ZASOBY PRACY, DZIAŁALNOŚĆ PRODUKCYJNA I

Problemy Inżynierii Rolniczej nr 3/2010
Sławomir Kocira, Stanisław Parafiniuk, Marcin Ścibura
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
Wydział Inżynierii Produkcji
ZASOBY PRACY,
DZIAŁALNOŚĆ PRODUKCYJNA I INWESTYCYJNA
W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH RODZINNYCH1)
Streszczenie
W pracy przedstawiono strukturę użytków rolnych oraz zatrudnienie
i nakłady pracy w 13 wybranych gospodarstwach rolnych. Określono
także obsadę zwierząt w sztukach i w DJP, przypadającą na 100 ha
UR. Omówiono produkcję towarową, wyposażenie w techniczne środki
pracy i działalność inwestycyjną w badanych gospodarstwach.
Słowa kluczowe: zasoby pracy, produkcja towarowa, gospodarstwo rodzinne
Wstęp
Istotnym czynnikiem, zazwyczaj warunkującym podjęcie określonej działalności rolniczej, zarówno produkcji roślinnej, jak i zwierzęcej, są zasoby pracy, jakimi dysponuje gospodarstwo rodzinne. Badania prowadzone przez
Baer-Nawrocką [2008], Radwana [2008], Tabora i Prusak [2008] oraz innych
potwierdzają rolę tego czynnika w procesie zarządzania i organizacji gospodarstwa rolnego. Zasoby pracy często determinują kierunek i poziom produkcji w gospodarstwach rolnych, a działalność inwestycyjna gospodarstw
jest ukierunkowana głównie na zmniejszenie uciążliwości pracy i poprawę
opłacalności produkcji. Znając zasoby pracy, aktywa i potencjał produkcyjny
gospodarstwa, można je racjonalnie modernizować i rozwijać, zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju.
Celem artykułu jest przedstawienie potencjału produkcyjnego oraz nakładów
pracy w 13 gospodarstwach wybranych do realizacji założeń, zawartych w projekcie rozwojowym NR 12 004306) pt.: „Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych”. W artykule przedstawiono
ogólną charakterystykę badanych obiektów, potencjał siły roboczej oraz
działania inwestycyjne w ostatnich 10 latach, a także produkcję tych gospodarstw w 2009 r.
Praca zrealizowana w ramach projektu rozwojowego (NR 12 004306) pt.: „Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych”, finansowanego przez NCBiR.
51
Sławomir Kocira, Stanisław Parafiniuk, Marcin Ścibura
Wyniki badań
Charakterystyka badanych gospodarstw rolnych
Badania rozpoczęto w 2009 r., przeprowadzając z właścicielami gospodarstw wywiady standaryzowane, oparte na dokumentach i zapiskach przedstawionych przez rolnika. Do badań wybrano 13 gospodarstw – osiem z województwa lubelskiego i pięć z mazowieckiego.
Ogólna powierzchnia analizowanych gospodarstw wynosiła średnio 38,9 ha
i zawierała się w przedziale 15,4–75,5 ha (tab. 1). Bonitacja gleb w badanych gospodarstwach była bardzo zróżnicowana, a powierzchnia gospodarstw, wyrażona w hektarach przeliczeniowych, wynosiła średnio 30,4 ha
(od 4,6 do 87,4 ha). W gospodarstwach tych przeważały grunty orne (z wyjątkiem gospodarstwa nr 2, w którym powierzchnia trwałych użytków przekraczała powierzchnię gruntów ornych).
Tabela 1. Powierzchnia analizowanych gospodarstw w 2009 r.
Table 1. The acreage of surveyed farms in 2009
Powierzchnia
ogółem
Nr
Total
gospodarstwa
acreage
Farm no.
Grunty
orne
Arable
land
Trwałe użytki
zielone
Pozostałe
Permanent
Other
grassland
Powierzchnia
przeliczeniowa
Re-calculated
area
[ha]
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Średnio
On average
15,4
21,0
25,0
25,5
26,2
28,5
28,8
30,0
32,4
52,0
70,7
75,0
75,5
13,0
9,0
12,0
16,5
19,5
13,0
20,6
28,0
31,7
51,0
33,3
71,0
55,7
0,7
10,0
10,5
7,6
5,5
7,0
7,1
1,0
0
0
19,0
1,0
18,0
1,7
2,0
2,5
1,4
1,2
8,5
1,1
1,0
0,7
1,0
18,4
3,0
1,9
12,0
4,6
16,2
31,1
14,5
10,4
30,4
18,6
27,3
41,0
17,0
85,2
87,4
38,9
28,8
8,0
3,4
30,4
Źródło: wyniki własne. Source: own study.
Zatrudnienie i obciążenie pracą
Średnia liczba osób w badanych gospodarstwach wynosiła 5,8. Najwięcej
osób (dwie osoby dorosłe i ośmioro dzieci) liczyła rodzina w gospodarstwie
o najmniejszej powierzchni − 15,4 ha (tab. 2). W dwóch gospodarstwach
mieszkało po trzy osoby, w jednym cztery, a w czterech po sześć osób. Sie-
52
Zasoby pracy, działalność produkcyjna i inwestycyjna...
dorośli adults
dzieci children
emeryci/renciści
retired/pensioned
Liczba zatrudnionych
Number of employed
Szacunkowe zatrudnienie
poza gospodarstwem
[rbh]
Estimated employment
apart from the farm
[work h]
ogółem
number of persons
Obciążenie pracą
–1
[rbh⋅os. ]
Burdening with labour
–1
[(work h)·person ]
Nr
gospodarstwa
Farm no.
Liczba osób In total
Szacunkowa pracochłonność
produkcji [rbh]
Estimated labour inputs
on production [work h]
Tabela 2. Liczba osób i szacunkowe zatrudnienie w analizowanych gospodarstwach
w 2009 r.
Table 2. Number of persons and estimated employment on surveyed farms in 2009
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Średnio
On average
10
6
3
5
3
7
7
4
5
6
6
6
7
2
2
1
2
2
2
2
2
2
2
4
2
2
8
3
0
1
1
4
3
2
3
2
0
2
3
0
1
2
2
0
1
2
0
0
2
2
2
2
2
2
1
3
2
2
4
2
3
2
3
2
4
4000
5700
2500
6200
6100
6000
6500
4400
6000
5000
6500
4500
6000
2000
2850
2500
2067
3050
3000
1625
2200
2000
2500
2167
2250
1500
0
360
250
0
200
50
0
0
0
50
0
0
50
5,8
2,1
2,9
1,8
2,5
5339
2169
160
Źródło: wyniki własne. Source: own study.
dem osób zamieszkiwało trzy gospodarstwa, pięć osób dwa gospodarstwa.
Jedno gospodarstwo zamieszkiwało dziesięć osób (dwie osoby dorosłe i ośmioro dzieci). W siedmiu gospodarstwach pracowały dwie osoby. Tylko
w jednym gospodarstwie pracowała jedna osoba. W pozostałych gospodarstwach pracowały trzy lub cztery osoby. Jedynie pięciu rolników pracowało
dodatkowo poza własnym gospodarstwem. Największe obciążenie pracą
w przeliczeniu na osobę zatrudnioną zaobserwowano w gospodarstwie nr 5
(3050 rbh⋅os.–1). Średnie obciążenie pracą w analizowanej grupie gospodarstw wynosiło 2169 rbh⋅os.–1 (tab. 2). Wartość ta jest zbliżona do przyjmowanego obciążenia pracą w innych działach gospodarki.
Pogłowie i obsada zwierząt
We wszystkich badanych gospodarstwach prowadzono chów zwierząt, w tym
w dziesięciu krów mlecznych. Na jedno gospodarstwo przypadało średnio
14 szt. krów mlecznych, najwięcej (po 35 szt.) w gospodarstwach o powierzchni 51,0 i 55,7 ha UR (tab. 3). Prowadzono w nich także chów innego bydła –
53
Sławomir Kocira, Stanisław Parafiniuk, Marcin Ścibura
Tabela 3. Pogłowie i obsada zwierząt w badanych gospodarstwach w 2009 r.
Table 3. Animal population and livestock density in surveyed farms in 2009
Nr
gospodarstwa
Farm
no.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Średnio
On average
Inne bydło
Trzoda chlewna
Obsada
Other cattle
Swine
Krowy
mleczne
bukaty
Dairy ogółem i opasy ogółem lochy tuczniki [DJP⋅gospo–1
cows in total beef in total sows porkers darstwo–1] [DJP⋅ha–1 ]
[LU⋅ha ]
cattle
[LU·farm–1]
[szt.] [heads]
0
1
0
21
2
0
2,0
0,13
22
10
1
0
0
0
27,5
1,45
16
17
5
11
2
4
28,8
1,30
16
6
0
0
0
0
19,2
0,80
2
16
5
24
3
0
14,4
0,58
15
15
6
9
1
0
26,0
1,30
14
8
0
4
0
4
18,7
0,67
0
0
0
100
10
30
10,4
0,37
2
1
0
450
0
225
49,9
1,57
35
45
11
0
0
0
63,1
1,24
25
18
16
11
10
1
45,8
0,88
0
0
0
464
14
200
38,0
0,53
35
15
10
0
0
0
47,6
0,86
14
7,5
4,2
84,2
3,2
53
30,1
0,88
Źródło: wyniki własne. Source: own study.
odpowiednio 45 i 15 szt., w tym 11 i 10 szt. bukatów i opasów. W gospodarstwach mlecznych, nawet z największą obsadą zwierząt, wyrażoną w dużych
jednostkach przeliczeniowych (DJP), nie przekroczono zalecanej w „Kodeksie
dobrej praktyki rolniczej” [2002] maksymalnej obsady zwierząt (1,5 DJP⋅ha–1
UR). Wynosiła ona odpowiednio 1,24 i 0,86 DJP⋅ha–1 UR. W dziewięciu gospodarstwach prowadzono chów trzody chlewnej, przy czym w dwóch spośród nich był to chów na potrzeby własne. Największą obsadę trzody chlewnej odnotowano w gospodarstwach o powierzchni 31,7 i 72,0 ha UR, ukierunkowanych na produkcję tuczników. W tych gospodarstwach obsada zwierząt wynosiła odpowiednio 1,57 i 0,53 DJP⋅ha–1 UR, podczas gdy średnia
obsada to 0,88 DJP⋅ha–1 UR (tab. 3). Nie jest to dużo, więc w większości gospodarstw można zwiększać produkcję zwierzęcą, nie przekraczając zalecanych limitów.
Produkcja towarowa
W ośmiu gospodarstwach spośród 13 badanych zajmowano się towarową
produkcją mleka. Jedynie w trzech uprawiano buraki cukrowe. Uprawą zbóż
na sprzedaż zajmowało się siedem gospodarstw, pozostałe zużywały zboże
na pasze dla zwierząt. Jedno gospodarstwo uprawiało marchew, przeznaczając ją na sprzedaż (tab. 4).
54
Zasoby pracy, działalność produkcyjna i inwestycyjna...
Tabela 4. Produkcja towarowa w badanych gospodarstwach w 2009 r.
Table 4. Commercial production of surveyed farms in 2009
Buraki
Zboża Oleiste
Nr
Mleko
Jaja
Ziemniaki cukrowe Marchew
Mięso
Oil
gospo[tys. l]
[szt.] Cereal
Potatoes Sugar
Carrot
Meat
grain crops
darstwa
Milk
Eggs
beets
[t]
Farm no. [thous. l]
[pieces]
[t]
1
0
0
0
0
0
0
0
2
138
3,0
0
0
0
0
0
0
3
84
7,0
0
0
0
25
0
0
4
90
0
0
60
0
0
150
0
5
9
13,5
8500
75
0
100
0
80
6
68
3,0
0
0
0
0
0
0
7
89
0
0
70
0
0
140
0
8
0
0
0
120
6
0
0
0
9
9
54,0
0
90
18
0
0
0
10
245
11,0
0
0
0
10
0
0
11
135
7,2
0
0
0
0
0
0
12
0
25,0
0
70
0
0
0
0
13
198
6,5
0
95
21
0
250
0
Średnio
81,9
10,2
654
44,6
3,5
10,4
41,5
6,2
On average
Źródło: wyniki własne. Source: own study.
Wyposażenie i działalność inwestycyjna
W każdym gospodarstwie był przynajmniej jeden ciągnik rolniczy, natomiast
średnio na gospodarstwo przypadało 2,2 ciągnika. Moc zainstalowana w przeliczaniu na 100 ha UR zawierała się w przedziale 168–542 kW (średnio 356
kW⋅100 ha–1 UR) – tabela 5.
Wszystkie gospodarstwa prowadziły działalność inwestycyjną i rozwojową,
polegającą na zakupie lub dzierżawie ziemi i wyposażaniu w techniczne
środki pracy. Średnio na jedno gospodarstwo przypada zakup lub dzierżawa
ziemi o powierzchni 14,4 ha UR. Najmniej zwiększyło swoją powierzchnię
gospodarstwo nr 7, tylko o 3,5 ha UR, a najwięcej gospodarstwo nr 12, aż
o 46 ha UR (tab. 5). Średni przyrost powierzchni analizowanych gospodarstw jest prawie dwukrotnie większy od średniej powierzchni gospodarstw
rolnych w województwie lubelskim.
Osiem gospodarstw miało płyty gnojowe, a 12 zbiornik na gnojowicę. Od
2000 r. w dziewięciu gospodarstwach rozszerzono świadczenia lub częściej
korzystano z usług mechanizacyjnych. Tylko jedno podjęło kooperacyjną
działalność produkcyjną i handlową. Spośród 13 badanych gospodarstw pięć
rozpoczęło lub planuje produkcję zgodną z zasadami zrównoważonego
rozwoju. Od 2000 r. siedem gospodarstw skorzystało z kredytów preferencyj-
55
Sławomir Kocira, Stanisław Parafiniuk, Marcin Ścibura
Tabela 5. Wyposażenie w ciągniki rolnicze i działalność inwestycyjna w latach 2000−2009
Table 5. Equipment with agricultural tractors and investment activity within 2000–2009
Nr
gospodarstwa
Farm
no.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Średnio
On average
Ciągniki
[szt.]
Tractors
[units]
Zakup
lub dzierżawa ziemi
w okresie 2000–2009
[kW⋅(100 ha)–1 UR] Land purchase or lease
–1
within 2000–2009
[kW⋅(100 ha) AL]
[ha]
227
4,8
542
10,0
490
5,0
366
7,5
485
14,0
221
10,0
484
3,5
381
10,0
394
14,0
240
20,0
408
19,0
168
46,0
227
23,1
Moc zainstalowana w ciągnikach
Power installed in tractors
–1
[kW⋅ha UR]
–1
[kW⋅ha AL]
1
2
2
2
3
1
3
2
2
3
4
2
2
2,3
5,4
4,9
3,7
4,9
2,2
4,9
3,8
4,0
2,4
4,1
1,7
2,3
2,2
3,6
356
14,4
Źródło: wyniki własne. Source: own study.
nych krajowych lub innych programów rozwojowych, finansowanych ze środków Unii Europejskiej.
Podsumowanie
Zasoby pracy, aktywa i potencjał produkcyjny w badanych gospodarstwach
umożliwiają podjęcie procesu ich modernizacji w celu prowadzenia zrównoważonego gospodarowania.
W ostatnich dziesięciu latach właściciele inwestowali w swoje gospodarstwa,
zwiększając powierzchnię i ulepszając wyposażenie, m.in. w techniczne
środki pracy. Tylko jedno gospodarstwo nieznacznie przekroczyło zalecenia
środowiskowe, dotyczące obsady zwierząt; wynosiła ona 1,57 DJP⋅ha–1 UR.
W niektórych zaś odnotowano zbyt duże obciążenie pracą osób zatrudnionych, wynosiło ono nawet 3050 rbh na osobę. W ośmiu gospodarstwach
produkcja mleka stanowiła główne źródło dochodu. Wszystkie gospodarstwa
były dobrze wyposażone w urządzenia do gromadzenia i przechowywania
nawozów organicznych.
W pięciu spośród badanych gospodarstw należy zmniejszyć obciążenie pracą osób zatrudnionych. W celu ustalenia kierunku modernizacji poszczególnych gospodarstw należy zbadać odnawialność substancji organicznej oraz
ich dochodowość.
56
Zasoby pracy, działalność produkcyjna i inwestycyjna...
Bibliografia
Baer-Nawrocka A. 2008. Zasoby pracy jako przesłanka konkurencyjności
rolnictwa nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej. Roczniki Naukowe
SERiA. T. X. Z. 1, s. 16−22
Kodeks dobrej praktyki rolniczej. 2002. Redakcja I. Duer, M. Fotyma, A. Madej. MRiRW, MŚ. Warszawa, ss. 93
Radwan A. 2008. Zasoby pracy w rolnictwie polskim (analiza przestrzenno-czasowa). Roczniki Naukowe SERiA. T. X. Z. 2, s. 216−222
Tabor S., Prusak A. 2008. Wykorzystanie zasobów pracy ludzkiej w wybranych gospodarstwach rolnych małopolski. Inżynieria Rolnicza. Nr 10(108),
s. 253−259
LABOUR RESOURCES, PRODUCTIVE AND INVESTMENT ACTIVITIES
IN SELECTED FAMILY FARMS
Summary
Studies analyzed the structure of agricultural land (AL) as well as the employment and labour inputs in 13 selected family farms. The livestock density
was determined in heads and livestock units (LU) per 100 ha AL. Commercial production, equipment with the technical means of work and the investment activity in surveyed farms were also described.
Key words: labour resources, commercial production, family farm
Praca wpłynęła do Redakcji: 26.03.2010 r.
Recenzenci: prof. dr hab. Józef Kowalski
prof. dr hab. Zdzisław Wójcicki
Adres do korespondencji:
dr inż. Sławomir Kocira
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
Katedra Eksploatacji Maszyn i Zarządzania w Inżynierii Rolniczej
ul. Głęboka 28, 20-612 Lublin
e-mail: [email protected]
57