HOLOCEŃSKIE PROCESY RZEŹBOTWÓRCZE NA

HOLOCEŃSKIE PROCESY RZEŹBOTWÓRCZE NA OBSZARZE WYŻYNY
CZĘSTOCHOWSKIEJ
Renata Dulias
Katedra Geografii Fizycznej, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski, Będzińska 60, 41-200
Sosnowiec, Polska
E-mail: [email protected]
Słowa kluczowe:
holocen, spłukiwanie, procesy eoliczne, antropopresji
Wyżyna Częstochowska jest wyraźnym garbem ukierunkowanym z NW na SE, ograniczonym
na południu Bramą Wolbromską, na północy przełomową doliną Warty, a od zachodu wysokim
(do 100 m) progiem erozyjno-denudacyjnym. Jej obszar jest zbudowany z monoklinalnie ułożonych
wapieni górnojurajskich, w obrębie których w trzeciorzędzie rozwinęła się rzeźba krasowa i poziomy
zrównań. W plejstocenie prawie cała Wyżyna Częstochowska była wolna od lodu stanowiąc tzw.
nunatak wklęsły. Nie mniej jej obszar został zasypany dużą ilością piasków, które wypełniły obniżenia
terenu,
a
następnie były
wielokrotnie
redeponowane zatracając
swoje
pierwotne
cechy
fluwioglacjalne. Pod koniec plejstocenu we wschodniej części Wyżyny osadziły się lessy. Rzeźba
badanego obszaru ma charakter strukturalny i nawiązuje do odporności skał podłoża i linii
tektonicznych. Jej dominującym elementem jest falista powierzchnia zrównania, ponad którą wystają
wapienne ostańce skalne. Powierzchnia ta rozczłonkowana jest licznym dolinami erozyjnodenudacyjnym. Krasowe podłoże Wyżyny decyduje o głębokim zaleganiu wód podziemnych. Jest to
więc obszar suchy, który przez wodę modelowany jest okresowo podczas roztopów i opadów.
Nieliczne tu doliny rzeczne nie mają wykształconych poziomów terasowych, gdyż erozja rzeczna
doprowadziła jedynie do rozcięcia plejstoceńskich pokryw piaszczystych.
Z początkiem holocenu rzeźba Wyżyny Częstochowskiej była w ogólnych zarysach zbliżona
do współczesnej, ale ze względu na większe niż obecnie wypełnienie suchych dolin osadami
deluwialnymi deniwelacje były nieco mniejsze. Do większych zmian rzeźby dochodziło na obszarach
pozbawionych szaty roślinnej, głównie podczas ekstremalnie wyrażonych opadów oraz podczas
silniejszych wiatrów. Wysoką efektywność spłukiwania umożliwiała duża intensywność urzeźbienia
(wysokości względne przekraczające nawet 100 m), natomiast procesom eolicznym sprzyjało
przesuszenie materiału piaszczystego, wynikające z krasowego charakteru ich podłoża.
W modelowaniu rzeźby Wyżyny Częstochowskiej w holocenie można wyróżnić dwa etapy –
pierwszy, obejmujący dolny holocen, kiedy procesy rzeźbotwórcze uwarunkowane były klimatycznie
i drugi, obejmujący drugą połowę atlantyku i neoholocen, kiedy kształtowanie rzeźby zachodziło
w warunkach wzrastającej antropopresji. W obu etapach impulsem zmian było odlesienie obszaru
(naturalne bądź antropogeniczne). Zapisem eoholoceńskiej morfogenezy obszaru są najstarsze (poza
późnoglacjalnymi) serie eoliczne wydm występujących w kotlinach i szerokich dolinach oraz
na wysoko wzniesionej wierzchowinie. Stoki były w tym czasie najprawdopodobniej stabilne,
w każdym razie form i osadów odpowiednich denudacji mechanicznej nie stwierdzono. Wypalanie
lasów przez człowieka, z jednej strony zainicjowało erozję wsteczną niektórych rzek oraz rozcinanie
den suchych dolin i wynoszenie z nich materiału, a z drugiej strony wzmożyło dostawę do dolin
materiału ze stoków, czyli wskutek transportu poprzecznego. W dolinach rozczłonkowujących jedno
z głównych pasów wzniesień Wyżyny Częstochowskiej stwierdzono deluwia (o miąższości 1-2 m),
które zaczęły się tworzyć w młodszym atlantyku. Kopalne bruzdy erozyjne w ich obrębie informują
o okresowych procesach erozyjnych, a wykształcenie osadów w bruzdach, o wieloetapowym ich
wypełnianiu. Równocześnie z procesami erozyjno-denudacyjnymi zachodziło przewiewanie piasków
i tworzenie nowych serii eolicznych, a nawet zupełnie nowych form wydmowych.
Największe zmiany w środowisku przyrodniczym przyniósł wiek XIV i pierwsza połowa
XV w. Wtedy to powstała prawie cała współczesna sieć osadnicza, a co za tym idzie postępował
karczunek lasów pod role i w celach budowlanych, powstawały młyny, a przy nich stawy i sadzawki.
Rozpoczęto też na większą salę eksploatację surowców, głównie wapieni i rud żelaza. Wylesienie
stoków, tu o znacznym nachyleniu, spowodowało zwiększoną dostawę materiału do rzek i agradację
ich dolin, zwłaszcza powyżej sztucznych zbiorników wodnych. Tworzenie coraz to nowych dróg
dojazdowych do pól zainicjowało rozwój tzw. wąwozów drogowych, natomiast sterasowanie pól oraz
sypanie kopców i murków z kamieni polnych wyraźnie zmieniło kształty stoków.
Obecnie na Wyżynie Częstochowskiej daje się zauważyć względną stabilizację procesów
erozyjnych, wynikającą z przesunięcia granicy leśnej poza krawędzie wąwozów. Także zaniechanie
prac rolniczych w niektórych częściach Wyżyny przyczyniło się do zwiększenia areału nieużytków
porośniętych trawami i zadarnionych, co skutecznie wyłącza je z udziału w procesie spłukiwaniu.
O pewnej równowadze morfodynamicznej w środowisku suchych dolin świadczy porośnięcie wielu
stożków napływowych roślinnością krzaczastą. Na obszarach rolniczych istotne znaczenie
we współczesnym modelowaniu rzeźby wyżyny mają przede wszystkim ekstremalne opady
atmosferyczne prowadzące do intensywnej erozji wąwozów drogowych i tworzenia nowych rozcięć
erozyjnych na stokach. Na procesy erozji gleb szczególnie podatne są wschodnie peryferie Wyżyny,
okryte pokrywą lessową i intensywnie uprawiane rolniczo.