przeglad_seks_13 - Przegląd Seksuologiczny

REFORMY SEKSUALNE
W EUROPIE I W POLSCE
W OKRESIE MI¢DZYWOJENNYM
lek. med. Andrzej Depko, mgr Sylwia J´drzejewska
Streszczenie
Poczàtek XX wieku to okres, w którym nastàpi∏ wzrost spo∏ecznego zainteresowania wp∏ywem seksualnoÊci
na rozwój cz∏owieka i jego ˝ycie. Wraz z publikacjami naukowymi opisujàcymi ró˝ne aspekty seksualnoÊci
zapoczàtkowane zosta∏y dzia∏ania spo∏eczne zmierzajàce do zakwestionowania obowiàzujàcej dotychczas
tradycyjnej etyki seksualnej oraz norm prawnych odnoszàcych si´ do zachowaƒ seksualnych (penalizacji
aborcji oraz zachowaƒ homoseksualnych).
Celem niniejszej pracy jest przestawienie dzia∏aƒ organizowanych w Europie i Polsce w okresie
mi´dzywojennym, zmierzajàcych do stworzenia nowego modelu seksualnoÊci opartego na podstawach
naukowych.
S∏owa kluczowe
reformy seksualne, historia medycyny seksualnej, Liga Reformy Obyczajowej, Pierwszy Ogólnopolski Zjazd
w Sprawie Regulacji Urodzeƒ i Reformy Seksualnej.
SEXUAL REFORMS IN EUROPE AND IN POLAND BETPEEN FIRST AN SECOND WORLD WAR
Summary
It was the beginning of the 20th century when societies started increasingly showing their interest in
correlation between sexuality and development of human beings and their lives. Scientific publications
describing various aspects of sexuality appeared. Simultaneously, there were some social movements that
questioned traditional sexual ethics and laws relating to sexual behaviors (penalization of abortion and
homosexual orientation).
The purpose of this paper is to present actions that were undertaken in Europe and in Poland in the interwar
time (1918-1939) in order to create a new model of sexuality based on scientific approach.
Key words
sexual reforms, history of sexual medicine, Moral Reform League, the First all-Poland Convention on Birth
Regulation and Sexual Reform.
PRACA RECENZOWANA
lek. med. Andrzej
Depko
Prze∏om XIX i XX wieku to czas przemian,
który obejmuje wszystkie aspekty ˝ycia
cz∏owieka, jest to okres rewolucji naukowo-technicznej, kulturalnej i obyczajowej, czas
wielkich odkryç – wybitnych osiàgni´ç
w wielu dziedzinach. Wraz z post´pem technicznym ulega∏y przewartoÊciowaniu niemal
wszystkie tradycyjne wzorce ˝ycia publicznego i sfery prywatnej.
Mo˝na zaryzykowaç tez´, ˝e od poczàtku
XX wieku post´powa∏a inna rewolucja, nie
Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13
Kierownik Poradni
mniej istotna od tej pierwszej – rewolucja Seksuologicznej
obyczajowa. Dzi´ki ogromnej liczbie publi- Specjalistycznej
kacji i badaƒ z zakresu antropologii, psycho- Przychodni Lekarskiej
dla Pracowników Wojska
logii, psychiatrii, neurologii, dokonano od- SP ZOZ w Warszawie
krycia znaczenia seksualnoÊci jako zasadnimgr Sylwia
czego czynnika kondycji ludzkiej.
J´drzejewska
Zapoczàtkowany jeszcze u schy∏ku XIX w. Poradnia Seksuologiczna
i rozwijany w XX w. dyskurs publiczny poÊwi´- Specjalistycznej
cony problematyce obyczajowej, zwiàzanej Przychodni Lekarskiej
Pracowników Wojska
z seksualnoÊcià i erotykà, przybiera∏ ró˝ne dla
SP ZOZ w Warszawie
formy, ujawnia∏ si´ w ró˝nych Êrodowiskach
21
spo∏ecznych i na wielu poziomach spo∏ecznej
komunikacji. Sfera seksualna znalaz∏a si´
w czo∏ówce przeobra˝eƒ dotàd niepodwa˝alnych norm i wzorów zachowaƒ.
Dzi´ki staraniom wielu ówczesnych lekarzy, b´dàcych pionierami medycyny seksualnej (Magnus Hirschfeld, Havelock Ellis,
August Forel) oraz wspierajàcych ich dzia∏aczy spo∏ecznych, w roku 1921 zorganizowana zosta∏a w Berlinie, Pierwsza Mi´dzynarodowa Konferencja PoÊwi´cona Reformie
Seksualnej. [1]
Siedem lat póêniej w 1928 r., w Kopenhadze odby∏a si´ druga Konferencja, na której
z inicjatywy Magnusa Hirschfelda powo∏ano
do ˝ycia Âwiatowà Lig´ Reform Seksualnych.
G∏ównymi postulatami Ligii by∏o przeprowadzenie nast´pujàcych reform seksualnych:
– urzeczywistnienie politycznego i seksualnego równouprawnienia kobiet i m´˝czyzn;
– uwolnienie ma∏˝eƒstwa – zw∏aszcza
poprzez u∏atwienie rozwodów – od
wp∏ywów paƒstwa i KoÊcio∏a. Stworzenie prawodawstwa chroniàcego dzieci
oraz zak∏adanie instytutów uÊwiadomienia seksualnego;
– dopuszczenie kontroli urodzin na podstawie osobistej odpowiedzialnoÊci.
Skasowanie przepisów zabraniajàcych
zapobiegania cià˝y, w szczególnych
przypadkach dopuszczenie sterylizacji
jako swoistej „metody” zapobiegania
cià˝y;
– przeprowadzenie reformy prawnej w
odniesieniu do sztucznych poronieƒ;
– prowadzenie opartego na nauce
uÊwiadomienia seksualnego m∏odzie˝y
i doros∏ych;
– dzia∏alnoÊç zmierzajàca do optymalizacji rozwoju cz∏owieka zgodnie z zasadami eugeniki;
– wprowadzenie opieki nad niezam´˝nà
matkà i tzw. nieprawymi dzieçmi;
– tolerancja wobec osób z dewiacjami
seksualnymi, a zw∏aszcza wobec homoseksualistów;
– zapobieganie prostytucji i chorobom
wenerycznym;
– rozpatrywanie zaburzeƒ seksualnych
w kategoriach patologii, a nie wyst´pku,
zbrodni i grzechu;
– karanie tylko tych aktów seksualnych,
które naruszajà prawa innych ludzi.
22
Ka˝de zachowanie seksualne osób doros∏ych wynikajàce z ich obopólnej
zgody i poczucia odpowiedzialnoÊci
jest ich prywatna sprawà;
– zwalczanie chorób wenerycznych ich
profilaktyka. [2]
Pod auspicjami Âwiatowej Ligi Reform
Seksualnych zorganizowano kolejne kongresy: trzeci w Londynie w 1929 r., czwarty
w Wiedniu w 1930 r., oraz piàty w Brnie
w 1932 r. Kolejny szósty kongres planowany
by∏ w Pary˝u w 1933 r., ale nie doszed∏
do skutku. [3]
Z okazji wiedeƒskiego kongresu (1930 r.),
na który przyby∏o oko∏o 2 tysi´cy uczestników, Tadeusz Boy-˚eleƒski zawar∏ w „WiadomoÊciach Literackich” nast´pujàcà konkluzj´: „Reprezentowane by∏y tam wszystkie
kraje, od Islandii po Japoni´ [...]. Nie by∏o
tam – rzecz charakterystyczna – tylko Polski
[...]. Poj´cia, o które gdzie indziej toczà si´
walki od dziesiàtków lat, u nas ledwo zaczynajà Êwitaç. Tym mo˝na sobie poniekàd t∏umaczyç brak udzia∏u Polski w tej Âwiatowej
Lidze i brak analogicznej organizacji u nas,
mimo ˝e skàdinàd sytuacja nasza tym bardziej zdawa∏aby si´ jej sprzyjaç.” [4].
Na ˝adnym z czterech pierwszych kongresów nie by∏o przedstawiciela z Polski.
Dopiero w 1932 r. na kongresie w Brnie
uczestniczy∏ polski przedstawiciel dr Herman
Rubinraut. [5]
W pierwszej po∏owie 1933 r., w Polsce
powo∏any zosta∏ krajowy oddzia∏ Âwiatowej
Ligi Reform Seksualnych, który dzia∏a∏
do 1937 r. pod nazwà Ligi Reformy Obyczajowej.
Deklaracja za∏o˝ycielska podpisana zosta∏a przez literatów zwiàzanych z „WiadomoÊciami Literackimi”: Helen´ Boguszewskà, Iren´ Krzywickà, Wand´ Melcer, Mari´
Morskà-Knasterowà, Zofi´ Na∏kowskà, Wincentego Rzymowskiego, Wac∏awa Syruczka, Józefa Wasowskiego, Zofi´ ˚eleƒskà
oraz lekarzy spo∏eczników: Tadeusza Boya-˚eleƒskiego, Zygmunta Radliƒskiego i Hermana Rubinrauta. [6]
Wkrótce do dzia∏alnoÊci w Lidze Reformy
Obyczajów przy∏àczyli; poetka Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, t∏umacz Pawe∏ Hulka-Laskowski oraz dzia∏acze spo∏eczni: Wanda
Krahelska, dr Henryk K∏uszyƒski oraz dr Justyna Budziƒska-Tylicka.
W deklaracji za∏o˝ycielskiej sygnatariu-
Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13
sze powtórzyli deklaracj´ Âwiatowej Ligi Reform Seksualnych dotyczàcà propagowania
kontroli urodzeƒ, wychowania seksualnego
dzieci, ochrony macierzyƒstwa i dziecka,
równouprawnienia kobiet w ˝yciu spo∏ecznym i politycznym, zwalczania chorób wenerycznych i prostytucji (m.in: przez zniesienie
systemu reglamentacji prostytucji), dodali
te˝ w∏asne postulaty: wprowadzenie cywilnego ustawodawstwa ma∏˝eƒskiego, zniesienia penalizacji zabiegów aborcyjnych
i kary Êmierci.
Propagowanie idei regulacji urodzeƒ post´powa∏o dwoma torami. Pierwszy polega∏
na wydawaniu, g∏ównie w formie broszur, informatorów o sposobach zapobiegania niepo˝àdanej cià˝y. Drugi przybra∏ form´ zinstytucjonalizowanà – dotyczy∏, bowiem zak∏adania poradni lekarskich.
W dniu 25.10.1931 r. przy poparciu tygodnika „WiadomoÊci Literackie”, Sekcja Regulacji Urodzin Robotniczego Towarzystwa
S∏u˝by Spo∏ecznej za∏o˝y∏a przy ulicy Leszno 53, pierwszà w Polsce Poradni´ Âwiadomego Macierzyƒstwa.
Na kierownika tej poradni powo∏ana
zosta∏a Doktor Justyna Budziƒska-Tylicka
(móg∏ nim zostaç lekarz posiadajàcy prawo
wykonywania zawodu, specjalne przygotowanie ginekologiczne oraz co najmniej pi´cioletnià praktyk´ lekarskà). [7]
Oprócz pracy w Poradni dr Budziƒska
koordynowa∏a niemal wszystkie uÊwiadamiajàce przedsi´wzi´cia, pisa∏a artyku∏y,
wst´py do broszur. Z dr J. Budziƒskà-Tylickà
wspó∏pracowa∏ dr H. Rubinraut. Po Êmierci
dr Tylickiej w 1936 r. poradnià kierowa∏a
dr Maria Jeleniewska.
Poradnia warszawska utrzymywa∏a si´
bez ˝adnych subsydiów samorzàdowych
ani paƒstwowych. Za porad´ pobierano trzy
z∏ote – od bezrobotnych nie pobierano op∏aty ani za porad´, ani za Êrodek antykoncepcyjny.
W 1934 r. w warszawskiej Lidze Reformy
Obyczajów pojawi∏y si´ powa˝ne konflikty,
skutkiem czego, z funkcji prezesa rezygnowa∏ Tadeusz Boy-˚eleƒski. Powsta∏ nowy zarzàd, na czele, którego stanà∏ dr Aleksander Landy.
Równolegle do dzia∏aƒ organizowanych
przez Lig´ Reform Obyczajowych w Warszawie, w innym miastach Polski, równie˝ podejmowane by∏y dzia∏ania na rzecz poprawy
Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13
ÊwiadomoÊci seksualnej spo∏eczeƒstwa i jego edukacji seksualnej. Dzia∏ania te odbywa∏y si´ pod auspicjami Krakowskiego Towarzystwa Krzewienia Âwiadomego Macierzyƒstwa. Prezesem Towarzystwa by∏ dziennikarz Ludwik Szczepaƒski, znany ze swoich post´powych poglàdów, zaÊ wieloletnim
sekretarzem dr Mieczys∏aw Steinbach.
16 marca 1933 r., w Krakowie otwarto Poradni´ Âwiadomego Macierzyƒstwa utrzymywanà przez Krakowskie Towarzystwo
Krzewienia Âwiadomego Macierzyƒstwa.
Oprócz poradni dla kobiet prowadzonej
przez dr Zofi´ Âlàczkowskà, towarzystwo
zorganizowa∏o poradni´ eugeniczno-seksuologicznà dla m´˝czyzn, stacj´ opieki
nad dzieckiem i wydawa∏o kwartalnik „˚ycie
Âwiadome”, którego redaktorem naczelnym
by∏ prof. Odo Bujwid.
Pismo propagowa∏o reform´ spo∏ecznego postrzegania seksualnoÊci (widzianej
w szerokim spectrum problemów: ma∏˝eƒstwa, zwiàzków homoseksualnych, regulacji
p∏odnoÊci) i oparcie etyki seksualnej na
podstawach naukowych.
Kolejne poradnie Êwiadomego macierzyƒstwa powsta∏y w Bia∏ymstoku, Katowicach, Cz´stochowie, Bielsku-Bia∏ej, ¸odzi,
Gorlicach i Radomiu.
23
Z inicjatywy Krakowskiego Towarzystwa
Krzewienia Âwiadomego Macierzyƒstwa
w dniu 25 listopada 1934 r., odby∏ si´ w Krakowie, Pierwszy Ogólnopolski Zjazd w Sprawie Regulacji Urodzeƒ i Reformy Seksualnej
pod przewodnictwem dr Justyny Budzyƒskiej-Tylickiej. Uczestniczyli w nim delegaci
wszystkich pokrewnych towarzystw i kierownicy poradni.
Podczas Zjazdu opracowano i przyj´to
rezolucj´ o potrzebie przeprowadzenia nast´pujàcych reform seksualnych w Polsce,
którà przytaczam poni˝ej w ca∏oÊci:
POSTULATY
REFORMY SEKSUALNEJ W POLSCE
I. EUGENIKA
Ochrona zdrowia wspó∏czesnego pokolenia oraz troska o zdrowie przysz∏ych pokoleƒ nale˝à do zasadniczych zadaƒ paƒstwa.
Dlatego powinno paƒstwo, opierajàc si´
na obiektywnych zdobyczach nauki o dziedzicznoÊci i higienie uniemo˝liwiç ustawowo
wydawanie na Êwiat potomstwa chorego lub
obarczonego dziedzicznà chorobà. Miejsce
doboru przypadkowego winien zajàc dobór
Êwiadomy, oparty na wskazaniach eugeniki.
Jako najwa˝niejsze Êrodki prowadzàce
do tego celu uznaç nale˝y:
– stosowanie przymusowego wyja∏owienia osób cierpiàcych na dziedzicznà
chorob´;
– ustawowe wprowadzenie przedma∏˝eƒskich Êwiadectw lekarskich, uwzgl´dniajàcych poza stanem zdrowia równie˝
i dziedziczne cechy patologiczne; Êwiadectwa te powinny niezamo˝ni otrzymywaç bezp∏atnie;
– mo˝noÊç przerywania cià˝y ze wskazaƒ
eugenicznych;
– zak∏adanie jak najliczniejszych poradni
przedÊlubnych i eugenicznych.
II. POLITYKA LUDNOÂCIOWA
Wobec znacznego przyrostu naturalnego
w Polsce, wiodàcego w dzisiejszych warunkach spo∏ecznych i gospodarczych nieuchronnie do coraz wi´kszej proletaryzacji
oraz pogorszenia biologicznej wartoÊci spo∏eczeƒstwa, uwa˝amy za koniecznoÊç prowadzenie rozumnej polityki ludnoÊciowej,
dà˝àcej do poprawy rasy w myÊl wskazaƒ
eugeniki, do u∏atwienia wczesnych ma∏24
˝eƒstw, do ochrony matki i dziecka oraz
do regulacji urodzeƒ w imi´ dobra jednostki
i spo∏eczeƒstwa. W tym celu nale˝y rozwinàç szerokà propagand´ i przeciwstawiç si´
akcji kleru ró˝nych wyznaƒ.
III. MA¸˚E¡STWO
Ma∏˝eƒstwo jako instytucja, tworzàca
podstawowà komórk´ organizmu spo∏eczno-paƒstwowego, winno byç unormowane
jednolità ustawà paƒstwowà, oczyszczonà
z teologicznych wymagaƒ i przestarza∏ych
obyczajowych przepisów. Stosunki, panujàce w Polsce w dziedzinie prawa ma∏˝eƒskiego po tylu latach niepodleg∏ego bytu, sà niegodne paƒstwa kulturalnego, a obowiàzujàce prawno-teologiczne, przepisy sà przyczynà upokarzajàcych praktyk oraz êród∏em
krzywd i nieszcz´Êç. Upieranie si´ przy teologicznej zasadzie nierozerwalnoÊci niedobranych ma∏˝eƒstw (przy fikcji, kr´pujàcej
tylko niezamo˝nych!) jest absurdem, który
utrzymuje si´ w ustawodawstwie tylko nielicznych, a zacofanych w kulturze paƒstw.
Nowa ustawa, reformujàca prawo ma∏˝eƒskie w Polsce musi wprowadziç Êluby cywilne i uznaç pe∏ne prawo do rozwodu, jeÊli
wola obu, albo jednej strony i wa˝ne przyczyny uzasadniajà ˝àdanie rozwiàzania ma∏˝eƒstwa
IV. ÂWIADOME MACIERZY¡STWO
Pod wp∏ywem nakazów teologicznej moralnoÊci oraz przesàdów obyczajowych –
dotychczas nieliczni tylko ludzie uÊwiadomili sobie nale˝ycie, ˝e zbrodni´ spo∏ecznà
pope∏nia ten, kto wydaje na Êwiat potomstwo chore, nieuzdolnione do spe∏nienia
zadaƒ ˝yciowych lub, kto wydaje je w takiej
iloÊci i w takich warunkach, i˝ nie zdo∏a go
nale˝ycie wychowaç.
RozrodczoÊç jako wynik dzia∏ania Êlepego instynktu i przypadku – nie odpowiada
godnoÊci cz∏owieka: ojcostwo i macierzyƒstwo w spo∏eczeƒstwie kulturalnym muszà
byç aktami Êwiadomej woli, dzia∏ajàcej z
pe∏nym poczuciem odpowiedzialnoÊci. Aby
chroniç kobiet´ i spo∏eczeƒstwo przed nast´pstwami niepo˝àdanej cià˝y, nale˝y szerzyç znajomoÊç Êrodków i metod zapobiegawczych ustalonych przez wspó∏czesnà
nauk´ lekarskà i nieszkodliwych dla zdrowia
i dà˝yç do tego, aby Ubezpieczenie Spo∏eczne, szpitalne i kliniki dostarcza∏y bez-
Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13
p∏atnie tych Êrodków kobietom niezamo˝nym wraz z odpowiednim pouczeniem.
V. PRZERYWANIE CIÑ˚Y
Sztuczne poronienia, masowo praktykowane we wszystkich krajach, sà z∏em, z którym najusilnej walczyç nale˝y. Jednakowo˝
w dzisiejszych warunkach spo∏ecznych i
gospodarczych coraz cz´Êciej zdarzajà si´
wypadki, ˝e dziecko nie jest po˝àdanym
„b∏ogos∏awieƒstwem bo˝ym”, lecz katastrofà ˝yciowà, której kobieta usi∏uje zapobiec
sp´dzeniem p∏odu. Najsurowsze zakazy
ustawowe nie dzia∏ajà bynajmniej hamujàco,
przeciwnie, ze Êlepym okrucieƒstwem pogarszajà kl´sk´ spo∏ecznà, wydajàc tysiàce
nieszcz´snych kobiet w r´ce „babek” i
partaczy, a tym samym nara˝ajà je na ci´˝kie kalectwo lub Êmierç. ˚àdamy tedy zmiany § 231–233 kodeksu karnego oraz punktu
3 § 12. Rozporzàdzenia Prezydenta. Rzeczpospolitej z dn. 25 wrzeÊnia 1932 r. o wykonywaniu praktyki lekarskiej, a natomiast
ustalenia zasady, i˝ ka˝dej kobiecie nie tylko
ze wzgl´dów zdrowotnych, ale tak˝e gospodarczych, spo∏ecznych i eugenicznych przys∏uguje prawo przerwania cià˝y w ciàgu
pierwszych trzech miesi´cy przez lekarza,
który zabiegu dokona, o ile to mo˝liwe,
w zak∏adzie Ubezpieczalni, klinice lub szpitalu; u kobiet niezamo˝nych uzasadnione
przerwanie cià˝y przeprowadzone byç winno bezp∏atnie.
VI. OCHRONA DZIECKA
Paƒstwo powinno zapewniç matce
i dziecku nale˝ytà opiek´.
Obowiàzujàce ustawodawstwo, które
dzieli dzieci na Êlubne i nieÊlubne, jest
krzywdzàcym prze˝ytkiem. Nowa ustawa
winna zrównaç w prawach dziecko nieÊlubne ze Êlubnym.
VII. WALKA Z PROSTYTUCJÑ I CHOROBAMI
WENERYCZNYMI
Op∏akane stosunki gospodarcze, masowe bezrobocie, ciemnota i pogarszajàca si´
stale biologiczna wartoÊç spo∏eczeƒstwa –
wp∏ywajà na szerzenie si´ prostytucji, która
istnienie haƒbi zarówno kobiet´ jak i m´˝czyzn´, a stanowi g∏ównà przyczyn´ rozpowszechniania si´ groênych chorób wenerycznych. Nale˝y w drodze reformy nieodpowiedniego ustawodawstwa znieÊç barbaPrzeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13
rzyƒskie przepisy reglementacyjne, podjàç
usilnà walk´ z chorobami wenerycznymi
i prostytucjà u postaw, tj. przede wszystkim
przez dà˝enie do polepszenia warunków bytu. Nale˝y te˝ w najszerszym zakresie udost´pniç bezp∏atne leczenie chorób wenerycznych.
VIII. WYCHOWANIE SEKSUALNE
Wychowanie ch∏opców i dziewczàt nale˝y oprzeç nie na normach teologicznych,
lecz na wskazaniach socjologii i biologii,
na kulcie honoru, na poszanowaniu praw
jednostki przy rozumieniu obowiàzków wobec paƒstwa i spo∏eczeƒstwa i na pe∏nym
poczuciu odpowiedzialnoÊci. Po˝àdane jest
wprowadzenie systemu koedukacji; program szkolny winien obejmowaç higien´
seksualnà i eugenik´. Nowa, lepiej wychowana generacja dokona trudnego dzie∏a reformy seksualnej, której pionierzy spotykajà
si´ dziÊ przewa˝nie z nierozumieniem. [8]
Idea przeprowadzenia gruntownych reform seksualnych w Polsce nie cieszy∏a si´
popularnoÊcià, zaÊ odpowiedzià na dzia∏alnoÊç grupy reformatorów by∏y liczne ataki ze
strony nacjonalistyczno-klerykalnej. Wiele
ambitnych projektów nie zosta∏o nigdy zrealizowanych.
Nie powsta∏a nast´pna planowana poradnia warszawska w dzielnicy ˝ydowskiej,
nie powsta∏a poradnia ma∏˝eƒska ani ˝adna
inna z zapowiadanych. Do zainicjowanej
w 1933 r. idei reformy seksualnej powrócono
w Polsce dopiero po zakoƒczeniu drugiej
wojnie Êwiatowej. ◗
PiÊmiennictwo
1. Wolff Ch. (1986) Magnus Hirschfeld: portrait of a pioneer in sexology.
London, Quartet Books. str. 87.
2. Imieliƒski K. (1992) Medycyna Seksualna. Mitologia i historia. Oficyna
Wydawnicza PCK Warszawa. str. 110-111.
3. Depko A. (2005) Medycyna seksualna wczoraj. Przeglàd Seksuologiczny.
t. I, z.1, nr 1. str. 13.
4. Boy-˚eleƒski T. (1959) Walka o reform´ seksualnà. Pisma, t. XVII.
str. 223-227, Warszawa.
5. Boy-˚eleƒski T. (1932) Âwiatowa Liga Reformy Seksualne. ˚ycie
Âwiadome, dodatek do WiadomoÊci Literackich. nr 28, str. 8.
6. Boy-˚eleƒski T. (1933) Liga Reformy Obyczajów. ˚ycie Âwiadome,
dodatek do WiadomoÊci Literackich. nr 16, str. 1.
7. Boy-˚eleƒski T. (1958) Statut Poradni Âwiadomego macierzyƒstwa.
Pisma. t. XV, str. 364, Warszawa.
8. Szczepaƒski L. (1946) O potrzebie reformy seksualnej. str. 10-11,
Kraków.
25