Determinanty lokalizacji bezpoŹrednich inwestycji zagranicznych na

Determinanty lokalizacji bezpoŹrednich inwestycji zagranicznych na

Zesz yty
Naukowe nr
731
2006
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Barbara Siuta
Piotr Litwa
Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsi´biorstw
Determinanty lokalizacji
bezpoÊrednich inwestycji
zagranicznych na Êwiecie
1. Wprowadzenie
Z∏o˝onoÊç procesów gospodarczych we wspó∏czesnym Êwiecie, jak równie˝
si∏a wzajemnych powiàzaƒ pomi´dzy funkcjonujàcymi w gospodarce podmiotami osiàgn´∏y niespotykanà dotychczas skal´. Widoczne jest to zarówno na szczeblu poszczególnych krajów i regionów, jak i w skali przedsi´biorstw. Proces ten
nasila si´ w miar´ post´pu globalizacji, która prowadzi do zanikania wszelkiego
rodzaju granic, takich jak czas i przestrzeƒ, granic narodowo-paƒstwowych, granic gospodarek, bran˝ i organizacji, a tak˝e mniej namacalnych granic, takich jak
normy kulturowe1. Ekspansja ta widoczna jest przede wszystkim w gospodarce,
obecnie bowiem dzia∏alnoÊç przedsi´biorstwa globalnego wykracza poza granice
paƒstwa i nie jest ju˝ ograniczona do jednego kraju2.
W literaturze przedmiotu nie wyst´puje jedna i powszechnie akceptowana
definicja globalizacji gospodarki3. Najogólniej mo˝na stwierdziç, ˝e termin ten
oznacza ÊwiadomoÊç, i˝ w biznesie nale˝y uwzgl´dniaç ogólnoÊwiatowy (globalny), a nie lokalny punkt widzenia4. Sprzyja temu ujednolicenie i uniformizacja sposobów ˝ycia i gustów (tzw. kalifornizacja potrzeb), która zdaniem
1 B. Parker, Globalization and Business Practice Managing across Boundaries, Sage Publications, London 1998.
2 W.R. Graffin, Podstawy zarzàdzania organizacjami, Warszawa 1998, s. 169.
3 Za takim podejÊciem optujà m.in.: G. Devlin, M. Bleackley, Strategic Alliances – Guidelines
for Success, „Long Range Planning” 1988, Vol. 21, October; B. Garrette, P. Dussauge, Strategie
aliansów na rynku, Poltext, Warszawa 1996, s. 50; P. Gugler, Building Transnational Alliances
to Create Competitive Advantage, „Long Range Planning” 1992, Vol. 25, February.
4 J.A. Stoner, R.E. Freeman, D.R. Gilbert Jr., Kierowanie, PWE, Warszawa 1997, s. 137.
310
Barbara Siuta, Piotr Litwa
prekursorów teorii globalizacji, a zw∏aszcza T. Levitta5 i K. Ohmae6, szczególnie w krajach wysoko uprzemys∏owionych zasz∏a tak daleko, ˝e przedsi´biorstwa mogà wprowadzaç na Êwiatowy rynek produkty globalne odpowiadajàce
ka˝demu klientowi niezale˝nie od jego narodowoÊci, co w bardzo du˝ym stopniu u∏atwia dzia∏alnoÊç na obcych rynkach.
Szczególnie widoczne jest to na przyk∏adzie przep∏ywów bezpoÊrednich inwestycji zagranicznych. Obecnie powiedzenie, ˝e kapita∏ nie ma swojej narodowoÊci, jest ju˝ truizmem. Proces globalizacji powoduje, ˝e inwestorzy muszà dokonaç w swojej dzia∏alnoÊci zasadniczej zmiany w zakresie zak∏adanych
i realizowanych celów oraz sposobów dzia∏ania. W swoich decyzjach muszà si´
opieraç na wartoÊciach charakterystycznych dla orientacji globalnej, do których
zaliczyç nale˝y: otwartoÊç, kompleksowoÊç, kreatywnoÊç, orientacj´ na przysz∏oÊç i wyniki oraz wspó∏dzia∏anie. Ze wzgl´du na stale nasilajàcà si´ konkurencj´ kapita∏ przemieszcza si´ tam, gdzie istniejà najbardziej sprzyjajàce warunki i perspektywy zysku. Mo˝na stwierdziç, ˝e w Êwiecie trwa bezwzgl´dna
walka o przyciàgni´cie jak najwi´kszej iloÊci kapita∏u. Wynika to z faktu, ˝e inwestycje sà jednà z podstawowych kategorii podzia∏u produktu spo∏ecznego oraz
jednà z g∏ównych determinant rozwoju spo∏eczno-ekonomicznego krajów. Niezmiernie wa˝ne sà te˝ ich funkcje o charakterze techniczno-produkcyjnym, ekonomicznym i spo∏ecznym. Mo˝na stwierdziç, i˝ inwestycje sà jednà z g∏ównych
determinant osiàgania celów gospodarczych i spo∏ecznych oraz elementarnym
warunkiem osiàgania wzrostu gospodarczego. W krajach wysoko rozwini´tych
inwestycje stanowià podstawowy „technologiczny” czynnik, warunkujàcy efektywne gospodarowanie przedsi´biorstw i utrzymanie ich konkurencyjnej pozycji na rynku. Ich poziom i charakter ma wi´c decydujàce znaczenie dla rozwoju
nie tylko krajów, ale i poszczególnych przedsi´biorstw.
W niniejszym artykule autorzy przedstawiajà zagadnienie bezpoÊrednich inwestycji zagranicznych w gospodarce Êwiatowej, w szczególnoÊci inwestycji
dokonywanych przez koncerny globalne. Zaprezentowane zosta∏y istotne czynniki determinujàce przep∏ywy kapita∏u, jak i wielkoÊç tych przep∏ywów.
2. Znaczenie inwestycji w gospodarce
Jak ju˝ wspomniano, inwestycje odgrywajà bardzo istotnà rol´ w gospodarce. Ich poziom oraz charakter determinujà bowiem zarówno stopieƒ rozwoju
poszczególnych krajów, jak i ich potencja∏ rozwojowy.
Rozpatrujàc wp∏yw inwestycji zagranicznych na gospodark´, nale˝y dokonaç podzia∏u tych kapita∏ów. Wi´kszoÊç autorów wyró˝nia w tym wzgl´dzie
dwie kategorie: bezpoÊrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) oraz inwestycje
Th. Levitt, The Globalization of Markets, „Harvard Business Review” 1983, May–June.
K. Ohmae, The Global Logic of Strategic Alliances, „Harvard Business Review” 1989,
March–April.
5
6
Determinanty lokalizacji bezpoÊrednich inwestycji...
311
portfelowe (portfolio). BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne to lokaty kapita∏owe, dokonywane przez inwestora poza granicami kraju w celu uzyskania bezpoÊredniego wp∏ywu na zarzàdzanie danym przedsi´biorstwem. Z kolei istota
inwestycji portfelowych polega na zakupie na rynkach kapita∏owych papierów
wartoÊciowych przedsi´biorstw w celach spekulacyjnych, bez intencji przej´cia kontroli i zarzàdzania danym podmiotem.
Z punktu widzenia gospodarki narodowej szczególnie istotny i po˝àdany
wydaje si´ nap∏yw kapita∏u zagranicznego w formie bezpoÊrednich inwestycji
zagranicznych, gdy˝ ma on charakter d∏ugoterminowy i mo˝e stanowiç stabilnà podstaw´ rozwoju danego kraju. W ramach BIZ mo˝na zasadniczo wyodr´bniç dwie formy:
– fuzje i przej´cia,
– inwestycje „greenfield”.
Pierwszy rodzaj inwestycji jest charakterystyczny dla inwestycji dokonywanych w krajach wysoko rozwini´tych, o dojrza∏ych rynkach kapita∏owych. Nale˝y przy tym zauwa˝yç, ˝e ten rodzaj transakcji jest mocno powiàzany z cyklem koniunkturalnym, o czym mogà Êwiadczyç np. wartoÊci BIZ w krajach
wysoko rozwini´tych, które obserwuje si´ w ostatnich latach. W latach 1999
i 2000, a wi´c w okresie hossy panujàcej na rynkach kapita∏owych, mieliÊmy do
czynienia z nienotowanym wczeÊniej procesem ∏àczenia si´ przedsi´biorstw,
tworzenia aliansów strategicznych oraz akwizycji. G∏ównym motorem takich
dzia∏aƒ by∏a post´pujàca globalizacja rynków i oczekiwania inwestorów, co
zmusza∏o firmy do stosowania odpowiednich strategii. Dzi´ki tej presji wartoÊç
BIZ w krajach wysoko rozwini´tych wynios∏a ponad 1 bln USD, podczas gdy
w 2000 r. w wyniku drastycznej przeceny akcji spad∏a o kilkadziesiàt procent.
Druga kategoria BIZ, tj. inwestycje typu „greenfield”, dotyczy w wi´kszym
stopniu krajów rozwijajàcych si´. Inwestycje te odgrywajà przy tym istotnà rol´ w rozwoju tych krajów, gdy˝ z regu∏y majà d∏ugotrwa∏y charakter7. Ich poziom jest w mniejszym stopniu uzale˝niony od bie˝àcej koniunktury, ze wzgl´du na fakt, ˝e sà one planowane z wi´kszym wyprzedzeniem i posiadajà
relatywnie stabilne koszty inwestycyjne. Ponadto w wyniku tego rodzaju inwestycji wyst´puje w gospodarce tzw. efekt spill-overs8.
7 E. Wojnicka, BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne w procesie prywatyzacji gospodarki polskiej, Instytut Badaƒ nad Gospodarkà Rynkowà, Gdaƒsk 1999, s. 1.
8 Spill-overs oznacza proces przenikania osiàgni´ç badawczych (B+R), umiej´tnoÊci technologicznych oraz marketingowych z jednych przedsi´biorstw do innych, w szczególnoÊci z jednych
krajów do drugich. Zjawisko to nie jest korzystne dla przedsi´biorstw i krajów, które ponoszà wielkie nak∏ady na badania B+R, natomiast jest niezwykle korzystne dla przedsi´biorstw i krajów podejmujàcych mniejszy wysi∏ek w tym zakresie. Spill-overs dokonuje si´ wieloma kana∏ami, m.in.
jest to mo˝liwoÊç korzystania z lepszych materia∏ów dotyczàcych konkurencji, z efektu ∏àczenia
si´ ró˝nych innowacji, przechodzenia kadry czy z efektu learing by doing.
312
Barbara Siuta, Piotr Litwa
3. Czynniki przyczyniajàce si´ do nap∏ywu bezpoÊrednich
inwestycji zagranicznych
Jak ju˝ wspomniano, we wspó∏czesnej gospodarce istnieje silna konkurencja w walce o kapita∏. Dlatego istotne jest okreÊlenie czynników, które przyczyniajà si´ do nap∏ywu kapita∏u zagranicznego. W tym wzgl´dzie istnieje kilka poglàdów. W tradycyjnym uj´ciu do najistotniejszych determinant nale˝y
zaliczyç:
– du˝y i ch∏onny rynek wewn´trzny,
– tanià i dobrze wykwalifikowanà si∏´ roboczà,
– po∏o˝enie geopolityczne,
– polityk´ rzàdu,
– pozycj´ mi´dzynarodowà.
Znaczenie wymienionych czynników zosta∏o potwierdzone przez badania
przeprowadzone w wielu krajach Êwiata. W wi´kszoÊci przypadków dost´p do
„nowego rynku krajowego” jest jednym z wa˝niejszych czynników sk∏aniajàcych przedsi´biorstwa do inwestycji. Natomiast „ni˝sze koszty pracy” to charakterystyczny motyw inwestowania w krajach rozwijajàcych si´9.
Analizujàc inne opracowania na ten temat, jako inne czynniki w najwi´kszym stopniu wp∏ywajàce na atrakcyjnoÊç danego kraju dla nap∏ywu kapita∏u
zagranicznego, nale˝y równie˝ wymieniç10:
– gospodarczy wizerunek miejsca lokalizacji,
– mentalnoÊç ludnoÊci,
– przychylne nastawienie w∏adz samorzàdowych do inwestora,
– klimat spo∏eczny,
– administracja (szybkoÊç dzia∏ania, elastycznoÊç),
– atrakcyjnoÊç miejscowoÊci,
– po∏àczenia komunikacyjne,
– poda˝ wykwalifikowanej si∏y roboczej,
– podatki, zach´ty, subwencje,
– rynek zbytu w regionie,
– oÊrodki szkolenia zawodowego,
– oferta kulturalna,
– instytuty badawcze, mo˝liwoÊç kooperacji,
– poda˝ powierzchni produkcyjnych, biurowych, magazynowych itp.,
– bliskoÊç dostawców i kooperantów.
Nale˝y równie˝ pami´taç, ˝e decyzje inwestycyjne cz´sto uwarunkowane
sà nie czynnikami merytorycznymi, a bardziej natury psychologicznej, takimi
9 R. Wolniak, Ocena funkcjonowania w Polsce przedsi´biorstw z udzia∏em kapita∏u zagranicznego [w:] Kapita∏ zagraniczny w Polsce, red. Z. Sadowski, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 1999, s. 123.
10 E. Dobrodziej, Kapita∏ zagraniczny w Polsce, Oficyna Wydawnicza OÊrodka Post´pu
Organizacyjnego, Bydgoszcz 1999, s. 135.
Determinanty lokalizacji bezpoÊrednich inwestycji...
313
jak sk∏onnoÊç decydentów do ryzyka, uprzedzenia inwestora do systemu wartoÊci, norm, zwyczajów, czy te˝ rozmaite sympatie i antypatie11.
Analizujàc wyst´pujàce obecnie w gospodarce tendencje, bezsporny wydaje
si´ fakt, ˝e w miar´ rozwoju gospodarki znaczenie niektórych „tradycyjnych”
czynników maleje i nast´puje zmiana hierarchi. Mo˝na stwierdziç, ˝e w krajach
wysoko rozwini´tych czynniki „iloÊciowe” (wielkoÊç rynku, cena si∏y roboczej
itd.) sà zast´powane przez czynniki „jakoÊciowe” (kwalifikacje, poziom rozwoju technologicznego itd.). Poniewa˝ globalizacja jest procesem z∏o˝onym,
wielowymiarowym, przebiegajàcym na wielu p∏aszczyznach, najbardziej widocznym wymiarem globalizacji jest konkurencja, rozumiana jako rywalizacja
gospodarcza mi´dzy podmiotami gospodarczymi (zarówno w odniesieniu do
krajów, jak i pojedynczych przedsi´biorstw) w skali Êwiatowej. Tworzenie przewagi konkurencyjnej w warunkach globalizacji nie jest wi´c zadaniem ∏atwym.
Nale˝y zauwa˝yç, ˝e z punktu widzenia interesów przedsi´biorstwa najwi´ksze znaczenie ma to, czy globalizacja jest szansà, czy te˝ stanowi zagro˝enie dla
jego rozwoju. Powoduje to, ˝e wszystkie przedsi´biorstwa, a zw∏aszcza koncerny globalne12, których rola wcià˝ wzrasta13, zmuszone sà do poszukiwania nowych êróde∏ przewagi konkurencyjnej i zaadaptowania nowej strategii dzia∏ania. Z jednej strony muszà walczyç o zdobywanie rynków zagranicznych,
a z drugiej, broniç w∏asnych rynków przed zagranicznà konkurencjà. Na rynku
globalnym pozycja przedsi´biorstwa w jednym kraju jest silnie uzale˝niona od
jego pozycji w innych krajach, gdy˝ operacje dokonywane sà w skali Êwiatowej.
Przedsi´biorstwo globalne stawia wi´c czo∏o konkurencji w skali Êwiatowej.
Aby jej sprostaç, musi byç zarzàdzane globalnie, a przede wszystkim musi stosowaç strategie globalne, które powinny si´ opieraç na lepszej organizacji procesów produkcji, handlu, marketingu i innych dzia∏aƒ ∏aƒcucha wartoÊci w skali Êwiatowej. Skutecznà strategià dzia∏ania firmy globalnej jest m.in. strategia
aliansów, pozwala bowiem rozk∏adaç rosnàce koszty funkcjonowania przedsi´biorstw na innych uczestników globalnej gospodarki14, co w znacznym stopniu
przyczynia si´ do wzrostu wartoÊci BIZ w skali Êwiata.
11 J. Witkowska, Motywacje inwestorów zagranicznych – aspekty porównawcze [w:] BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, red. Z. Olesiƒski, PWE, Warszawa 1998, s. 71.
12 W literaturze przedmiotu mo˝na spotkaç ró˝norodne definicje przedsi´biorstwa globalnego,
np. D. Whitwam uwa˝a za przedsi´biorstwo globalne takie, które sprzedaje swoje produkty globalnie, posiada globalne marki produktów i prowadzi dzia∏alnoÊç w ró˝nych krajach (por. D. Whitwam, Right Way to Go Global: An Interview with Whirpool CEO David Whitwam, „Harvard Business Review” 1985, July–August. Wed∏ug innej definicji przedsi´biorstwo globalne to jednostka,
która jest zarzàdzana globalnie i ma opracowanà strategi´ globalnà (por. C.A. Bartlett, S. Ghoshal,
What is a Global Manager, „Harvard Business Review” 1992, September–October. Wspólnà cechà ró˝nych definicji przedsi´biorstwa globalnego sà dwa podstawowe warunki: dzia∏alnoÊç na
rynku ogólnoÊwiatowym i globalny sposób zarzàdzania.
13 Wed∏ug UNCTAD inwestycje zagraniczne realizowane sà przez ponad 60 tys. korporacji
transnarodowych, majàcych ponad 800 tys. filii za granicà.
14 Bariery internacjonalizacji przedsi´biorstwa, red. M.K. Nowakowski, Key Text, Warszawa 1997, s. 82.
Barbara Siuta, Piotr Litwa
314
Rosnàca rola i si∏a koncernów globalnych jest jednym z powodów, dla których czynniki decydujàce o przep∏ywach BIZ ulegajà obecnie zmianie. Wspomniane wczeÊniej tradycyjne czynniki, g∏ównie wielkoÊç rynku oraz koszt si∏y
roboczej, nadal sà istotne, ale systematycznie tracà na znaczeniu. Znajduje to
m.in. odzwierciedlenie w badaniach dotyczàcych atrakcyjnoÊci inwestycyjnej
poszczególnych krajów, przeprowadzonych w 2003 r. przez firm´ konsultingowà A.T. Kearney (rys. 1).
Chiny
USA
Meksyk
Polska
Niemcy
Indie
Wielka Brytania
Rosja
Brazylia
Hiszpania
Francja
W∏ochy
Czechy
Kanada
Japonia
Tajlandia
W´gry
Korea Po∏udniowa
Australia
Tajwan
Wietnam
Hogkong
Malezja
Turcja
Indonezja
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Rys. 1. Kraje o najwi´kszej atrakcynoÊci inwestowania na Êwiecie w 2003 r.
èród∏o: www.kearney.com.
Analizujàc przedstawiony ranking wyraênie widaç, ˝e na czo∏owych miejscach znalaz∏y si´ nie tylko kraje o ch∏onnym rynku wewn´trznym i taniej sile
roboczej (np. Chiny, Indie, Brazylia), ale w wi´kszoÊci kraje wysoko rozwini´te, czego potwierdzeniem jest te˝ fakt, ˝e udzia∏ krajów tzw. triady (UE, USA,
Determinanty lokalizacji bezpoÊrednich inwestycji...
315
Japonia) w Êwiatowych BIZ wynosi∏ w 2003 r. ponad 85% (wyp∏yw) i ponad
75% (nap∏yw).
Prowadzone obecnie badania pokazujà, ˝e decyzje inwestycyjne korporacji
globalnych determinowane sà w coraz wi´kszym stopniu przez takie czynniki, jak:
– liberalizacja polityki gospodarczej krajów przyjmujàcych inwestycje,
– post´p techniczny,
– czynniki z zakresu zarzàdzania i organizacji.
4. Zakres bezpoÊrednich inwestycji zagranicznych
na Êwiecie
BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne z uwagi na zakres korzyÊci, jakie
mogà przynosiç gospodarkom krajów, do których nap∏ywajà, uwa˝ane sà za
jeden z wa˝niejszych czynników dynamizujàcych rozwój gospodarek. W latach
2000–2003 mo˝na jednak zaobserwowaç niekorzystnà tendencj´ w tym
zakresie, objawiajàcà si´ globalnym spadkiem nap∏ywu BIZ w skali Êwiatowej.
W 2000 r. wartoÊç BIZ na Êwiecie wynosi∏a 1 387 952 mln USD, a w 2003 r.
zmniejszy∏a si´ do 1/2 tej wartoÊci, tj. 559 576 mln USD15.
Spadek wartoÊci BIZ w krajach rozwini´tych, na które przypada oko∏o 70%
wartoÊci nap∏ywu BIZ na Êwiecie, zwiàzany by∏ w decydujàcej mierze ze
zmniejszeniem iloÊciowo-wartoÊciowym fuzji i przej´ç, a tak˝e z przecenà wartoÊci akcji w wi´kszoÊci ga∏´zi gospodarki Êwiatowej16. RównoczeÊnie niekorzystne uwarunkowania w gospodarce Êwiatowej, wyra˝ajàce si´ Êwiatowà recesjà gospodarczà, wp∏yn´∏y ujemnie na zakres nap∏ywu BIZ. Nie mniej nale˝y
zauwa˝yç, ˝e w tych samych latach zasoby pozyskanych i ulokowanych BIZ nie
tylko nie zmniejszy∏y si´, ale nawet wzros∏y, co dobrze Êwiadczy o mo˝liwoÊciach rozwoju wielu gospodarek. Dlatego te˝ nale˝y dokonaç bardziej szczegó∏owego przeglàdu wartoÊciowego BIZ na Êwiecie. Na rys. 2 przedstawiono
kraje, b´dàce najwi´kszymi odbiorcami BIZ na Êwiecie w latach 2002 i 2003.
Z danych przedstawionych na rys. 2 wynika, ˝e zarówno w 2002 r., jak
i w 2003 r. do g∏ównych odbiorców BIZ na Êwiecie nale˝a∏y kraje rozwini´te.
WÊród 20 wyszczególnionych paƒstw zaledwie 6 to paƒstwa krajów rozwijajàcych si´, tj. Chiny, Hongkong, przynale˝àcy do Chin, Singapur, Meksyk, Brazylia i Bermudy. G∏ównym odbiorcà BIZ na Êwiecie w latach 2002 i 2003 by∏
Luksemburg. WartoÊç nap∏ywu BIZ do tego kraju w 2002 r. wynios∏a 116 984
mln USD, a w 2003 r. 87 557 mln USD17. Drugim krajem pod wzgl´dem wielkoÊci importu BIZ na Êwiecie by∏y Chiny, do których w 2002 r. nap∏yn´∏o
52 743 mln USD, a w 2003 r. 53 505 mln USD. Na trzecim miejscu uplasowaNa podstawie: World Investment Report 2004, United Nations, New York–Geneva 2004.
Koniunktura gospodarcza na Êwiecie 2001–2003, Rzàdowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2002, s. 2.
17 World Investment Report 2004...
15
16
èród∏o: World Investment Report...
2003 r.
2002 r.
Rys. 2. Nap∏yw BIZ na Êwiecie do krajów, b´dàcych ich najwi´kszymi importerami w latach 2002 i 2003 (w mld USD)
0
20
40
60
80
100
120
140
6,6
Kanada
Austria
21
6,9
1
7,9
Australia
14
8,5
2,7
Bermudy
10,8
14,7
Meksyk
10,1
16,6
Brazylia
12,2
5,6
Szwajcaria
11,4
5,7
Singapur
12,9
Niemcy
36
13,6
9,7
Hongkong
14,5
Wielka Brytania
27,8
16,4
14,5
W∏ochy
25,5
24,5
Irlandia
19,7
25,6
Holandia
25,6
35,9
Hiszpania
29,5
Belgia
14,8
29,8
USA
62,9
47
48,9
Francja
53,5
52,7
Chiny
87,6
Luksemburg
117
Barbara Siuta, Piotr Litwa
316
Determinanty lokalizacji bezpoÊrednich inwestycji...
317
∏a si´ Francja, w wypadku której wartoÊç nap∏ywu BIZ w 2002 r. wynios∏a
48 906 mln USD, a w 2003 r. 46 981 mln USD.
Do czo∏owych importerów BIZ na Êwiecie zalicza si´ tak˝e USA, przy czym
wartoÊç nap∏ywu BIZ do tego kraju w 2003 r. zmala∏a o ponad po∏ow´ w porównaniu z 2002 r., osiàgajàc wartoÊç 29 772 mln USD w 2003 r., gdy w 2002 r. wartoÊç nap∏ywu BIZ wynios∏a 62 870 mln USD. WÊród wi´kszoÊci pozosta∏ych 16
krajów Êwiata wartoÊç nap∏ywu BIZ w analizowanym okresie 2002–2003 by∏a
znacznie mniejsza i nie przekroczy∏a w ˝adnym kraju 30 mld USD rocznie (z wyjàtkiem Niemiec, gdzie wartoÊç nap∏ywu BIZ w 2002 r. wynios∏a 36 mld USD).
Podobne tendencje mo˝na zaobserwowaç w odniesieniu do wartoÊci wyp∏ywu
BIZ na Êwiecie. Na rys. 3 przedstawiono kraje, b´dàce najwi´kszymi inwestorami BIZ na Êwiecie w latach 2002 i 2003. Z danych tych wynika, ˝e dominujàcà
rol´ w zakresie wyp∏ywu BIZ na Êwiecie odgrywajà kraje o rozwini´tych gospodarkach. WÊród 20 krajów zaliczanych do najwi´kszych eksporterów BIZ na
Êwiecie a˝ 14 paƒstw to kraje rozwini´te, a tylko 5 to kraje o gospodarkach rozwijajàcych si´ i wÊród nich wyró˝niono: Tajwan, Singapur, Hongkong, Republika Korei i Brytyjskie Wyspy Dziewicze oraz jeden kraj zaliczany do gospodarek
krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej, którym jest Rosja.
G∏ównym eksporterem w zakresie BIZ na Êwiecie sà Stany Zjednoczone,
gdzie wartoÊç wyp∏ywu BIZ w 2002 r. wynios∏a 115 340 mln USD, a w 2003 r.
151 884 mln USD. Drugim czo∏owym eksporterem BIZ na Êwiecie jest Luksemburg, gdzie wartoÊç wyp∏ywu BIZ w 2002 r. wynios∏a 126 116 mln USD,
a w 2003 r. 95 991 mln USD. Zbli˝ony poziom wartoÊci wyp∏ywu BIZ majà
Francja i Wielka Brytania. WartoÊç eksportu BIZ we Francji w 2002 r. wynios∏a 49 434 mln USD, a w 2003 r. 57 279 mln USD. Natomiast w Wielkiej Brytanii wartoÊç wyp∏ywu BIZ w 2002 r. wynios∏a 35 180 mln USD, a w 2003 r.
55 093 mln USD. W grupie paƒstw, w których wartoÊç eksportu BIZ w latach
2002 i 2003 przekroczy∏a 30 mld USD, znalaz∏y si´: Belgia, Holandia, Japonia
i Hiszpania.
Oprócz wymienionych podstawowych wskaêników w zakresie BIZ, tj. ich nap∏ywu i wyp∏ywu, wyró˝nia si´ tak˝e wskaênik zasobów BIZ pozyskanych z zagranicy oraz wskaênik zasobów BIZ ulokowanych za granicà. W tabeli 1 przedstawiono ww. wskaêniki dla krajów zaliczanych do trzech rodzajów gospodarek
Êwiatowych w latach 2002 i 2003. Z danych zawartych w tabeli 1 wynika, ˝e
w latach 2002 i 2003 wartoÊç zasobów BIZ zarówno pozyskanych, jak i ulokowanych za granicà wzrasta∏a. Najwi´kszà wartoÊcià pozyskanych zasobów BIZ
na Êwiecie charakteryzowa∏y si´ kraje rozwini´te – ich wartoÊç w 2002 r. wynios∏a 5 049 786 mln USD, a w 2003 r. 5 701 633 mln USD. Tak˝e wartoÊç zasobów BIZ ulokowanych za granicà w latach 2002 i 2003 w grupie krajów rozwini´tych by∏a najwi´ksza i wynios∏a odpowiednio: w 2002 r. 6 355 130 mln USD,
a w 2003 r. 7 272 319 mln USD.
èród∏o: World Investment Report...
2003 r.
2002 r.
Rys. 3. Wyp∏yw BIZ na Êwiecie z krajów, b´dàcych ich najwi´kszymi eksporterami w latach 2002 i 2003 (w mld USD)
0
20
40
60
80
100
120
140
3,1
0
Brytyjskie Wyspy
Dziewicze
160
3,4
2,6
Republika Korei
3,8
Hongkong
17,5
7,1
5,3
Austria
5,7
4,9
Tajwan
5,5
3,7
Singapur
4,1
3,5
Rosja
36,1
W∏ochy
34,6
10,9
7,6
Szwajcaria
17,4
10,7
Szwecja
15,1
7,6
Australia
21,5
26,4
Kanada
28,8
32,3
Japonia
23,4
31,5
Hiszpania
36,6
Belgia
36,1
34,6
Holandia
12,4
55,1
Wielka Brytania
35,2
57,3
49,4
Francja
96
Luksemburg
126,1
151,9
USA
115,3
Barbara Siuta, Piotr Litwa
318
Determinanty lokalizacji bezpoÊrednich inwestycji...
319
Tabela 1. Zasoby BIZ pozyskanych z zagranicy i ulokowanych za granicà w latach
2002 i 2003 w wybranych gospodarkach Êwiatowych (w mln USD)
Wyszczególnienie
Ogó∏em, w tym:
Kraje o gospodarkach rozwini´tych
Kraje o gospodarkach rozwijajàcych si´
Kraje Europy Centralnej i Wschodniej
Zasoby BIZ
ulokowane za granicà
Zasoby BIZ pozyskanych
z zagranicy
2002
2003a
2002
2003a
7 371 554b
5 049 786b
2 093 569a
228 199a
8 245 074b
5 701 633b
2 280 171a
263 270a
7 209 582b
6 355 130b
796 503a
57 949a
8 196 863
7 272 319
858 681
65 863
a wartoÊç szacowana; b uwzgl´dniono dane dotyczàce Luksemburga i Belgii. WartoÊci dotyczàce
zasobów w 2002 r. (238 270 mln USD) opracowano na podstawie danych Mi´dzynarodowego
Funduszu Walutowego (Balance of Payment CD-ROM, June 2004). Zasoby dla 2003 r. (335 311
mln USD) oszacowano poprzez dodanie przep∏ywów BIZ w 2003 r. dla Belgii i Luksemburga do
zasobów BIZ w 2002 r., prezentowanych przez MFW.
Kraje o gospodarkach rozwini´tych to: 15 paƒstw Unii Europejskiej, inne kraje Europy Zachodniej, tj.: Islandia, Malta, Norwegia, Szwajcaria, kraje Ameryki Pó∏nocnej, tj.: USA, Kanada, oraz
inne kraje rozwini´te, tj.: Australia, Izrael, Japonia i Nowa Zelandia.
Kraje o gospodarkach rozwijajàcych si´ to kraje: Afryki, Ameryki ¸aciƒskiej i Karaibów, Azji
i Pacyfiku.
Kraje Europy Ârodkowej i Wschodniej to: Albania, Bia∏oruÊ, BoÊnia i Hercegowina, Bu∏garia,
Chorwacja, Czechy, Estonia, W´gry, ¸otwa, Litwa, Mo∏dawia, Polska, Rumunia, Rosja, Serbia
i Czarnogóra, S∏owacja, S∏owenia, Macedonia, Ukraina.
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: World Investment Report...
WartoÊç pozyskanych zasobów BIZ w analizowanym okresie wzrasta∏a zarówno w grupie krajów rozwijajàcych si´, jak i krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej. WartoÊci zasobów pozyskanych BIZ dla krajów rozwijajàcych si´ stanowià
niespe∏na 30% w odniesieniu do Êwiata ogó∏em (2 093 569 mln USD w 2002 r.
i 2 280 171 mln USD w 2003 r.), a dla krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej
oko∏o 3% (228 199 mln USD w 2002 r. i 263 270 mln USD w 2003 r.). Âwiadczy
to m.in. o wcià˝ wyst´pujàcych znaczàcych ró˝nicach pomi´dzy wyszczególnionymi gospodarkami Êwiatowymi w zakresie ich mo˝liwoÊci w pozyskaniu BIZ
i atrakcyjnoÊci. Ró˝nice te sà jeszcze bardziej widoczne w odniesieniu do zasobów
BIZ ulokowanych za granicà. To potencja∏ tych gospodarek sprawia, ˝e najwi´ksze w tym zakresie mo˝liwoÊci posiadajà kraje o gospodarkach rozwini´tych. WartoÊç lokowanych BIZ za granicà wÊród krajów rozwijajàcych si´ stanowi zaledwie
11% w stosunku do wartoÊci ogó∏em na Êwiecie (796 503 mln USD w 2002 r.
i 858 681 mln USD w 2003 r.), a wÊród krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej
poni˝ej 1% (57 949 mln USD w 2002 r. i 65 863 mln USD w 2003 r.).
Zakres lokowania BIZ w krajach zaliczanych do poszczególnych rodzajów
gospodarek wykazuje pewnà tendencj´ w podziale na sektory dzia∏alnoÊci w tych
gospodarkach. Na rys. 4 przedstawiono przep∏ywy pozyskanych BIZ w latach
2001 i 2002 w podziale na trzy sektory dzia∏alnoÊci: sektor dzia∏alnoÊci podstawowej, sektor dzia∏alnoÊci przemys∏owej oraz sektor dzia∏alnoÊci us∏ugowej.
Barbara Siuta, Piotr Litwa
320
Ogó∏em
Kraje rozwini´te
9
24
67
73
9
Kraje rozwijajàce si´
18
Kraje Europy Ârodkowej
i Wschodniej
10
50
3
72
25
40
dzialalnoÊç podstawowa
dzialalnoÊç przemys∏owa
dzialalnoÊç us∏ugowa
Sektor dzia∏alnoÊci podstawowej obejmuje: rolnictwo, leÊnictwo, ∏owiecto, rybo∏ówstwo i rybactwo, górnictwo i kopalnictwo, ropa naftowa, inne rodzaje, gdzie indziej niesklasyfikowane.
Sektor dzia∏alnoÊci przemys∏owej obejmuje produkcj´: artyku∏ów spo˝ywczych, napojów i wyrobów tytoniowych, wyrobów w∏ókienniczych i odzie˝y, skór, drewna i wyrobów z drewna, koksu,
rafinacj´ ropy naftowej i paliw jàdrowych, wyrobów chemicznych, wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych, wyrobów z surowców niemetalicznych pozosta∏ych, metali i wyrobów z metali,
maszyn i urzàdzeƒ, urzàdzeƒ elektrycznych i elektronicznych, instrumentów precyzyjnych, pojazdów mechanicznych i wyposa˝enia transportu, produkcj´ innà, gdzie indziej niesklasyfikowanà,
oraz dzia∏alnoÊç publikacyjnà i poligraficznà.
Sektor us∏ug obejmuje: wytwarzanie i zaopatrywanie w energi´ elektrycznà, gaz, wod´, budownictwo, handel hurtowy i detaliczny, hotele i restauracje, transport, gospodark´ magazynowà i ∏àcznoÊç,
poÊrednictwo finansowe, us∏ugi biznesowe (obs∏uga nieruchomoÊci, wynajem, nauka i us∏ugi zwiàzane z prowadzeniem dzia∏alnoÊci gospodarczej), administracj´ publicznà i obron´ narodowà, edukacj´, ochron´ zdrowia i opiek´ spo∏ecznà, pozosta∏à dzia∏alnoÊç us∏ugowà komunalnà, spo∏ecznà
i indywidualnà, inne us∏ugi oraz pozosta∏à dzia∏alnoÊç us∏ugowà, gdzie indziej niesklasyfikowanà.
Rys. 4. Przep∏ywy pozyskanych BIZ na Êwiecie w podziale na sektory dzia∏alnoÊci
oraz rodzaje gospodarek w latach 2001 i 2002 (w %)
èród∏o: World Investment Report...
Z danych przedstawionych na rys. 4 wynika, ˝e w latach 2001 i 2002 ponad
po∏owa pozyskanych Êwiatowych przep∏ywów BIZ przypada na sektor dzia∏al-
Determinanty lokalizacji bezpoÊrednich inwestycji...
321
noÊci us∏ugowej (67%), znacznie mniej na dzia∏alnoÊç przemys∏owà (24%),
a najmniejszy udzia∏ odnotowano w dzia∏alnoÊci podstawowej (9%). Podobne
relacje mo˝na zauwa˝yç w grupie krajów rozwini´tych (odpowiednio: 73%,
18%, 9%) oraz krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej (72%, 25%, 3%).
WÊród krajów rozwijajàcych si´ wartoÊç pozyskanych BIZ jest g∏ównie kreowana w dzia∏alnoÊci us∏ugowej (w 50%) oraz w dzia∏alnoÊci przemys∏owej
(w 40%), w najmniejszym stopniu zaÊ w dzia∏alnoÊci podstawowej (10%). Powy˝sze dane wskazujà, ˝e sektor dzia∏alnoÊci us∏ugowej traktowany jest jako
doÊç znaczàcy i atrakcyjny z punktu widzenia lokowania BIZ na Êwiecie.
Podobne relacje mo˝na zauwa˝yç w odniesieniu do przep∏ywów zasobów
ulokowanych za granicà. Na rys. 5 przedstawiono przep∏ywy BIZ ulokowanych
za granicà w latach 2001 i 2002 w podziale na sektory dzia∏alnoÊci.
Ogó∏em
Kraje rozwini´te
7
7
71
71
22
22
Kraje Europy Ârpodkowej
i Wschodniej
Kraje rozwijajàce si´
1,8
0,1
77,2
64,9
21
dzialalnoÊç podstawowa
dzialalnoÊç przemys∏owa
35
dzialalnoÊç us∏ugowa
ObjaÊnienia jak do rys. 4
Rys. 5. Przep∏ywy BIZ ulokowanych za granicà w podziale na sektory dzia∏alnoÊci
oraz rodzaje gospodarek w latach 2001 i 2002 (w %)
èród∏o: World Investment Report...
322
Barbara Siuta, Piotr Litwa
Z danych przedstawionych na rys. 5 wynika, ˝e na Êwiecie przep∏ywy BIZ
ulokowanych za granicà w latach 2001 i 2002 najcz´Êciej trafia∏y do tych dziedzin dzia∏alnoÊci, które zwiàzane by∏y z sektorem us∏ug (w 71%), w mniejszym
zakresie do tych, które zwiàzane by∏y z dzia∏alnoÊcià przemys∏owà (22%),
a w najmniejszym procencie – z dzia∏alnoÊcià podstawowà (7%). Identyczne
proporcje zaobserwowano w grupie krajów rozwini´tych, które w zasadzie decydujà o zasobach BIZ ulokowanych za granicà w skali Êwiatowej. W grupie
paƒstw rozwijajàcych si´ przep∏ywy lokowanych BIZ pochodzàcych z tych
krajów w 77,2% dotyczy∏y tak˝e dzia∏alnoÊci us∏ugowej, w 21% dzia∏alnoÊci
przemys∏owej, a w 1,8% dzia∏alnoÊci podstawowej. W przypadku krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej przep∏ywy BIZ lokowanych z tych krajów za
granicà w 64,9% dotyczy∏y dzia∏alnoÊci us∏ugowej, w 35% dzia∏alnoÊci przemys∏owej, a zaledwie w 0,1% dzia∏alnoÊci podstawowej. Na podstawie tych
proporcji mo˝na wnioskowaç o potrzebach dotyczàcych BIZ w poszczególnych obszarach gospodarki Êwiatowej.
5. Podsumowanie
BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne na Êwiecie sà istotnym czynnikiem
rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów oraz jednym z podstawowych
czynników rozwoju spo∏ecznego. Spe∏niajà funkcje o charakterze techniczno-produkcyjnym, ekonomicznym i spo∏ecznym i z tych wzgl´dów stanowià jednà z g∏ównych determinant osiàgania celów gospodarczych i spo∏ecznych.
Eksporterami BIZ na Êwiecie w latach 2002 i 2003 by∏y przede wszystkim
kraje o gospodarkach wysoko rozwini´tych, w tym g∏ównie: USA, Luksemburg, Francja, Wielka Brytania, Holandia, W∏ochy i Japonia. Inwestycje z tych
krajów by∏y kierowane zarówno do innych krajów rozwini´tych, jak i krajów
rozwijajàcych si´ oraz krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej.
Najwi´kszymi importerami BIZ na Êwiecie w latach 2002 i 2003 by∏y kraje
wysoko rozwini´te, w tym g∏ównie Luksemburg i USA, które jednak w 2003 r.
ograniczy∏y import BIZ o ponad po∏ow´ w porównaniu z 2002 r., oraz Francja,
Hiszpania, Irlandia, Holandia i Niemcy, które jednak w 2003 r. blisko 3-krotnie zmniejszy∏y import BIZ w porównaniu z 2002 r. Najwi´kszym importerem
BIZ wÊród krajów rozwijajàcych si´ okaza∏y si´ Chiny, zajmujàc drugie miejsce po Luksemburgu. Z tego m.in. powodu gospodark´ tego kraju uznaje si´ za
jednà z najbardziej intensywnie rozwijajàcych si´ gospodarek na Êwiecie.
Na Êwiecie w latach 2002 i 2003 obserwuje si´ ogólny wzrost zasobów BIZ
zarówno pozyskanych z zagranicy: z wartoÊci ogó∏em 7 371 554 mln USD
w 2002 r. do 8 245 074 mln USD w 2003 r., jak równie˝ lokowanych za granicà: z wartoÊci 7 209 582 mln USD w 2002 r. do 8 196 863 mln USD w 2003 r.
Dlatego te˝ istotnym zagadnieniem jest zwrócenie uwagi na determinanty lokalizacji BIZ na Êwiecie. Do tradycyjnych, podstawowych determinant lokalizacji BIZ zaliczano dotychczas: du˝y i ch∏onny rynek wewn´trzny, tanià i do-
Determinanty lokalizacji bezpoÊrednich inwestycji...
323
brze wykwalifikowanà si∏´ roboczà, po∏o˝enie geopolityczne, polityk´ rzàdu
oraz pozycj´ mi´dzynarodowà.
Przeprowadzone ostatnio badania, a tak˝e analiza rzeczywistego eksportu
i importu BIZ na Êwiecie w ostatnich latach wskazujà, ˝e do determinant tradycyjnych nale˝y dodaç kolejne, tj.: liberalizacj´ polityki gospodarczej krajów
przyjmujàcych inwestycje, ogólny post´p techniczny oraz czynniki z zakresu
zarzàdzania i organizacji.
Literatura
Bariery internacjonalizacji przedsi´biorstwa, red. M.K. Nowakowski, Key Text, Warszawa 1997.
Bartlett C.A., Ghoshal S., What is a Global Manager, „Harvard Business Review” 1992,
September–October.
BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, red. Z. Olesiƒski, PWE, Warszawa 1998.
Devlin G., Bleackley M., Strategic Alliances – Guidelines for Success, „Long Range Planning” 1988, Vol. 21, October.
Dobrodziej E., Kapita∏ zagraniczny w Polsce, Oficyna Wydawnicza OÊrodka Post´pu Organizacyjnego, Bydgoszcz 1999.
Garrette B., Dussauge P., Strategie aliansów na rynku, Poltext, Warszawa 1996.
Graffin W.R., Podstawy zarzàdzania organizacjami, Warszawa 1998.
Gugler P., Building Transnational Alliances to Create Competitive Advantage, „Long Range
Planning” 1992, Vol. 25, February.
Koniunktura gospodarcza na Êwiecie 2001–2003, Rzàdowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2002.
Levitt Th., The Globalization of Markets, „Harvard Business Review” 1983, May–June.
Ohmae K., The Global Logic of Strategic Alliances, „Harvard Business Review” 1989,
March–April.
Parker B., Globalization and Business Practice Managing across Boundaries, Sage Publications, London 1998.
Stoner J.A., Freeman R.E., Gilbert D.R., Jr., Kierowanie, PWE, Warszawa 1997.
Wodniak R., Ocena funkcjonowania w Polsce przedsi´biorstw z udzia∏em kapita∏u zagranicznego [w:] Kapita∏ zagraniczny w Polsce, red. Z. Sadowski, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 1999.
Wojnicka E., BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne w procesie prywatyzacji gospodarki
polskiej, Instytut Badaƒ nad Gospodarkà Rynkowà, Gdaƒsk 1999.
World Investment Report 2004, United Nations, New York–Geneva 2004.
Determinants of Location of Foreign Direct Investments
around the Globe
Globalisation has necessitated that investors make fundamental changes in their
activities with respect to goal setting and implementation, as well as methods of operation.
They must base their decisions on values characteristic of a global orientation, among
which the following should be listed: openness, complexity, creativity, focus on results and
the future, and cooperation. Under constantly increasing competition, capital flows to
where the most favourable conditions exist for prospective profit.
324
Barbara Siuta, Piotr Litwa
Given the fact that investments are one of the basic categories of division of the social
product and the main determinants of socio-economic development of countries, and taking
into account their technical, production, economic and social functions, it can be asserted
that investments are one of the main determinants of the achievement of economic and
social goals as well as an elementary condition for attaining economic growth. In highly
developed countries, investments constitute a basic, “technological” factor determining the
effective management of enterprises and maintenance of their competitive position on the
market. Thus, the level and character of investments have a decisive impact on the
development not only of countries but of individual enterprises as well.
For this reason, too, in this article the authors present the issue of foreign direct
investment in the world economy, in particular, investments conducted by global concerns.
The authors present key factors determining capital flows and the magnitude of these flows.