Paleocen reprezentowany jest przez margle (profil badawczy z
okolic Gołębiewka, osady oligoceńskie nie zostały zbadane). Pod pokrywą czwartorzędową najbardziej rozpowszechnione są osady mioceńskie o znacznej miąższości
(około 80 m), przewiercono je w Rywałdzie Szlacheckim i Świeciu nad Osą. Wśród
osadów mioceńskich można wymienić mułki i iły brunatne z przewarstwieniami
węgla brunatnego, kwarcowe piaski drobnoziarniste z pyłem węglowym. Pliocen
nawiercono jedynie na skraju południowo-wschodnim omawianego regionu (Konojady – Mileszewy) i są to iły lub muły ilaste o miąższości około 24 m.
Miąższość utworów czwartorzędowych na tym obszarze waha się od 32 m w
Mileszewach do co najmniej 174 m (otwór nie został przewiercony) w rynnie, w
okolicach Rywałdu Królewskiego. Stosunkowo duże miąższości czwartorzędu
stwierdzono również w Słupie (132 m) i Hermanowie (110 m). Z okresu plejstocenu
pochodzą osady zlodowaceń południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich. Gliny z górnego stadiału zlodowaceń południowopolskich stwierdzono
m.in. w Słupie, Rywałdzie Królewskim i Gołębiewku. Miąższość ich waha się od
około 20 m do 35 m. W Słupie oraz Gołębiewku na osadach zlodowaceń południowopolskich stwierdzono różnoziarniste piaski jednak jak do tej pory nie udało się
określić czy reprezentują osady interglacjału mazowieckiego. Na osadach zlodowaceń południowopolskich zalegają utwory zlodowaceń środkowopolskich. Gliny
zlodowaceń Odry i Warty są nierozdzielone. Zlodowacenia północnopolskie na
omawianym obszarze pozostawiły po sobie 1-3 poziomy glin zwałowych z przewarstwionymi piaszczystymi osadami rzecznymi lub wodnolodowcowymi.
Na powierzchni terenu, zwłaszcza w dolinach rzeki Osy i Lutryny, a także w
zagłębieniach bezodpływowych występują osady rzeczne, torfy oraz osady jeziorne.
III
Data wystąpienia
absolutnego
min.
Przeprowadzone w lipcu 2014 pomiary przepływów chwilowych wskazują na
wyjątkowo małe zasoby wodne zwłaszcza w odniesieniu do małych cieków (tab.10).
Najwyższe przepływy zanotowano dla dwóch najważniejszych cieków, czyli Osy i
Lutryny i wyniosły od 0,6 do 0,3 m3s-1. Mniejsze cieki charakteryzowały się zdecydowanie niższymi przepływami. Wahania przepływu wzdłuż Osy są szczególnie
widoczne w miejscach występowania zabudowy hydrotechnicznej. Przykładem
może być Słupski Młyn gdzie funkcjonuje mała elektrownia wodna.
10
II
NNQ
(m3/s)
symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych w punktach pomiarowych.
Świecie nad
Osą
8
I
Data wystąpienia
absolutnego
max.
Świecie nad
Tabela 1. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych (mm) w
latach 1981-2010 na stacji meteorologicznej w Radzyniu-Fijewo (wg IMGW-PIB).
Stacja
Okres
XI XII
meteorologiczna pomiarowy
WWQ
(m3/s)
Rzeka
czalności małej wraz z odpadami pochodzącymi z zakładów rolnych i ferm hodowlanych skutkuje pogarszaniem się jakości wód podziemnych w utworach czwartorzędowych. Potencjalnym zagrożeniem jest również rurociąg do przesyłu ropy
naftowej z Płocka do Gdańska.
W obrębie analizowanego obszaru użytkowe piętra poziomów wodonośnych
wyróżniono w osadach czwartorzędu i miocenu. Poziomy kredowe ze względu na
znaczną mineralizację nie stanowią poziomu użytkowego (Szelewicka 2002).
Zasilanie poziomów wodonośnych odbywa się poprzez infiltrację wody z
opadów atmosferycznych. Infiltracja jest utrudniona ponieważ odbywa się poprzez
dominujące na powierzchni utwory słabo przepuszczalne.
Naturalną bazą drenażową dla wód podziemnych omawianego obszaru jest
rzeka Osa. Zwierciadło wody układa się na wysokości od 90 m n.p.m. do 50 m n.p.m.
Najpowszechniej występuje sandrowy oraz międzymorenowy poziom wodonośny. Wzdłuż dolin rzecznych osady sandrowe znajdują się na powierzchni. W
niektórych miejscach omawianego obszaru poziom ten nie ma kontynuacji, zwłaszcza w miejscach zastoisk. Drugi czwartorzędowy poziom wodonośny zalega pod
glinami obu stadiałów zlodowacenia Wisły. Dolny poziom występuje tylko lokalnie m.in.
w okolicach miejscowości Słup.
Górny poziom wodonośny na wysoczyznach zalega na głębokości 15-50 m, a
w dolinach rzek znajduje się płycej. W niektórych miejscach, zwłaszcza na wysoczyźnie, wykazuje się napiętym zwierciadłem, natomiast w dolinach gdzie nie ma
utworów izolujących zwierciadło jest swobodne. Środkowy poziom występuje na
głębokości od 30 do 55 m. Izolacja poziomu jest częściowa, jej brak występuje w
rejonie Jeziora Lisnówek i Jeziora Szańcowego oraz w dolinie Osy. Dolny poziom
wodonośny występuje tylko lokalnie na głębokości 50 – 100 m, jest związany z
lokalnymi obniżeniami wypełnionymi prawdopodobnie osadami interglacjału
mazowieckiego.
W zachodniej części omawianego obszaru w kwarcowych piaskach drobnoziarnistych i miejscami z pyłem węgla brunatnego występuje mioceński poziom
wodonośny. Główny kierunek spływu wód z tego poziomu odbywa się w kierunku
doliny Wisły, a zwierciadło wody jest napięte.
Wydajność poziomów wodonośnych jest zmienna i zawiera się w przedziale od
10 do 120 m 3h-1. Maksymalne potencjalne wydajności notowane są na południe od
Jabłonowa Pomorskiego.
Dynamika wód czwartorzędowych obserwowana jest przez PIG-PIB w punkcie
badawczym w Kamieniu oraz Świeciu nad Osą. Studnia w Kamieniu aktualnie nie
jest obserwowana. W Świeciu nad Osą pomiary poziomu zwierciadła wody obserwowane są od 2011 roku. Z tego też powodu wieloletnia dynamika wahania zwierciadła wód podziemnych zostanie zaprezentowana na podstawie danych z posterunku w Kamieniu. Jest to studnia wiercona o głębokości 47 m, w której głębokość
ustalonego zwierciadła wody wynosi 5,5 m. Dane dotyczące średnich miesięcznych
i rocznych stanów wody przedstawiono w tab. 11. W przebiegu średnich stanów
wody nie można wyróżnić okresu z jego wyraźnym obniżeniem. Różnica pomiędzy
najwyższym a najniższym stanem wynosi 13 cm, co związane jest z napiętym
charakterem zwierciadła i rozległym obszarem zasilania. Amplituda pomiędzy
ekstremalnymi stanami wynosi 160 cm. Maksymalny stan wód podziemnych został
zanotowany w 1989 roku, minimalny wystąpił w roku 1996.
Rozpoznanie stanu czystości oraz stanu ekologicznego jezior na analizowanym obszarze jest ograniczone do dwóch największych: Mełna i Płowęż. Pierwsze z
nich posiada niekorzystnie ukształtowaną i zagospodarowaną zlewnię z tego
powodu jest silnie narażone na jej negatywne oddziaływanie (III klasa podatności na
degradację). Jezioro Mełno było badane przez WIOŚ w Bydgoszczy po raz ostatni
w 2009 roku. Badania wskazały na umiarkowany stan ekologiczny jeziora, w
parametrach fizykochemicznych dominowały przekroczenia SD oraz N. Jezioro
Płowęż było badane w 2008 roku. Zagospodarowanie rolnicze zlewni oraz niekorzystne warunki morfometryczne sprawiły, że jezioro jest poza kategorią podatności
na degradację. Badania wykazały zły stan ekologiczny oraz przekroczenie P, N
oraz chlorofilu „a”.
Tab. 14. Zestawienie ważniejszych zrzutów ścieków
Lp.
Miejscowość
1
Świecie nad
Osą
-
Nowa Wieś
2
Nowy Młyn
3
Jabłonowo
Pomorskie
Zakład
Rodzaj
ścieków
Oczyszczalnia
komunalne
gminna
Ośrodek
komunalne
wypoczynkowy
Oczyszczalnia
komunalne
gminna
Oczyszczalnia Komunalne,
gminna
przemysłowe
Ilość
Urządzenia
[m3/d]
oczyszczające
max/aktualna
Kierunek
zrzutu
665/251
mech-biol
Lutryna
-
biol
komora
infiltracji
24/20
mech-biol
Lutryna
2000/1159
mech-biol
Lutryna
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Przeobrażenia stosunków wodnych – podobnie jak w przypadku innych tego
rodzaju obszarów – posiadają genezę zarówno naturalną jak i antropogeniczną.
Stosunki wodne na obszarze objętym arkuszem mapy Jabłonowo Pomorskie
zostały w znacznym stopniu przeobrażone przez człowieka. Pierwsze zmiany
polegające na budowie młynów wodnych miały miejsce już w XIV wieku (Podgórski
2004). Do dziś dogodne warunki naturalne wykorzystywane są na potrzeby piętrzeń.
W miejscach tych funkcjonują zazwyczaj małe elektrownie wodne.
Przeobrażenia stosunków wodnych na szeroką skalę rozpoczęły się jednak od
XIX wieku. Zmiany te polegały na prawie całkowitym zmeliorowaniu znacznych
obszarów. Prace polegały na utworzeniu sztucznej sieci drenarskiej i wybudowaniu
otwartych rowów. W wyniku tych prac nastąpiło ograniczenie zdolności retencyjnych obszaru, obniżenie płytkich wód podziemnych. Przyspieszenie spływu wód
oraz intensywny rozwój rolnictwa spowodowało znaczący wzrost zanieczyszczeń
cieków i jezior.
Rozbudowa sieci wodociągowej i związane z nią przerzuty wody czystej nie
współwystępowała z rozbudową sieci kanalizacyjnej.
Literatura
Atlas jezior Polski, 1996, (red. J. Jańczak), Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.
Choiński A., 2006, Katalog jezior Polski, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Kondracki J. 2001, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Mapa glebowo-rolnicza województwa toruńskiego w skali 1:100 000, 1980, IUNG, Puławy.
Mrózek W., 1984, Wody płynące [w:] Województwo toruńskie. Przyroda, ludność, i osadnictwo, gospodarka, pod red. R. Galona, PWN Warszawa-Poznań-Toruń.
Niewiarowski W., 1959, Formy polodowcowe i typy deglacjacji na Wysoczyźnie Chełmińskiej, Studia Soc. Sc. Toruń., Sec. C, vol. 4 nr 1, Toruń.
Niewiarowski W., 1984, Osady czwartorzędowe i rzeźba terenu, [w:] Województwo toruń-
Tabela 11. Średnie, maksymalne, minimalne miesięczne i roczne (1981-1989;19932001) stany wód podziemnych (cm) w punkcie badawczym PIG-PIB nr II/190/1 w
Kamieniu (opracowano na podstawie danych PIG-PIB).
XI
skie. Przyroda, ludność i osadnictwo, gospodarka, pod red. R. Galona, PWN WarszawaPoznań-Toruń.
Niewiarowski W., 1990, Geomorfologia i budowa geologiczna projektowanego rezerwatu
przyrodniczego „Dolina Osy” i jego okolic, maszynopis.
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Rok
średnia 496
494
490
491
487
490
491
492
494
500
497
498
493
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2009, 2011 roku, 2012,
Max
448
431
410
432
432
437
431
441
437
450
443
425
410
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Min
528
526
529
520
523
519
569
525
532
570
570
539
570
Podgórski Z., 2004, Wpływ budowy i funkcjonowania młynów wodnych na rzeźbę terenu i
wody powierzchniowe Pojezierza Chełmińskiego i przyległych części dolin Wisły i Drwęcy,
Pod względem chemicznym wody czwartorzędowe należą do typu HCO3-Ca i
w przeważającej części należą do wód słodkich. Jedynie w Widlicach i Lisnowie
notowane są podwyższone zawartości chlorków. Są to wody twarde lub średniotwarde z odczynem od lekko kwaśnego do lekko zasadowego. Niektóre parametry
ich jakości przedstawiono w tab. 12. Wody na obszarze doliny Osy i Lutryny zaliczane są do klasy II b. Poza tym na większości obszaru wody zaliczane są do III
klasy, co zazwyczaj jest związane z przekroczeniem norm dla żelaza. Wody w
piaskach miceńskich ze względu na obecność pyłu węgla brunatnego charakteryzują się wysoką utlenialnością, ponadto zawierają ponadnormatywne stężenia
żelaza, manganu i azotu amonowego. Wody kredowe są zasolone (zawartość
chlorków w otworze Świecie nad Osą wynosi 752 mgCl/dm3) z tego względu nie
nadają się do wykorzystania jako piętro użytkowe.
Tabela 12. Wybrane parametry jakości wody w utworach czwartorzędowych wg
Szelewickiej (2002).
Parametr
3
Zakres
Średnia
Tło
twardość, mvl/dm
4,5 – 20,5
7,9
6,0 – 9,0
siarczany, mg/dm3
0,0 – 307,0
23,0
0,0 - 500
chlorki, mg/dm3
3,0 - 193,0
25,0
10,0 – 20,0
amoniak N-NH4, mg N/dm3
0,02 – 3,0
0,7
0,0 – 0,5
azotany N-NO3, mgN/dm3
0,1 – 40,0
1,6
0,0 – 2,0
żelazo, mg/dm3
0,2 - 11,0
4,74
2,0 - 4,0
mangan, mg/dm3
0,04 - 0,72
0,26
0,1 - 0,3
Zagrożenie wód podziemnych związane jest przede wszystkim z miejscami
gdzie brak jest izolacji poziomu wodonośnego, a więc wzdłuż dolin rzecznych rzek
Lutryny i Osy oraz w otoczeniu jezior: Lisnówek oraz Szańcowego. Ponadto zagrożenia związane są ze stosowaniem nawozów mineralnych, zwłaszcza na obszarach
o przepuszczalności średniej, a także na obszarach zmeliorowanych o przepusz-
UMK, Toruń.
Szelewicka A., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50000,
arkusz Jabłonowo Pomorskie, PIG, Warszawa.
Woś A., 1999, Klimat Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Wójcik G., Marciniak K., 1993, Opady atmosferyczne w regionie dolnej Wisły w okresie
1951-1980 [w:] Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne zagospodarowania
dolnej Wisły, pod red. Z. Churskiego, Toruń.
© Copyright by Bożena Pius
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu