134-10 RSlawistyczny 59.indd

N E K R O L O G I — N É C R O L O G I E
Rocznik Slawistyczny, t. LIX, 2010
ISSN 0080-3588
Stanisław Kochman
(7 VI 1935 –3 IV 2010)
W Wielką Sobotę 3 kwietnia 2010 r. zmarł nagle w Opolu Profesor Stanisław Kochman — wybitny językoznawca slawista, organizator życia naukowego
i akademickiego, niepospolita osobowość. Ledwo pięć lat temu w ramach międzynarodowej konferencji frazeologicznej czciliśmy jubileusz 70-lecia Profesora, wręczając Mu 800-stronicową księgę Ogród nauk filologicznych1 z tekstami
osiemdziesięciorga znakomitych slawistów polskich i zagranicznych; był to piękny gest i hołd ze strony kolegów, przyjaciół, współpracowników i licznych uczniów Profesora. Zebraliśmy też rozproszone po trudno dziś dostępnych wydaw1
Ogród nauk filologicznych. Księga jubileuszowa poświęcona profesorowi Stanisławowi Kochmanowi, red. nauk. M. B a l o w s k i i W. C h l e b d a, Opole : Wydział Filologiczny Uniwersytetu
Opolskiego. Wydawnictwo UO, 2005.
4
STANISŁAW KOCHMAN
nictwach prace Stanisława Kochmana, wydając je na ów jubileusz w autorskim
tomie Studia nad słownictwem i frazeologią słowiańską2. Do obchodów jubileuszu 75-lecia zabrakło kilkunastu tygodni.
Profesor Stanisław Kochman, urodzony 7 czerwca 1935 roku w Ludwikówce
koło Stanisławowa, był językoznawcą specjalizującym się w zagadnieniach językoznawstwa historycznego ze szczególnym uwzględnieniem polsko-rosyjskich
stosunków kulturowych i językowych wieku XVI–XIX w kontekście ogólnoeuropejskim. Większość z jego blisko stu prac naukowych — w tym trzech monografii
— stanowią studia i rozprawy pionierskie, penetrujące zapomniane i niezbadane
obszary materiałów źródłowych (np. rosyjską korespondencję dyplomatyczną
XVI–XVII w., dawne rosyjskie teksty prawnicze, pierwsze rosyjskie sztuki teatralne itp.), które pozwoliły rzucić nowe światło na kwestie innowacji leksykalnych w językach słowiańskich, a zwłaszcza na problematykę rozwoju całej
warstwy słownictwa abstrakcyjnego, intelektualnego i kulturowego tych języków
— szczególnie dziejów ich terminologii filozoficznej. W dociekaniach Stanisława
Kochmana nad leksykologią i frazeologią słowiańskich języków literackich wieków XVII–XIX położony został nacisk na ich związki z językami zachodnioeuropejskimi — francuskim, niemieckim, łaciną — i z całą kulturą duchową Europy
tego okresu. Szczególną uwagą obdarzał Profesor Kochman sferę kontaktów językowych dawnej Polski i Rosji, dowodząc żmudnymi kwerendami i analizami, jak
istotną rolę kulturową pełniła wobec Rosji polszczyzna — wytrwała pośredniczka w przekazywaniu wschodniej części kontynentu powstających w jego części
zachodniej idei filozoficznych i estetycznych, pojęć naukowych, prawnych i administracyjnych. By sferę tych kształtujących oddziaływań ukazać w jej pełnym
wymiarze, nie można było być tylko historykiem języka, choćby najprzedniejszym: spotykały się w tej sferze i mieszały pierwiastki języka i literatury, historii
sztuki i sacrum, moralności i estetyki, historii i filozofii. Historyk języka, historyk
kultury i sztuki, a i historyk dziejów po prostu w jednej osobie, kroczył Stanisław
Kochman od wielu lat ścieżkami rozległego ogrodu nauk filologicznych — ścieżkami przecieranymi nierzadko dopiero przez Niego samego.
Prace Stanisława Kochmana, wydobywające na światło dzienne ów wielokształtny polski i ogólnoeuropejski kontekst wzajemnych kontaktów, związków
i wpływów między językami i kulturami Okcydentu i Orientu, zyskały szeroki
rezonans w świecie slawistycznym Wschodu i Zachodu Europy i weszły do kanonu historycznych badań filologicznych, budząc zainteresowanie i żywy oddźwięk
w pracach tak wielkich autorytetów slawistyki światowej, jak Aleksander Isaczenko, Borys Unbegaun czy Oleg Trubaczow. Nie będzie też przesady w stwierdze2 S. K o c h m a n, Studia nad słownictwem i frazeologią słowiańską, Opole : Wydawnictwo
Uniwersytetu Opolskiego, 2005.
STANISŁAW KOCHMAN
5
niu, że w warunkach dzisiejszej Europy Zjednoczonej — i jednoczącej się nadal
— prace Stanisława Kochmana nabierają nowego wymiaru i sensu.
Profesor Stanisław Kochman, absolwent Uniwersytetu Leningradzkiego
(1958 r.), był na przestrzeni 50 lat swej działalności zawodowej związany naukowo, dydaktycznie i organizacyjnie z trzema uniwersytetami polskimi: Wrocławskim, Gdańskim i Opolskim. We Wrocławskim kierował Zakładem Języków
Wschodniosłowiańskich (1972–1976), w Gdańskim był dyrektorem Instytutu Filologii Słowiańskiej i kierownikiem Zakładu Języka Rosyjskiego (1977–1983),
z Opolskim natomiast związane było całe życie zawodowe Profesora. Tu w roku
1958 został asystentem, w r. 1964 — adiunktem, tu od roku 1964 kierował Katedrą Języka Rosyjskiego, pełniąc następnie funkcję prodziekana Wydziału Filologiczno-Historycznego ówczesnej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu.
W roku 1983, po powrocie z Gdańska do Opola, został wybrany przez pracowników macierzystego Instytutu na funkcję jego dyrektora. W wyborach rektorskich
roku 1984 Kolegium Elektorskie powierzyło Profesorowi Kochmanowi funkcję
rektora Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu, a po trzech latach wybrało Go na
to stanowisko ponownie. Pełniąc godność rektora w trudnych latach 1984–1990,
Profesor Stanisław Kochman należał do wąskiej grupy osób, które postawiły sobie
za cel stworzenie w Opolu uczelni o pełnych prawach akademickich — uniwersytetu. Wymagało to nie tylko zabiegów i talentów dyplomatycznych, ale i kilkuletniej pracy organicznej polegającej na takich przekształceniach dotychczasowej
uczelni pedagogicznej, by naukowo, organizacyjnie, administracyjnie i logistycznie odpowiadała stawianym przed uniwersytetami wymogom. Jeżeli Sejm RP
10 marca 1994 r. powołał do życia Uniwersytet Opolski — pierwszą w całych
dziejach Ziemi Opolskiej uczelnię wyższą o charakterze uniwersyteckim — była
w tym wielka zasługa także Profesora Stanisława Kochmana. W liczącej z górą
pół wieku historii opolskiej Almae Matris Profesor Stanisław Kochman był jedną
z tych niepowtarzalnych postaci, które tę uczelnię budowały, które jej charakter
kształtowały, wyciskały na niej znaczące piętno, przydając jej blasku tak rangą
swych dokonań naukowych i zdolności organizacyjnych, jak i przymiotami osobowości. Oddawał jej, nie zawsze przecież ze wzajemnością, co miał najlepszego:
inwencję, energię i czas swego życia zawodowego, a często i prywatnego.
Ranga dokonań naukowych Profesora, jego zwieńczona wymiernymi sukcesami działalność organizacyjna i administracyjna, wreszcie niezwykła osobowość
Profesora Kochmana zyskały mu uznanie i szacunek w polskim świecie akademickim. Do dowodów tego uznania należy zaliczyć fakt, że w r. 1978 został wybrany na członka dwóch Komitetów Polskiej Akademii Nauk: Komitetu Językoznawstwa (1978–1989) i Komitetu Słowianoznawstwa (od roku 1978 do chwili
śmierci). W latach 1992–2000 Profesor Stanisław Kochman był członkiem Komisji Frazeologicznej Komitetu Językoznawstwa PAN, w latach 1988–2003 — wi-
6
STANISŁAW KOCHMAN
ceprzewodniczącym Komisji Językowej PAN, Oddziału w Katowicach, w latach
1978–1983 — członkiem Rady Naukowej Instytutu Słowianoznawstwa PAN
w Warszawie. Profesor Stanisław Kochman był powoływany także na członka
kolegiów i rad redakcyjnych najważniejszych slawistycznych czasopism naukowych: „Slavii Orientalis”, „Rocznika Slawistycznego”, „Przeglądu Rusycystycznego”; redagował także serie zeszytów naukowych Wydziału Humanistycznego
Uniwersytetu Gdańskiego i Uniwersytetu Opolskiego. Był Profesor Kochman
członkiem Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, Gdańskiego oraz Wrocławskiego Towarzystw Naukowych, Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Na szczególne podkreślenie zasługuje nie tak spektakularna może dla obserwatora z zewnątrz, ale niezmiernie ważna sfera działalności Profesora Stanisława
Kochmana, jaką jest dzielenie się swym bogatym doświadczeniem zawodowym
— naukowym, teoretycznym i metodologicznym — z młodszą kadrą naukową.
Profesor Stanisław Kochman wypromował ponad 250 magistrów filologii rosyjskiej oraz 15 doktorów nauk humanistycznych i uczestniczył w charakterze
recenzenta w promocji ponad 30 doktorów na wszystkich najważniejszych uniwersytetach polskich. Recenzował ponad 20 rozpraw habilitacyjnych (w tym rozprawy jego dawniejszych uczniów — prof. prof. Bronisławy Konopielko i Henryka Fontańskiego). Na wniosek Rad Wydziałów Uniwersytetów Warszawskiego,
Jagiellońskiego, Łódzkiego, Wrocławskiego, im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Mikołaja Kopernika w Toruniu opiniował 14 wniosków o nadanie tytułu
profesora nauk humanistycznych i 7 wniosków o stanowiska profesora nadzwyczajnego i zwyczajnego. Centralna Komisja Kwalifikacyjna (ds. Tytułu Naukowego i Stopni Naukowych) niejednokrotnie zwracała się do Profesora Stanisława
Kochmana z prośbą o wydanie opinii w postępowaniu o zatwierdzenie tytułu profesora i stopnia doktora habilitowanego.
Ostatnie 10 lat pracy etatowej Profesora Stanisława Kochmana wypełniały
dwie istotne kierownicze funkcje administracyjne: najpierw dyrektora Instytutu
Filologii Wschodniosłowiańskiej, a następnie, przez dwie kolejne kadencje (od
roku 1999 po jubileuszowy 2005) — dziekana Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Opolskiego. Pracy swego Dziekana Wydział zawdzięczał m.in. utrzymanie swej samodzielności akademickiej i najwyższą kategorię Komitetu Badań
Naukowych. Podkreślić też należy wieloletnie zabiegi Profesora Kochmana —
w tamtym czasie przewodniczącego Rady Bibliotecznej Uniwersytetu Opolskiego — o budowę nowego gmachu biblioteki, który zwłaszcza po zniszczeniach,
jakie przyniosła powódź roku 1997, mógłby mieć rangę centralnej biblioteki opolskiego środowiska naukowego.
Profesor Stanisław Kochman został odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Odznakami Zasłużonego
dla Miasta Opola i Zasłużonego dla Opolszczyzny, Złotym Medalem im. Alek-
STANISŁAW KOCHMAN
7
sandra Puszkina — najwyższym odznaczeniem Międzynarodowej Asocjacji Wykładowców Języka i Literatury Rosyjskiej.
Dzisiaj, kiedy księga życiowych i naukowych dokonań Profesora Stanisława
Kochmana została ostatecznie zamknięta, jaśniej dostrzegamy wszechstronność
Jego działalności — naukowej, dydaktycznej, organizacyjnej i administracyjnej
na rzecz nie tylko opolskiego środowiska naukowego, ale i całego życia akademickiego w Polsce — i rangę dokonań Stanisława Kochmana w sferze filologii
słowiańskiej. Studia nad słownictwem i frazeologią słowiańską Stanisława Kochmana pozostały ostatnią książką, nad której wydaniem czuwał. To publikacja
poświęcona głównie rosyjsko-polskim kontaktom językowym, ale jej czytelnicy
odkryją w Studiach ekskursy w głąb całej Słowiańszczyzny językowo-kulturowej ze szczególnym uwzględnieniem języka polskiego, czeskiego i rosyjskiego
skonfrontowanych z systemami pojęciowymi języków zachodnioeuropejskich.
Składające się na ten tom prace poświęcił Kochman takim istotnym zagadnieniom językoznawstwa diachroniczno-porównawczego, jak chronologia i zasięg
polskich wpływów w ruszczyźnie, kształtowanie się rosyjskiego języka dyplomatycznego i, szerzej, urzędowego, formowanie się rosyjskiego systemu pojęć intelektualnych i filozoficznych, mechanizm kalkowania w historii ruszczyzny, rola
języka cerkiewnosłowiańskiego w procesie kształtowania się rosyjskiego języka
literackiego. Do skromnych zasobów polskiej frazeologii historycznej Stanisław
Kochman wniósł też tą książką kilka cennych szkiców o etymologii jednostek
frazeologicznych języka rosyjskiego w kontekście europejskim.
Nie wiemy jeszcze, co zawiera pozostawione przez Stanisława Kochmana archiwum. Zmarł, pracując nad dwiema przeznaczonymi dla „Rocznika Slawistycznego” recenzjami: petersburskiego słownika ruszczyzny XVIII wieku i monografii Ludmiły Garbul poświęconej ruszczyźnie tegoż okresu. Te recenzje pozostaną
nieukończone, ale pozostaje mieć nadzieję, że podstawowe prace slawistyczne
Stanisława Kochmana na zawsze będą mieć moc inspirującą dla całej filologii
słowiańskiej.
Wojciech Chlebda