docANALIZA ZAG DOBRAMI KUL ŚWIATOWEGO KlasyfiKacja i
download 
Reklamacja Transkrypt
ANALIZA ZAG DOBRAMI KUL ŚWIATOWEGO KlasyfiKacja i
Klasyfikacja i kategoryzacja systemie ANALIZA ZAGROŻEŃ W PLANACHwZARZĄDZANIA ochrony KULTUROWYMI zabytków DOBRAMI ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA Bogusław Szmygin Anna Fortuna-Marek consists on comparing assetszabytków within a certain reference Summary: Contemporarily, historic monu-WH 1. Zagrożenia oddziałujące na dobro w systemie ochrony group, yet it does not involve valuedziedzictwa gradation. ments and sites are highly diverse and vast in number. i ich znaczenie w kontekście zarządzania miejscami światowego This means that each asset and property has different Within the monument protection system, Zagadnienie zagrożeńprinciples jest częścią ochrony i systemu dziedzictwem. historic monuments and zarządzania sites can be divided into two value and, hence, different andskładową forms ofsystemu major groups, i.e. classes (in terms of the value– jako of an historicProblem preservation need to applied. i szerzej dziedzictwa zagrożeń dlabezabytków oraz zapobiegania tym zagrożeniom or property) categoriesustawodawstwie, (in terms of the specific Diversification of systemie historic monuments sites assetpojawia zagadnienie ważne w ochrony –and wielokrotnie się and w polskim jest features of an asset or property). should be a part of the monument protection też istotnym elementem metodyki ochronysystem dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet In the Polish system of historic monuments and and based onDziedzictwa. the widely accepted and followedzagrożeń meth- jest nieodłącznym Światowego Charakterystyka składnikiem procesów monitosites, application of categorisation (typology-based odology. 1No methodology allowing for assess- dla miejsc WH. orazsingle planów zarządzania sporządzanych rowania ing the value of all historic monuments and sites has groups) is justified. However, for practical reasons (a risk Każde dobro niezależnie od jego typu narażone jest na szereg różnorodnych czynników been developed yet. For this reason, diversification of protection being depreciated and weakened), classes in limited scope (valuing groups).jakieś zagrażających jego stanowi antropogeniczne naturalne). By skutecznie chronić of historic monuments and sites(czynniki is not applied in the can bei applied dobro i efektywnie zarządzać jest ustalenie mogą muofzagrażać international doctrinalnim documents. The konieczne most compreKeyczynników, words: które diversification historic (czynników obecnie występujących i potencjalnych), monitorowanie tych zagrożeń oraz określenie hensive method of assesing heritage value has been monuments and sites, heritage classification and implemented into UNESCO’s World Heritage system. It zidentyfi działań i środków zapobiegających wszystkim kowanym zagrożeniom. Dlatego też niecategorisation. zbędnym elementem każdego planu zarządzania dla miejsca Światowego Dziedzictwa powinna być identyfikacja, monitorowanie oraz wskazanie jak eliminować bądź przynajmniej minimalizować zagrożenia. 1. Klasyfikacja i kategoryzacja zabytków – określenie pojęć Poznanie przyczyn i mechanizmów, które wpływają na niszczenie zabytkowej substancji, na dePunktem wyjścia do rozważań w każdejwartości dyscyplinie powinno być jak możliwie precyzyjne określenie gradację wartości przestrzennych, zanikanie niematerialnych, również na nieprawidłowe przedmiotu jej działania. Charakterystyka przedmiotu dyscypliny określa bowiem jej cele i metody. funkcjonowanie systemu ochrony pozwala lepiej i skuteczniej chronić dziedzictwo. W przypadku zabytkoznawstwa i konserwatorstwa punktem wyjścia jest więc zdefiniowanie zabytku/ Charakterystyka zagrożeń i ich monitorowanie ma duże znaczenie w ochronie i zarządzaniu, dziedzictwa. gdyż działania te nastawione są przede wszystkim na ochronę prewencyjną, zapobiegawczą. IdentyfikaWspółczesnazagrożeń definicjai dziedzictwa ma jednak charakter i dlatego zbiór zabytków ma cja potencjalnych odpowiedzialne reagowanie na niepodmiotowy pozwala uniknąć rzeczywistego ryzyka 1 charakter dynamiczny; i zapobiegać niszczeniu.jest coraz większy i coraz bardziej zróżnicowany . Kluczowym problemem, który wynika z rozległego i zróżnicowanego zbioru zabytków, jest brak możliwości jednolitego traktowania wszystkich zabytków. Jestświatowego to problem dziedzictwa bardzo ważnyai polskie trudny zarazem, gdyż oznacza zróżnicowanie Zagrożenia dóbr prawodawstwo W ramach istniejącego systemu ochrony zabytków w Polsce problemy związane z pojawiającymi 1 W najszerszy, obiektów, otwarty sposób współczesne rozumienie dziedzictwa przedstawiasąKonwencja z Faro, która się zagrożeniami zespołów czy obszarów zabytkowych rozwiązywane przede wszystkim postwierdza, że rozumienie to Ustawy przekracza wszelkiezabytków definicje iformułowane przez dotychczasowe dokumenty – przez egzekwowanie zapisów o ochronie opiece nad zabytkami wraz z wykonawczymi 1 The definition of “cultural heritage” is the broadest proposed by any international instrument to date. It pays particular attention to the interactive nature of the cultural heritage, recognizing that it is defined and redefined by actions zagrożeń and that m.in. it mustZ.not be perceived as either or immutable (art. 2/w:/ – Definitions) – Framework Ohuman monitoringu Mirek, Monitoring miejscstatic światowego dziedzictwa, Wyjątkowa Uniwersalna Convention on the Value Cultural Heritage for Society, Europy, Faro, 25 październik 2005. Wartość, a monitoring dóbrofświatowego dziedzictwa, red. B. Rada Szmygin, Warszawa 2011, s. 49 122 54 Anna Fortuna-Marek Bogusław Szmygin działań konserwatorskich. wypracowana dziesięciolecia teoria dotyczących konserwatorska, która rozporządzeniami do tejże Tymczasem ustawy2. Obok niej pewneprzez znaczenie dla zagadnień zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu powinna stanowić podstawę działalności konserwatorskiej, zakładała równocenność wszystkich zabytprzestrzennym w Ustawie z 7 lipca 1994 roku prawie budowlanym. ków. Założenieoraz to nigdy nie było prawdziwe, anioteż nigdy nie było realizowane w praktyce. Sprawiło te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dająoceny też teoretycznie narzędzia ani nie też tylkozasad do jednak,Ustawy że zabytkoznawstwo nie wypracowało metodologii wartości zabytków, 2 reagowania na zagrożenie, już wystąpiło (aktualne), dorzecz zapobiegania niekorzystnym podziału zbioru zabytków które na grupy o określonej wartościlecz . Wrównież praktyce jasna zawsze stosowano zjawiskom czyróżnicowania działaniom wobec obiektów, obszarów zabytkowych objętych ochroną różne systemy zabytków, jednakzespołów nigdy nieczy zyskały one oficjalnego wsparcia w międzynaprawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym 3 rodowej teorii konserwatorskiej, nie zostały też sformalizowane . stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejOczywiście zmiany zachodzące w zbiorze zabytków wpływają na funkcjonowanie sytemu ochrony szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chrozabytków. Szczególnie w ostatnich dekadachzdefi narosła liczba którepoprzez wymuszają coraz działań większe nionych obiektów i obszarów zabytkowych niowane są czynników, ustawowo m.in. określenie interwencje przekształcające zabytki. Konserwatorzy zabytków nie mają ani uprawnień, ani argumenzabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora tów aby ten proces powstrzymać. W tej sytuacji jest coraz bardziej oczywiste, że doktryna konserwaZabytków. torska W zakładająca równocenność wszystkich zabytków oraz minimalizację interwencji działań przestaje być Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych okreoparciem dlaczym praktyki Zasady konserwatorskie zakładające minimalizm ślających na polegakonserwatorskiej. ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznejingerencji wymiew historyczną formę i substancję zabytku po prostu przestają wystarczać, częśćzabytków zabytkóworaz musiudabyć nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla gdy wartości remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre w znaczącym zakresie przekształcana. 3 . Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem,zmierza które należy dokierunku kompetencji właściciela z zagrożeń) Nieunikniona transformacja teorii konserwatorskiej więc w zróżnicowania lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega na zabytków. Zróżnicowanie zabytków powinno mieć jednak charakter systemowy, to znaczy byćm.in. dokonyzapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie wane w oparciu o kryteria, które pozwolą dokonać klasyfikacji całego zasobu zabytków, które są objęte oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu ochroną (np. w skali terytorialnej lub typologicznej). zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia Najczęściej zróżnicowania zasobu jest podział zabytków ze względu na gene5 WKZ o zagrożeniustosowaną dla zabytkuformą . ralną ocenę ich wartości. Ten rodzaj nazwać klasyfikacją. Podziałstanu taki zachowania funkcjonuje Ponadto służby konserwatorskie podziału posiadająmożna cały szereg prerogatyw do kontroli wielu krajowych systemach – najczęściej jestm.in. to podział zabytków na narzędziem kilka numerowanych klas iwprowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma w zamiarze swym być do reagowania (np.zagrożenia Wielka Brytania) na zabytków6.lub na zabytki o znaczeniu regionalnym, krajowym, międzynarodowym (np. Ukraina). Podziały tego typu18mają charakter formalny (są wprowadzane do zapisów Dodatkowo zgodnie z art. Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekęregulujących nad zabytfunkcjonowanie systemu ochrony zabytków). kami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, 2 strategiach, analizach,konserwatorskim planach i studiach należy m.in. w systemów szczególności określić rozwiązania W piśmiennictwie jest wiele propozycji wartościowania, jednak nieniezbędne rozwiązują problemu hierarchii wartości różnych porządków aksjologicznych (reprezentowanych przez do one zapobiegania zagrożeniom dlanależących zabytków,dozapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy7 różne podmioty w procesie wartościowania zabytków). Z tej przyczyny nie mogły zostać uznane . wracania zabytkówuczestniczące do jak najlepszego stanu za kompletne i nie zostały wdrożone w systemie ochrony zabytków. – Por. np: M. Witwicki, Kryteria oceny wartości zabytkowej obiektów architekturyRozporządzenie jako podstawaMinistra wpisu do rejestru zabytków, „Ochrona Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r.Zabytków”, w sprawie nr 1, 2007, prac s. 77–98; W.J. Affelt, restauratorskich, O wartościowości architektury przemysłowej (i nie tylko), [w:] Wartościowanie prowadzenia konserwatorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych architektury, PKNzabytku ICOMOS – Muzeum Pałac wzabytków Wilanowie, 2013; s. 17–36;i M. Murzynazabytków także innych działań przy wpisanym do rejestru orazWarszawa badań archeologicznych poszukiwań Kupisz, Wybrane metody badania wartości przydawanych dziedzictwu kulturowemu stosowane przez ekonomistów, ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra [w:] Systemy wartościowania Stan badań i problemy, Politechnika Lubelska, PKN Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r.dziedzictwa. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu ICOMOS, zbrojnego Warszawa 2014, 167–184; i Lublin sytuacji–kryzysowych (DzU s. z 2004 r., nr M. 212,Skłodowski, poz. 2153). Przykłady analizy wielokryterialnej w ocenie wartości i ochronie dziedzictwa kultury, [w:] Systemy wartościowania dziedzictwa. Stan badań i problemy, Politechnika 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Lubelska, PKN ICOMOS, Lublin – Warszawa 2014, s. 209–240. Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). 3 4 Stwierdzenie takie znajduje pełne oparcie w analizie tekstów doktrynalnych na przestrzeni rozwoju teorii Ustawa o ochronie, Art. 5. konserwatorskiej. Por. np.: Vademecum Konserwatora Zabytków. Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa, 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. PKN ICOMOS, Warszawa, 2015; International Charters for Conservation and Restoration, „Monuments and 6 Ustawa Rozdz.International, 4. Sites“, onoochronie, I, ICOMOS München 2004; Denkmalschutz. Texte zum Denkmalschutz and zur 7 Denkmalpflege, „Schriftenreihe des 2. Deutschen Nationalkomitees für Denkmalschutz“, Band 52, Bonn, 2007. Ustawa o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochronydziedzictwa zabytków 123 55 Drugą formą zabytków jest wydzielanie grup typologicznych o podobnej charaktePonadto dobrapodziału o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym rystyce – np. miasta historyczne, fortyfikacje, krajobrazy kulturowe, zabytki techniki. Ten rodzaj i gminnym planie ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu podziału można nazwać kategoryzacją. Wydzielanie zabytków o podobnej charakterystyce jest również ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń powszechne we współczesnym konserwatorstwie i znajduje wsparcie w postaci coraz liczniejszych(przetzw. widywanych doktrynalnych, i realnych), które należy uwzględnić tych planach zzaliczono w danej szczególności: pożar; dokumentów które normują zasadywpostępowania zabytkami grupy4. Trzeba powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, jednak podkreślić, że wydzielanie grup typologicznych ma inny charakter niż klasyfikacja; najczęściej chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konnie obejmuje 8całego zasobu i jest mniej sformalizowane. flikt zbrojny . Cechy charakteryzujące (i różnicujące) klasyfikację i kategoryzację zabytków przedstawia Tabela 1. Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczasowe rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa Tabela 1. Charakterystyka klasyfikacji i kategoryzacji zabytków. w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w Warszawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi– nadzór zabytki inależące do działania poszczególnych klas wnależą do Klasyfikacja zabytków – sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują wykonują kontrolne stosunku różnych grup typologicznych; podział zabytków na klasy dokonywany do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfikują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc ze względuwna ich wartość wyróżnienie klas zabytków ma systemie cel praktyczny – UNESCO sposób systemowy. Ocena zagrożeń –i ich monitorowanie w obecnym prawnym określenie źródła finansowania, statusu ochrony w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są np. działaniami okazjonalnymi, wyrywkowykonserwatorskiej; mi, niesystemowymi. klasyfikacja jestmiejsc ograniczona do niewielu klasmają – Zapewnieniu jak najwyższych standardów – ochrony polskich z Listy UNESCO służyć najczęściej podział całego zasobu na klasy „1,2,3”, lub działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo„regionalne, krajowe, międzynarodowe” wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w także realizacja szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi – klasyfikacja powinna przypisana obejmować jest wszystkie zabytki w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających porozumień, konwencji i innych dokumentów danegozzasobu podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, aKategoryzacja więc m.in. realizacja zadań do do Konwencji Światowego Dziedzictwa – zabytkiPolski należące poszczególnych grup mają zróżnizabytków – wynikających z przystąpienia UNESCO z 1972 r.naZadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem cowaną wartość; podział zabytków grupy typologiczne zagrożeń, gdyżzejednym zagrożeniom. W praktyce dokonywany względuz celów monitoringu jest –zapobieganie wyróżnienieewentualnym grup typologicznych ma cel praktyczny jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono– do realizacji zestandaryzowanego, systemowo prona ich charakterystykę określenie zasad i form działania konserwatorskiego wadzonego monitoringu tych miejsc. dostosowanych do specyfiki danej grupy; – kategoryzacja składa się wielu grup typologicznych i jest rozbudowywana Podstawą wszelkich działań związanych –z kategoryzacja dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzienie musi obejmować wszystkich zabytdzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony dziedzictwa kulturalnego i naturalków światowego danego zasobu Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń pocharakterystyka propozycją,i omawiana która wydaje jednoznacznie opisywać jawia Przedstawiona się wielokrotnie w Wytycznychjest operacyjnych jestsięwdosyć bardzo różnych kontekstach. i jednocześnie odróżniać obydwa sposoby podzielania zasobu zabytków na mniejsze zbiory. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, 4 poz. 190) Gdy obowiązywała koncepcja równocenności zabytków dokumenty konserwatorskie miały charakter 12 uniwersalny i dotyczyły zasobu – Karta Karta Wenecka Dokument (1964). Wzrost liczebności Operational Guidelines forcałego the implementation of Ateńska the World(1931), Heritage Convention. ten jest okresowoi różnorodności zabytków tworzenie dokumentów grupom zabytków o wspólnej aktualizowany. zbioru Tłumaczenie na wymusił język polski wg angielskiej wersjidedykowanych językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do charakterystyce – np. Karta Florencka (1981) – ogrodyK. historyczne; Waszyngtońska miasta realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa Piotrowskiej Karta i B. Szmygina dostępne(1987) jest na– stronie historyczne; Karta zNarodowego Lozanny (1990) – dziedzictwo archeologiczne. Polskiego Komitetu ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 8 124 54 Anna Fortuna-Marek Bogusław Szmygin rozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok w niej pewne znaczenie zagadnień dotyczących zagrożeń 2. Klasyfikacja i kategoryzacja polskim systemie dla ochrony zabytków. mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu Problemoraz zróżnicowania dotyczy również polskiego zasobu zabytków, a więc przestrzennym w Ustawie zzabytków 7 lipca 1994 roku oczywiście o prawie budowlanym. polskiego systemu ochrony zabytków. Punktem wyjścia do dyskusji na ten tematnarzędzia powinno być ustalenie Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie nie tylko do czy w polskim systemie ochrony zabytków wprowadzono klasyfikację kategoryzację zabytków5. reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również i/lub do zapobiegania niekorzystnym Z formalnego punktuwobec widzenia odpowiedź na czy to pytanie jednoznaczna. Polskaochroną ustawa zjawiskom czy działaniom obiektów, zespołów obszarówjestzabytkowych objętych zprawną 2003 oczyli ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nie wprowadza zróżnicowania wartościwzabytków do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą równym6. stopniu wszystkich objętych ochroną wyodrębnienia dóbr najcenniejUstawa nie zawieraobiektów zapisów różnicujących ich prawną wartość,bez cospecjalnego pozwala uznać, że wszystkie dobra uznane szych jakimi są miejsca dziedzictwa. Kwestie wobecwarunchroza zabytki mają taki samświatowego status. Ustawowa definicja (art. przeciwdziałania 3) określa zabytekzagrożeniom za pomocą kilku nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez działań ków, wśród których najważniejszym jest ogólnie określony zabiór wartości (wartośćokreślenie historyczną, artyzabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora styczną lub naukową), których stwierdzenie warunkuje uznanie obiektu za zabytek. Ustawa nie zawiera Zabytków. jednak żadnych zapisów doprecyzowujących sposób wartościowania zabytków. Dlatego właśnie nie ma W do Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśródTym sześciu podstawowych okrepodstaw uznania, że wartość zabytków formalnie je różnicuje. bardziej, że proces działań wartościowaślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymienia jest bardzo złożony i bez określenia sposobu ustalania hierarchii wartości ma charakter subiektywny nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udai nieuporządkowany7. W praktyce decyzje te muszą więc być pozostawione wojewódzkiemu konserwaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre 8 zabytków, wysokie kwalifikacje zakłada i określa ustawa (art.do91) . 3 . Takżektórego ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy kompetencji właściciela ztorowi zagrożeń) Jednolityteż status zabytków jest potwierdzany przez zapisy dotyczące postępowania z zabytkami. lub posiadacza pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na Ustawa definiuje w artykule 3 wybrane idziałania przy zabytku prace konserwatorskie (pkt.6),stanie prace zapewnieniu warunków do zabezpieczenia utrzymania zabytku oraz–jego otoczenia w jak najlepszym restauratorskie 7), roboty budowlane (pk. 8), badania konserwatorskie (pkt.czyli 9), badania architekoraz korzystania(pkt. z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, na eliminowaniu 4 zagrożeń)(pkt. . Właściciel lub należy posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego toniczne 10), jednak wnioskować, że dotyczą one wszelkich zabytków. powiadomienia 5 WKZ oWzagrożeniu dla zabytku . ustawie zostały zróżnicowane formy ustanawiania ochrony zabytków, ale nie określono służby konserwatorskie posiadają całymetod szeregi prerogatyw do kontrolikonserwatorskiego stanu zachowania9. czy z Ponadto tego zróżnicowania wynika zróżnicowanie zasad postępowania iWnioski prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania dotyczące takiego zróżnicowania mogą wynikać dopiero z interpretacji tych zapisów (problem 6 . na zagrożenia zabytków omówiono poniżej). Formalnie jednak ochrona wszystkich zabytków powinna być realizowana w taki Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytkówstatus ochronę zabytków i opiekę nad zabytsam sposób. Tak więc prawomocny jest wniosek, że formalny wszystkich polskich zabytków jest kami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospotaki sam – w systemie nie wprowadzono klasyfikacji ani kategoryzacji. darowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach 5 Jako nieaktualną merytorycznie (ograniczony zbiór zabytków i kryteria oceny) oraz formalnie nieobowiązującą zabudowy (…) I co bardzo istotnenależy w kontekście zagrożeń – we wszystkichwww koncepcjach, (oficjalnie przestała obowiązywać) traktowaćanalizy waloryzację zabytków wprowadzoną Polsce na początku strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne lat 60. – Spis zabytków architektury i budownictwa, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria A, do Tom zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy1, Warszawa 1964. 7 6wracania zabytków do jak najlepszego stanu . Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z dnia 17 września 2003 r., nr 162 poz. 1568). Problematyce wartościowania zabytków są poświęcone następujące publikacje wydane przez PKN ICOMOS: Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie Wartościowanie zabytków architektury, PKN ICOMOS – Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa 2013; Wartość prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych funkcji w obiektach zabytkowych, PKN ICOMOS – Muzeum Pałac w Wilanowie – Politechnika Lubelska, a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań Warszawa, 2014; Ochrona wartości w procesie adaptacji zabytków, PKN ICOMOS – Muzeum Pałac w Wilanowie – ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Politechnika Lubelska, Warszawa, 2015; Systemy wartościowania dziedzictwa. Stan badań i problemy, Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego PKN ICOMOS – Politechnika Lubelska, Warszawa – Lublin. i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 8 3 Problematyka określania wartości zabytków w dokumentacji obowiązującej w polskim systemie ochrony zabytków Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), została przedstawiona w publikacji – B.Szmygin, Ocena wartości zabytków w świetle rejestru i ewidencji zabytków, [w:] Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). Systemy wartościowania dziedzictwa. Stan badań i problemy, Politechnika Lubelska, Lublin 2015, ss. 277–295 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. 9 5 Zapisy ustawy różnicują formy określania ochrony konserwatorskiej, np. wpis do rejestru jest dokonywany przez Ustawa o ochronie, Art. 28. wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 9), park kulturowy jest tworzony na mocy uchwały rady gminy (art. 6 Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. 16), pomnik historii jest tworzony na mocy rozporządzenia Prezydenta RP (art. 15). Zapisy ustawy nie określają 7 warunków (wartości), powinny Ustawa o ochronie, Art. która 18 ust. 2 pkt 2.spełniać zabytki obejmowane poszczególnymi formami ochrony. 7 2 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochronydziedzictwa zabytków 125 55 Takie stwierdzenie nie odpowiada jednak wdla pełni rzeczywistości. Analizawinny polskiej pozwala Ponadto dobra o największym znaczeniu dziedzictwa kulturowego byćustawy uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym bowiem ujawnić w niej elementy pośredniego zróżnicowania zabytków w dwóch formach. i gminnym planie ochrony zabytkówwynika na wypadek konfl zbrojnego grup i sytuacji kryzysowychPierwsze w celu Pierwsza forma zróżnicowania i polega naiktu wyróżnianiu typologicznych. ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przeinformacje na ten temat zawiera artykuł 3, który wyjaśnia znaczenie określeń użytych w ustawie. widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; Oprócz generalnej definicji zabytku (pkt.1), zdefiniowano tam również zabytki archeologiczne (pkt. 4), powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, historyczne układy urbanistyczne lub ruralistyczne (pkt. 12), historyczne zespoły budowlane (pkt. 13) chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i koni flkrajobrazy (pkt. 14). 8 ikt zbrojnykulturowe . ZPomimo kolei w artykule 6 wymienione zostały grupy typologiczne zabytków, które podlegają ochronie. tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczasoW punkcie 1 wyszczególnione zostały grupy zabytków nieruchomych – a) krajobrazami kulturowymi, b) we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budoww Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w Warnictwa, d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami,z zapielekszawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie sami ustawowymi) za ochronęprzemysłowymi, zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku trowniami i innymi zakładami f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i historyczne nie monitorują dla miejsc zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamiętniającymi wydarzenia bądźzagrożeń działalność wybitUNESCO w sposób zagrożeń i ich monitorowanie obecnymarcheologicznych systemie prawnym– nych osobistości lub systemowy. instytucji. WOcena punkcie 3 wyszczególniono grupy wzabytków Polsce – także w stosunku do dóbr oi najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowya)wpozostałości terenowe pradziejowego historycznego osadnictwa, b) cmentarzyska, c) kurhany, d) relikty mi, niesystemowymi. działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają Zasady stworzenia obydwóch typologii nie są oczywiste, nie ma wzajemnej spójności pomiędzy działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizonimi, i nie tworzą one całościowej struktury. Ustawa nie zawiera też wyjaśnień na temat konsekwencji wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w tego zróżnicowania. szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja Druga forma zróżnicowania zabytków wynika ze wspomnianego zróżnicowania ustanaw zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień,już konwencji i innych form dokumentów 10 wiania ich ochrony. Statuszwiązanych dobra chronionego więc zabytku) nadawany jest bowiem w różny sposób. podpisanych przez Polskę z ochroną i(aopieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym , W artykule ustawy wyszczególniono cztery formy ochrony: do rejestru zabytków,Dziedzictwa uznanie za a więc m.in.7realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski wpis do Konwencji Światowego UNESCO z 1972utworzenie r. Zadania parku dotyczące monitorowania wiążą się wwbezpośredni sposób Pomnik Historii, kulturowego, ustalenie ochrony mpzp. Formy te niez zagadnieniem są całkowicie zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. praktyce rozłączne – na przykład na terenie objętym ustaleniami mpzp mogą być obiekty objęte W odrębnymi jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo wpisami do rejestru. Tym niemniej każda z tych form ochrony ma określoną specyfikę, wynikającąproze wadzonego monitoringu tych oraz miejsc. specyfiki przedmiotu ochrony formy jej ustanawiania (np. park kulturowy jest dedykowany przede wszystkim krajobrazom kulturowym, choć w praktyce zasada ta nie jest stosowna konsekwentnie)10. Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa W konsekwencji prowadzi to do zróżnicowanego traktowania objętych nią dóbr, choćby ze względu na Podstawą wszelkich związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzieich charakterystykę – obiekt działań versus przestrzeń, jednak bez formalnego oparcia. dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturaldóbrwykonawcze wyróżnioną ze na Konwencji formę ochrony, należy też uznaćWytyczne dobra wpisane na Listę nego11Za , agrupę przepisy dowzględu realizacji zawiera dokument Operacyjne do Światowego Dziedzictwa UNESCO.Dziedzictwa Artykuł 15(dalej: ustawyWytyczne przewiduje, że minister 12 właściwy dla ochrony realizacji Konwencji Światowego Operacyjne) . Kwestia zagrożeń podziedzictwa może wystąpić do Komitetuoperacyjnych Światowego iDziedzictwa o wpisanie pomnika historii na Listę jawia się wielokrotnie w Wytycznych omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. Światowego Dziedzictwa. Wpisanie dobra na Listę UNESCO oznacza w praktyce, że w polskim zasobie 11 8 zabytków jest grupa dóbr objętych rygorami (i kontrolą) w systemiei Światowego Dziedzictwa Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r.określoną w sprawie organizacji sposobu ochrony zabytków na. wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 –naZałącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Statut Park kulturowy został na przykład utworzony terenie zabytkowego centrum Krakowa, a jego celem było Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. przede wszystkim usprawnienie kontroli reklam i informacji graficznej na tym obszarze. Takie ograniczone, 10 j.w. instrumentalne wykorzystanie formy parku kulturowego nie jest właściwe. Trzeba natomiast podkreślić, 11 że w świetle najnowszej rekomendacji UNESCO zespół miejski powinien być traktowany jako „historyczny Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, krajobraz poz. 190) miejski”, czyli jako krajobraz kulturowy. Por. np.: Recommendation on the Historic Urban Landscape, 12 Konferencja Generalna UNESCO, Paryżu 2011; Managing Historic Cities, World Heritage Centre, Paris 2010. Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 9 10 aktualizowany. Tłumaczenie język polskiDziedzictwie wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do Polska ratyfikowała konwencjęna o Światowym w 1976 roku, co stanowi zobowiązanie do przestrzegania realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej Szmygina dostępne jest naprzyjętą stronie jej zapisów – Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwai B. kulturalnego i naturalnego, Polskiego Narodowego w Paryżu Komitetu dnia 16 listopada 1972ICOMOS r. (Dz. U.http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne z 1976 r. Nr 32, poz. 190 i 191)). 11 126 54 Anna Fortuna-Marek Bogusław Szmygin 2 Zasady i wymagania tej grupy dóbrniej są bardzo znacznie wykraczają poza wymarozporządzeniami doochrony tejże ustawy . Obok pewne jednoznaczne, znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu gania określone dla pozostałych zabytków będących w polskim systemie ochrony, i są – co bardzo przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipcaŚwiatowego 1994 roku oDziedzictwa prawie budowlanym. 12 ważne – egzekwowane przez Komitet . Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do Za odrębną grupę zabytków należy też uznać dobra wpisane do ewidencji (art. 22). Zapisy ustawy reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym pozwalają pośrednio wnioskować, zbiór zabytków szerszy niż objętych zabytkówochroną rejestrozjawiskom czy działaniom wobec że obiektów, zespołówewidencyjnych czy obszarówjest zabytkowych wych (art. 19 ). To oznacza, że status zabytków mają również obiekty ujęte w ewidencji (również nie prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym wpisanewszystkich do rejestru). Grupa tych zabytków jestprawną duża, liczy ponad 180 wyodrębnienia tysięcy obiektów, a ich ochrona stopniu obiektów objętych ochroną bez specjalnego dóbr najcenniejszych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. planistycznych Kwestie przeciwdziałania musi być również uwzględniana w dokumentach (art. 19)13. zagrożeniom wobec chronionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań Podsumowując należy stwierdzić, że w polska ustawa umożliwia wydzielenie różnych grup zabytzabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora ków, które można sprowadzić do dwóch zbiorów. Zabytków. Pierwszy obejmuje grupy itypologiczne zabytków, wyróżnione ze względu nadziałań ich wspólną W Ustawiezbiór o ochronie zabytków opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych okrecharakterystykę. tychzabytków grup nie sprawowana towarzyszy określenie żadnych konsekwencji, czyli zasad ślających na czymWydzieleniu polega ochrona przez organy administracji publicznej wymienione jestuwzględniających zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udaochrony tę specyfikę. remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po reagowaniem ich na niektóre Drugi zbiór obejmuje grupy zabytków wydzielone ze względu na prostu formę ustanowienia ochrony. z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela Forma ustanowienia ochrony również w pewnym zakresie uwzględnia charakterystykę dobra (np. krajolub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na braz kulturowy chroniony poprzez park kulturowy), ją oraz jednak pewnym w zakresie z oceną wartozapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymaniałącząc zabytku jegowotoczenia jak najlepszym stanie ści Historii i dobra UNESCO). W tym trwałe przypadku równieżjego niewartości, określa się bezpośrednio zasad oraz(Pomniki korzystania z zabytku w sposób zapewniający zachowanie czyli na eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel posiadacz zabytku jest też zobowiązany do zniezwłocznego postępowania, choć w lub pewnym zakresie specyfika tej ochrony wynika formy ochrony.powiadomienia 5 WKZ oTabela zagrożeniu dla zabytku . 2 pokazuje zestawienie grup należących do poszczególnych kategorii. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu7. Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 12 Por. np.: Managing Cultural World Heritage, seria „Word Heritage Resource Manual”, UNESCO World Heritage Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). Centre, Paris, 2013; Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, UNESCO 4 Ustawa o ochronie, Art. 5.Paris, 2016. World Heritage Centre, 5 13 Ustawa o ochronie, Art. 28. Dane dotyczące wielkości zasobów zabytków (stworzone według innej typologii) opracowane przez Narodowy 6 Ustawa Rozdz. 4. Instytuto ochronie, Dziedzictwa przedstawia artykuł: J. Dąbrowski, D. Jankowski, Czy Wawel można odbudować? 7 [w:] Klasyfikacja kategoryzacja zabytków, PKN ICOMOS – Politechnika Lubelska, Warszawa 2016. Ustawa o ochronie,i Art. 18 ust. 2 pkt 2. 2 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochronydziedzictwa zabytków 127 55 Tabela 2. Zestawienie zabytków wyszczególnionych w ustawie kulturowego (ze względu na charakterystykę zabytku Ponadto dobragrup o największym znaczeniu dla dziedzictwa winny być uwzględniane i formę ustanowienia ochrony) w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym planie ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu Podziałz sytuacji ze względu na formę ustanowienia Podział na grupy typologiczne ze względu ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeńnawynikających kryzysowych. Do zagrożeń (przecharakterystykę zabytku które należy uwzględnić wochrony widywanych i realnych), tych planach zaliczono w szczególności: pożar; powodzie, ulewy funkcjonalną lub zalania z iinnych przyczyn; wichury; awarie techniczne, /określakatastrofy pośredniobudowlane, również status zabytku/ /przedmiotową, przestrzenną/ chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl–iktkrajobrazy zbrojny8.kulturowe – wpis do rejestru zabytków, Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso– uznanie za Pomnik Historii, – układy urbanistyczne i ruralistyczne we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa – utworzenie parku kulturowego, – zespoły budowlane w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War– ustalenie ochrony w mpzp. – dzieła architektury i budownictwa szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi– uznanie za dobrodziałania WH – dzieła budownictwa obronnego, sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują kontrolne w stosunku – wpisanie do ewidencji – obiekty techniki do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfikują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym – cmentarze w–Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowyparki, ogrody mi, niesystemowymi. – miejsca upamiętnienia Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają – pozostałości terenowe pradziejowego i historyczdziałania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizonegozagrożeń osadnictwa wanie dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w – cmentarzyska szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja kurhanypowierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów w–zakresie podpisanych przez Polskę związanychreligijnej z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, – relikty działalności gospodarczej, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa i artystycznej UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednakNależy dotychczas nie wypracowano i niez faktu wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo proraz jeszcze podkreślić, że wydzielenia poszczególnych grup typologicznych nie wadzonego monitoringu tych miejsc. muszą wynikać automatycznie różnicujące je konsekwencje, dotyczące sposobu i zasad ich ochrony. Zabytki należące do każdej z tych grup mogą być na przykład wpisane do rejestru; mają więc taki sam Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa status, i mogą obejmować je takie same zasady konserwatorskiego działania. Z drugiej jednak strony Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzienie ma podstaw by wykluczyć inne zasady konserwatorskiego działania w stosunku do różnych grup dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturaldziedzictwa – np. obiektu, krajobrazu kulturowego lub całego miasta historycznego. nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do 12 Bardziej oczywiste są konsekwencje z formy Operacyjne) ustanowienia ochronyzagrożeń poszczególrealizacji Konwencji Światowego Dziedzictwawynikające (dalej: Wytyczne . Kwestia pojawiadóbr. się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych omawiana w bardzo różnych dookreślone, kontekstach. nych W tym przypadku zróżnicowanie ich istatusu jest jest bowiem precyzyjniej gdyż wynika z połączenia 2 czynników: wartości dobra oraz jego charakterystyki jako fizycznego 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na bytu. wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych Niedookreślone i niekonsekwentne zróżnicowanie wprowadzone w polskiej ustaStatut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik dozabytków Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa wieNarodowego prowokujezdo postawienia pytania: dlaczego wprowadzono różne grupy zabytków i różne formy dnia 23 stycznia 2014 r. 10 ochrony? j.w. Chociaż ustawa nie zwiera odpowiedzi na te pytania, to wydaje się ona możliwa do sformuło11 Konwencja w sprawie ochrony dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, 1972 (DzU 1976wNr 32, wania. Nazwanie różnych grupświatowego typologicznych zabytków na pewno ułatwiaParyż ich identyfikację, sytupoz. 190) acji gdy współczesne rozumienie dziedzictwa jest tak szerokie. Jednak przede wszystkim wyróżnienie 12 Operational Guidelines for thei implementation of the World Convention. Dokument ten fakt, jest okresowo różnych grup typologicznych ustanowienie różnych formHeritage ochrony jest wymuszone przez że zbiór aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do zabytków na tyleŚwiatowego zróżnicowany (co do autorstwa charakterystyki i wartości), że jego zróżnicowanie po realizacjijest Konwencji Dziedzictwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na jest stronie prostu koniecznością z punktu widzenia ochrony konserwatorskiej. Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 9 128 54 Anna Fortuna-Marek Bogusław Szmygin rozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok w niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń 3. Klasyfikacja i kategoryzacja systemie Światowego Dziedzictwa UNESCO mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu Problemoraz wartościowania zabytków dotyczy oczywiście tylko polskiego zasobu przestrzennym w Ustawie z 7i kategoryzacji lipca 1994 roku o prawienie budowlanym. i polskiego systemu ochrony. Mechanizm uzasadniający wprowadzenie tych podziałów jestnie uniwersalny Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia tylko do 14 ireagowania dlatego problem ten pojawia sięjuż wewystąpiło wszystkich systemachlecz ochrony zabytków . na zagrożenie, które (aktualne), również do zapobiegania niekorzystnym Szukając wzorów i rozwiązań warto jednak sięgnąć wszystkim do systemu Światowego zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy przede obszarów zabytkowych objętych ochroną Dziedzictwa. Wynika to faktu,zagrożeniom że ten międzynarodowy został przepisy świadomie zbudowany właśnie prawną czyli do zapobiegania potencjalnym.system Co istotne te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejw celu obiektywizacji oceny objętych wartościochroną zabytków, pochodzących z bardzo różnych kontekstów czasoszych jakimi są miejsca ideowych, światowegofunkcjonalnych, dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chrowych, cywilizacyjnych, materiałowych, itp. nionych obiektów izadaniem obszarówcałego zabytkowych niowane ustawowoŚwiatowego m.in. poprzez określeniejest działań Kluczowym procesuzdefi oceny dobra są w systemie Dziedzictwa ustazabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora lenie, czy obiekt reprezentuje tzw. wyjątkową uniwersalną wartość. Uznanie tej wartości jest warunZabytków. kiem wpisania dobra na Listę UNESCO. Proces oceny sprowadza się do zero-jedynkowej decyzji – dobro W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre„reprezentuje OUV” lub „nie reprezentuje OUV”. Nie ma stanów pośrednich, gradacji – po prostu musi ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymiezapaść jednoznaczna decyzja. nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udaChociaż uznanie wartości dobra UNESCO jest wyrażane prostej formie, to na jej niektóre podjęcie remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jestwpotakprostu reagowaniem 3 rozbudowanej i uniwersalnej metodologii, która pozwala na ocenę dóbr pocho. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela zwymagało zagrożeń)stworzenia dzących z całego Stworzona metodologia – jak wszystkie systemy wartościowania – mam.in. charaklub posiadacza teżświata. pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega na 15 . do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie ter porównawczy zapewnieniu warunków oraz korzystania zabytkuokreślono w sposób zapewniający zachowanie wartości, czyli na eliminowaniu Dla dóbr zkultury 6 kryteriów, trwałe w ramach którychjego porównuje się zgłoszone na Listę 4 16 zagrożeń) . Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego np. malowidła UNESCO dobra . Nie ma jednak wspólnej płaszczyzny oceny, która pozwala porównaćpowiadomienia 5 WKZ dla zabytku . nawadniania w Iraku, stalownię w Niemczech, drewnianą cerkiew skalneozzagrożeniu Australii, resztki systemu Ponadto służby konserwatorskie cały zagłady szereg prerogatyw kontroli stanu zachowania na Ukrainie, tarasy herbaciane w Sri posiadają Lance i obóz Auschwitz.doPorównywać można jedynie iobiekty prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania podobne – z podobnych kręgów kulturowych, podobnego okresu, o podobnym charakterze, itp. na zagrożenia zabytków6. Dlatego porównanie wymaga określenia grup obiektów o podobnym charakterze – można powiedzieć, Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytże konieczne jest stworzenie grup odniesienia. Takimi grupami odniesienia są najczęściej właśnie grupy kami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospotypologiczne – np. miasta historyczne, krajobrazy kulturowe, dziedzictwo XX wieku, zabytki techniki, darowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego osadzone w odpowiedniej skali terytorialnej. powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Tworzenie grup odniesienia zostałolokalizacji w systemieinwestycji Światowego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu celuDziedzictwa publicznego,formalnie decyzji o usankcjonowarunkach wane. Dokumentacja nominacyjna zawieraćanalizy równieżzagrożeń analizę porównawczą, wartości zabudowy (…) I co bardzo istotne musi w kontekście – we wszystkichczyli wwocenę koncepcjach, danego dobra w kontekście grupy podobnych obiektów. celowi służy obligatoryjne przygotowanie strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. wTemu szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnieniaprzez im ochrony przy wyspecjalizowanych realizacji inwestycji oraz tzw. studiów porównawczych, które są weryfikowane ekspertów w przydanej wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. grupie dziedzictwa. Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych 14 Por. np.: Values and Criteria in Heritage Conservation, Edizioni Polistampa, Firenze, 2008. a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań 15 ukrytych Zasady ilub warunki wartościowania założenia, które powinny spełnione dla dokonania wartościowania porzuconych zabytkóworaz ruchomych (DzU z 2004 r., nrbyć150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra zabytków przedstawiono w artykule – B.Szmygin, założeńzabytków do systemu wartościowania Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacjiPropozycje i sposobu ochrony na wypadek konfliktuzabytków zbrojnego– przedmiot, status Wartościowanie zabytków architektury, PKN ICOMOS – Muzeum Pałac i podmiot, sytuacji kryzysowych (DzU zwartości, 2004 r., nr 212, poz. 2153). w Wilanowie, Warszawa 2013, s. 187–196. 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 16 Art. W praktyce ocena dobra w systemie Światowego Dziedzictwa wymaga nie tylko stwierdzenia „wyjątkowej 4 (dalej: Ustawa o ochronie). uniwersalnej wartości”, ale również „autentyzmu” i „integralności” (warunki oceniające stan zachowania i 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. kompletność dobra), oraz zapewnienia odpowiedniego systemu zarządzania dobrem (warunki zapewniające 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. ochronę wartości dobra). Wszystkie te warunki zostały określone w dokumencie zwanym Orzeczenie OUV 6 Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. – Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, UNESCO World Heritage 7 Centre,oParis, 2016. Ustawa ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2. 2 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochronydziedzictwa zabytków 129 55 Określanie grupo typologicznych w systemie Światowego kulturowego Dziedzictwawinny ma jeszcze inne ważne Ponadto dobra największym znaczeniu dla dziedzictwa być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym funkcje, które warto przywołać, gdyż potwierdzają one znaczenie jakie ma kategoryzacja zabytków. i gminnym planiewochrony nagrupy wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacjikompetencji kryzysowychpotrzebw celu Przede wszystkim oparciu zabytków o określenie typologicznej następuje ustalenie ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przenych do analizy i oceny danego dobra. Główny podział w systemie Światowego Dziedzictwa jest prosty, widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; gdyż sprowadza dozalania wydzielenia dóbrprzyczyn; natury i kultury, skutkuje budowlane, zaproszeniem do oceny IUCN powodzie, ulewysięlub z innych wichury;co katastrofy awarie techniczne, 17 lub ICOMOSdemonstracje . Jednak w dalszej kolejności konieczne specjalistycznej organizacji,iktóra chemiczne; i rozruchy uliczne, rabunki jest lub wskazanie akty wandalizmu; atak terrorystyczny kon8 będzie dokonywała oceny wartości dobra – jeden z 29 Międzynarodowych Komitetów Naukowych flikt zbrojny . Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących siępokazuje do zagrożeń dotychczasoICOMOS, DOCOMOMO, TICCICH. Liczba tych organizacji jednoznacznie jak daleko postąwe rozwiązania w zakresie przeciwdziałania piła już specjalizacja w ochronie dziedzictwa.zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w WarPrzypisanie dobra do odpowiedniej grupy typologicznej służy również określeniu zakresu paraszawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapimetrów, które pozwalają ocenić zabytków stan zachowania dobra. Autentyzm i integralność bada się wwprzypadku sami ustawowymi) za ochronę sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne stosunku dóbr kultury, natomiast integralność tylko w przypadku dóbr natury. Tak więc są powody, dla do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfikują i nie monitorują istotne zagrożeń dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń ich monitorowanie w Współcześnie obecnym systemie prawnym których podział na grupy typologiczne jest cały iczas rozbudowywany. ma on postać w Polsce – także stosunku przedstawioną w wTabeli 3. do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowymi, niesystemowymi. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizowanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo prowadzonego monitoringu tych miejsc. Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń pojawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, poz. 190) 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 17 aktualizowany. Tłumaczenie na język polskigdy wgprzedmiotem angielskiej wersji 2012 kategorie r. Wytyczne Operacyjne do W praktyce podziały są bardziej złożone, ocenyjęzykowej są jeszczez takie dóbr jak „dobra realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa i B. Szmygina dostępne na stronie mieszane” i „krajobrazy kulturowe”. „Dobraautorstwa mieszane”K.sąPiotrowskiej oceniane przez specjalistów od dóbrjest kultury oraz Polskiego Komitetu ICOMOS kulturowe” http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne specjalistów od dóbrNarodowego natury, „krajobrazy są oceniane tylko przez specjalistów od dóbr kultury. 8 130 54 Anna Fortuna-Marek Bogusław Szmygin ASOCJACYJNY SAMOISTNY ZAPROJEKTOWANY STREFY FORMACJE POMNIKI MIEJSCA ZABYTKOWE ZESPOŁY ZABYTKI wieku XX wieku zamieszkałe niezamieszkaóle POZIOM V POZIOM IV POZIOM III POZIOM II POZIOM I 2 Tabela 3. Typologia dóbr Światowego podstawie Wytycznych Roboczych zdotyczących 2012 roku) zagrożeń rozporządzeniami do tejże ustawyDziedzictwa . Obok niej/napewne znaczenie dla zagadnień mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz w UstawieDOBRA z 7 lipcaŚWIATOWEGO 1994 roku o prawieDZIEDZICTWA budowlanym. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym zjawiskom czy działaniom objętych ochroną DOBRA wobec obiektów, DOBRAzespołów czy obszarów DOBRA zabytkowych KRAJOBRAZ prawną czyli doKULTURY zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy KULTUROWY te dotyczą w równym NATURY MIESZANE stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejszych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chronionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań określających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymienione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela z zagrożeń)3. TakżeKANAŁY lub posiadacza też pośrednio odwołuje się doSZLAKI potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na DZIEDZICTWA zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie MIASTA KRAJOBRAZ KULTUROWY oraz korzystania zHISTORYCZNE zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu 4 zagrożeń) . Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego a gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bbardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne c do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków dod jak najlepszego stanu7. Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych Przedstawiony schemat pokazuje strukturęrobót podziałów typologicznych dóbr w systemie Światowego 18 a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań Dziedzictwa, zgodnie z głównym dokumentem roboczym jakim są „Wytyczne Operacyjne” . Warto ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra jednak zwrócić uwagę, że przedstawiona struktura dóbr jest niekompletna i niekonsekwentna – Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego niei sytuacji zostałakryzysowych rozbudowana równomiernie na poszczególnych poziomach i nie obejmuje bardzo wielu grup (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). dziedzictwa. Można więc przewidywać, że będzie uzupełniana i rozbudowywana. 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. 5 18 Ustawa o ochronie, Art. 28. Tabela przedstawiająca system dóbr Światowego Dziedzictwa z podziałem na grupy typologiczne została 6 Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. opracowana do wydawnictwa – B.Szmygin, Światowe Dziedzictwo Kultury UNESCO – charakterystyka, 7 metodologia, zarządzanie, PKN2 ICOMOS Ustawa o ochronie, Art. 18 ust. pkt 2. i Politechnika Lubelska, Warszawa – Lublin, 2016, s. 150. 2 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochronydziedzictwa zabytków 131 55 Niedoskonałości kategoryzacji jednak faktu, żewinny podziały typologiczne Ponadto dobra o obecnej największym znaczeniuniedlazmieniają dziedzictwa kulturowego być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym – czyli kategoryzacje, są trwale obecne w systemie Światowego Dziedzictwa. Logiczną konsekwencją i gminnym planie ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu ich usankcjonowanej obecności powinno być sformalizowanie uzależnienia zasad i form ochrony od ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przespecyfiki danej grupy typologicznej. Takich działań, opartych o teksty doktrynalne, można oczekiwać widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; w dalszej kolejności. powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, Podsumowując wartoi rozruchy wyraźne uliczne, natomiast podkreślić, że wwandalizmu; systemie Światowego Dziedzictwa nie chemiczne; demonstracje rabunki lub akty atak terrorystyczny i kon8 funkcjonuje forma klasyfikacji – wszystkie dobra są uznawane za równocenne. flikt zbrojnynatomiast . Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso4.Wnioski dotyczące wprowadzania kategoryzacji i klasyfikacji we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa doniewystarczające systemu ochrony w Polsce są – jakzabytków pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w Warszawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapiFormułując wnioski dotyczące zasadności kategoryzacji i klasyfikacji zabytków zawsze warto sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku rozpocząć od zabytkowych zastrzeżenia,(w żetym ideadóbr traktowania zabytków jako równocenne do obiektów WH), ale wszystkich nie identyfikują i nie monitorują zagrożeńnie dlastraciła miejsc swojego uzasadnienia. Wynika bowiem z istoty idei zabytku – unikatowego wytworu przeszłości, który UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym może być źródłem poznania. Co ważne, zakres i możliwości tego poznania wciąż się poszerzają, nie w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowyznamy ich granic i warunków. Dlatego autentyzm zabytku – zachowanie go we wszystkich aspektach, mi, niesystemowymi. jest wartością nadrzędną. Tak więc z tego względu ochrony zachowanie zabytkowej substancjisłużyć zawszemają jest Zapewnieniu jak najwyższych standardów polskich miejsc formy z Listyi UNESCO działania Narodowego Instytutu celem konserwatorskiego działania.Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizowanieJednak zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metodnieprzeciwdziałania tym w zagrożeniom, tym w w praktyce tego idealistycznego założenia można zrealizować stosunku dowwszyst9 . Instytutowi przypisana jest także realizacja szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…) kich zabytków, gdyż zbiór ten jest bardzo duży i zróżnicowany, a zabytki pełnią wiele innych funkcji w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów (nie związanych z ich statusem zabytków). Skoro więc zróżnicowanie zabytków i tak się dokonuje, 10 to podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym , powinno mieć charakter planowy. Powinno być opracowane w ramach systemu ochrony zabytków. a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa Różnicowanie zabytków powinno być elementem systemu ochrony Dosposób rozwiązania pozostaje UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się wzabytków. bezpośredni z zagadnieniem natomiast w jakizsposób należy to zrobić. Wskazania w ewentualnym tym zakresie mogą być następujące. zagrożeń, pytanie gdyż jednym celów monitoringu jest zapobieganie zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo proWnioski dotyczące możliwości wadzonego monitoringu tych miejsc. różnicowania zbioru zabytków –Zagrożenia W systemie ochrony są dwa zasadnicze podziały zbioru (zasobu) zabytków; dóbr WH azabytków wytycznemożliwe Komitetu Światowego Dziedzictwa klasyfikacja – zróżnicowanie ze względu na wartość zabytku, i kategoryzacja – zróżnicowanie Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzieze względujest na Konwencja specyfikę zabytku. ze światowego względu na dziedzictwa formę ochrony jest konsekwencją dzictwa UNESCO w sprawiePodział ochrony kulturalnego i naturalbyć wykonawcze połączeniem)do tychrealizacji dwóch typów różnicowania zabytków Wytyczne Operacyjne do nego11, a (może przepisy Konwencji zawiera dokument 12 – Klasyfikacja i kategoryzacja mogą mieć charakter formalny lub nieformalny, im towarealizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne) . Kwestiamogą zagrożeń pojawia sięrzyszyć wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawianazasady jest wkonserwacji, bardzo różnych określone konsekwencje lub nie (finansowanie, formykontekstach. ochrony) – W polskim systemie ochrony zabytków są wprowadzone elementy kategoryzacji (zabytki, 8 Rozporządzenie Kultury z itd.) dnia oraz 25 sierpnia 2004 r.(Pomniki w sprawie Historii organizacji i sposobu ochrony zabytków na zabytki Ministra archeologiczne, klasyfikacji i dobra UNESCO); nie zostały wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych formalnie określone konsekwencje praktyczne tych podziałów, co do sposobu postępowania 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa z tymi zabytkami Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 11 12 j.w. Wnioski dotyczące podziału zabioru zabytków na grupy typologiczne Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, poz.–190) Ocena wartości dobra ma z zasady charakter porównawczy; dlatego jest możliwa tylko Operational Guidelines the implementation of the World Heritagenaturalnym Convention. zbiorem Dokument ten które jest okresowo w zbiorze dóbr,forktóre można porównywać; najbardziej dóbr, można aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do porównywać są grupy typologiczne; dlatego w pełni uzasadnione jest określanie grup typolorealizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie gicznych budowanie ICOMOS systemówhttp://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne typologicznych, w ramach zasobu zabytków. Polskiego Komitetu– Narodowego 132 54 Anna Fortuna-Marek Bogusław Szmygin – Zróżnicowanie poszczególnych grup typologicznych (jako zagrożeń materialrozporządzeniami do tejżezabytków ustawy2.należących Obok niej do pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu nych jednostek) jest tak duże, że konieczne jest zróżnicowanie zasad i metod ich ochrony; przestrzennym orazwwpełni Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie dlatego uzasadnione jest określenie grupbudowlanym. typologicznych w ramach zasobu zabytków. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie nie tylko do – Określanie grup typologicznych w ramach zasobu zabytków powinnonarzędzia mieć charakter systereagowaniamowy, na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym być możliwie kompletne (objąć cały zasób zabytków) zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną – Uzasadnione jest określenie konsekwencji wynikających z zaliczenia zabytków do poszczeprawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym gólnych grup typologicznych – np. formalne określenie zasad działania konserwatorskiego stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejw oparciu o specjalistyczne dokumenty doktrynalne (dla miast historycznych, techszych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniomzabytków wobec chroniki, dziedzictwa modernizmu, etc.) – ten temat nie został opracowany i uzgodniony przez nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań środowisko konserwatorskie. zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Wnioski podziałui opiece zabioru na klasy W Ustawiedotyczące o ochronie zabytków nadzabytków zabytkami wśród sześciu podstawowych działań określających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie– Nie jest uzasadnione rozbudowywanie i tworzenie dalszych podziałów różnicujących wartość nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udazabytków, gdyż doprowadzi to do deprecjacji zabytków zaliczonych do klas niższych remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre 3 – Istniejące w polskimokreślenie systemie opieki podziały (Pomniki Historii i dobrawłaściciela UNESCO, . Także ustawowe nadklasyfikacyjne zabytkiem, które należy do kompetencji z zagrożeń) europejski znak dziedzictwa) zostać wsparte lub posiadacza też pośrednio odwołuje się powinny do potencjalnych zagrożeń rozwiązaniami (opieka bowiem praktycznymi polega m.in. na– np.warunków finansowanie, sposób nadzoru konserwatorskiego. mieć charakter zapewnieniu do zabezpieczenia i utrzymania zabytku orazRozwiązania jego otoczeniatewmuszą jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu pozytywny (nie w negatywny). 4 zagrożeń) . Właściciel lub posiadacz zabytkupowinna jest też być zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia – Liczba dóbr objętych klasyfikacją ograniczona, co jest warunkiem zachowania 5 WKZ o zagrożeniu dla zabytku . ich wyjątkowego charakteru (uniknięcia deprecjacji pozostałych dóbr) Ponadto służby konserwatorskie posiadają szereg prerogatyw do kontroli zachowania Reasumując przedstawione wnioski możnacały je sprowadzić do stwierdzenia, że stanu we współczesnym i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania zasobie zabytków – w polskim systemie ochrony zabytków – jest uzasadnione wprowadzanie kategona zagrożenia zabytków6. ryzacji (grup typologicznych), natomiast ze względów praktycznych (ryzyko deprecjacji i osłabienia Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytochrony) w ograniczonym zakresie mogą być wprowadzane klasyfikacje (podziały wartościujące). kami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospoTakieprzestrzennego wnioski i wskazania można sformułować jakoztezy do dalszej dyskusji. darowania województw, analiz i studiów zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu7. 2 3 4 5 6 7 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). Ustawa o ochronie, Art. 5. Ustawa o ochronie, Art. 28. Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. Ustawa o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2.
