Pobierz PDF - Problems of Forensic Sciences

Problems of Forensic Sciences 2016, vol. 105, 408–417
Application of emotional intelligence concept
in forensic psychology in a context of research
on psychopathy
Krzysztof NOWAKOWSKI
Institute of Psychology, Jesuit University Ignatianum, Kraków, Poland
Abstract
In the forensic psychology emotional intelligence (EI) construct is, among others, applied in research on mechanisms of affective processes’ disorders that are present in psychopathy. This term turns up also in a context of theories emphasising adaptive
characteristics of psychopaths, determining their specific lifestyle basing on exploiting social environment in which they are.
The aim of this article is an attempt to put in order various research reports concerning relationships between psychopathy and
emotional intelligence. In the undertaken analysis, one focused mainly on discussion on factors that are important from the
perspective of emotional intelligence examination in persons with psychopathic characteristics: the used model and tool for
measurement of emotional intelligence, research sample selection, identification of the psychopathy subtype or accepted level
of analysis. Moreover, one indicated areas of potential use of emotional intelligence concept in judicial and penitentiary practice
in relation to criminal psychopaths.
Key words
Psychopathy; Emotional intelligence; PCL-R; Models of emotional intelligence.
Received 10 October 2016; accepted 7 November 2016
The term emotional intelligence is more and more
often used in contemporary analysis of conditions of
psychopathic personality disorder. A need for examination of complex cognitive processes – such as emotional intelligence – responsible for processing information of affective character in relation to psychopathy results directly from the specifics of this disorder.
Different, incorrect pattern of emotional functioning is
unanimously accepted both by academic researchers
and clinicians as a basic characteristic of psychopathy.
Lack of empathy, inability to experience moral feelings: shame and guilt, as well as shallow emotionality
are among the basic characteristics of clinical image
of psychopathic personality. In consequence, research
on emotional intelligence are usually conducted in
a context of disturbances of emotional processes typical for this disorder, such as a deficit of anticipatory
anxiety and difficulties in learning of passive avoidance of aversive stimuli or low emotional reactivity.
An example of research of this type is use of The Trait
Meta-Mood Scale (TMMS) for verification of modulation of reaction model that assumes presence of specific deficit of attention in perception of emotional signals among psychopaths (Malterer, Glass, Newman,
2008). At the same time, simultaneously to the dominant research approach concentrating on irregularities
of emotional processes in psychopaths, emotional intelligence construct appears in concepts emphasising
limited, selective character of affective deficits in psychopathy, or even indication that some compensating
mechanisms co-occur with the existing dysfunctions.
This approach, referring to the prototypical operational model of psychopathy by Cleckley and assumptions
of evolutionary psychology, concentrates on recogni-
Application of emotional intelligence concept in forensic psychology in a context of research on psychopathy
tion of mechanisms behind adaptive characteristics of
this disorder (Dutton, 2012). From this perspective
emotional intelligence is treated as a kind of cognitive
resource enabling psychopathic individuals to manipulate and use other people for own needs, as well as
effectively realisea parasitic lifestyle, despite deficits
manifested in emotional functioning.
Majority of research concerning relationships between emotional intelligence and psychopathic personality confirms presence of lowered indicators of
emotional intelligence in psychopaths, what remains in
concordance with approach concentrating on emotional deficits (Ermer, Kahn, Salovey, Kiehl, 2012; Lishner, Swim, Hong Vitacco, 2011; Visser, Bay, Cook,
Myburgh, 2010). On the other hand, there are data
that indicate that psychopathic persons have at their
disposal some skills that enable them to use language
of emotions with simultaneous inability to experience
them subjectively. In the light of previous research, it
is difficult to unconditionally agree with (dominant in
literature) opinion on a general deficit of emotional
intelligence of persons with psychopathic personality structure. The present state of research rather indicates a more complex character of this relationship;
it cannot be reduced to statement on negative (first
approach – focused on deficits) or lack of negative
(second approach – emphasising adaptive characteristics) relationship between psychopathy and emotional
intelligence (see Copestake, Gray, Snowden, 2013;
Nowakowski, 2014). What is more, data analysis suggests that some additional factors resulting from the
character of both variables play a mediating role in the
context of complexity of this relation.
Among factors that are important from the perspective of research on emotional intelligence of psychopaths one of the most important seems to be the
accepted model – method of defining the emotional
intelligence. In literature there are two basic ways of
defining the construct of emotional intelligence (see
Matczak, Knopp, 2013). First of them, embracing socalled ability models, assumes that emotional intelligence is a complex skill (or a group of skills) of cognitive character, intended for processing of emotional
information. An example of such approach is a concept by Salovey and Mayer (1990), in further years
developed in collaboration with Caruso. In the model
proposed by authors emotional intelligence is formulated as individually differentiated skill based on mental processes engaged in recognition of emotions, their
understanding, use and regulations both in relation to
own, and somebody else’s affective states (Mayer, Salovey, Caruso 2000; Mayer, Salovey, Caruso, 2004).
Emotional intelligence defined like that has a form of
409
structure composed of four components, corresponding with skills intended for: 1) perception of emotions;
2) use of emotions to support thinking; 3) understanding of emotions; and 4) management of emotions. On
the other hand, the enumerated components are parts
of two superior areas defined as experiential EI (components 1 and 2) and strategic EI (components 3 and
4; Brackett, Salovey, 2008).
So-called mixed models are an alternate method to
define emotional intelligence. Among mixed models
one can, on the other hand, enumerate concepts describing emotional intelligence in categories of certain disposition, personality trait, as well as concepts
which use the term of emotional intelligence in relation to a wide extent of skills, especially extra-cognitive ones. An example of mixed model of the first type
is concept by Petrides and Furnham (2001; Petrides,
Perez-Gonzalez, Furnham, 2007), in which emotional
intelligence, apart from understanding it as an ability
(ability emotional intelligence), is understood also as
a trait (trait emotional intelligence) that enables an individual to efficiently cope in various types of social
situations. An accent on adaptive function of emotional intelligence is present also in concepts by Bar-On
and Coleman, being examples of mixed models of second type, namely those basing on competences. Both
concepts understand the emotional intelligence very
widely, including within its extent various skills, such
as resistance to stress or self-acceptance, high level of
which conditions an effective functioning in interpersonal relationships.
A model of emotional intelligence accepted by
a researcher is reflected in the method of measurement
one applies. Level of emotional intelligence, in case of
ability models, is defined using test tools which measure quality of solution of certain tasks by an examined
person (ability-based measures). An example of a test
dedicated for measurement of emotional intelligence
is MSCEIT / The Mayer-Salovey-Caruso Emotional Intelligence Test (Mayer, Salovey, Caruso, 2002),
composed of four scales corresponding with structure
of emotional intelligence embraced in concept by Salovey and Mayer. Among testing tools by Polish authors one should enumerate: Emotional Intelligence
Test (Śmieja, Orzechowski, Beauvale, 2007; Śmieja,
Orzechowski, Asanowicz, 2012), also constructed on
the basis of four-factor model , and Scale of Emotional Intelligence – Faces (SIE-T; Matczak, Piekarska,
Studniarek, 2005) designed mainly for measurement
of such skills like perception and naming of emotions. Recognition of emotional intelligence by mixed
models in categories of personality characteristic in
diagnostic practice means use of questionnaires and
Problems of Forensic Sciences 2016, vol. 105, 408–417
410
K. Nowakowski
self-report measures. Self-report tools are used in
both types of mixed models, both trait-based, and
competence-based ones. Among questionnaires most
often used in research on emotional intelligence one
should enumerate: EQ-i / Bar-On Emotional Quotient
Inventory (Bar-On, 1997), TMMS/ Trait Meta Mood
Scale (Salovey et al., 1995), as well as SSRI / Schutte
Self-Report Inventory (Schutte et al., 1998). Apart
from Questionnaire of Emotional Intelligence (INTE;
Jaworowska, Matczak, 2001), being a Polish adaptation of SSRI, another self-reporting tool for examination of emotional intelligence available in Poland is
Two-Dimentional Emotional Intelligence Inventory /
DINEMO (Matczak, Jaworowska, 2006).
It is worthwhile to emphasise that assessment of
level of emotional intelligence on the basis of test examination is based on measurement of maximal performance, namely being in the upper level of possible performance by a given person, and additionally
occurs in an untypical, nonstandard situation for the
examined person, like dealing with a test. On the other
hand, questionnaires of emotional intelligence based
on traits models – similarly like personality questionnaires – aim at measurement of average, typical performance, manifested in everyday situations (Matczak,
Knopp, 2013). Because of the specific research group
as the one constituted by psychopaths, one should pay
special attention to some general difficulty associated with use of psychometric tools in examination of
persons with psychopathic traits. Among basic clinical
characteristics of psychopathy are: pathological lying
and an ability to manipulate with the impression made
on another person. A method of protection against
influence of auto-presentation effect by an examined
person when assessing intensity of psychopathic characteristics in PCL-R Scale is application of “double”
procedure, consisting in confrontation of information
from case files with information obtained during interview with a detainee. In the context of using tools
for measurement of emotional intelligence of examinees with psychopathic personality it seems that
more immune to influence of auto-presentation and
social acceptation are test methods based on ability
models. Questionnaire methods basing on declarations ad self-knowledge of an examined person may
be less sensitive in this extent, especially in case of
psychopaths with tendencies for manipulating with
self-image and for presentation in favourable light.
Differences between results of examination of emotional intelligence obtained using test and self-report
tools also indicate the necessity to take into account
the above-mentioned differences between both types
of tools.
Apart from method of defining term of emotional
intelligence and connected with that method of measurement, another factor that should be taken into account when analysing research results on relationship
between psychopathy and emotional intelligence, is
selection of research sample that takes into account
occurrence of two groups meeting diagnostic criteria
of psychopathy. In literature devoted to the problem of
psychopathic personality one traditionally accepts an
opinion on prevalence of this disorder among persons
braking legal rules, detainees, or patients of psychiatric and detention wards. At the same time more and
more often there are published papers on subcriminal
type of psychopathy (successful psychopaths) or problem of occurrence of psychopathic traits in general,
extra-penitentiary population (Hall, Benning, 2006;
Lilienfeld, Watts, Smith, 2015). Possibilities to examine symptoms of psychopathy in this group emerged
together with introduction of self-report measurement
tools: PPI-R (Psychopathic Personality Inventory;
Lilienfeld, Widows, 2005) and TriPM (Triarchic Psychopathy Measure; Patrick, 2010), being an answer
to limitations of PCL-R Scale (Hare, 2003) designed
for and targeted at diagnosis of criminal psychopathy.
A need to examine intensity of psychopathic traits in
both groups, both persons violating, and those who do
not violate legal norms, results additionally from evolution of the construct of psychopathy itself (its heterogeneity, postulated by numerous authors, division
to primary and secondary psychopathy, separation of
subtypes of this disorder) as well as more and more
often questioning of categorial approach in favour of
dimensional approach in diagnosis of personality disorders. It is true that scientific circle lacks in uniform
opinion on whether non-criminal type of psychopathy
is a diagnostic item of different aetiology and clinical
image, or whether it is a subtype of the disorder with
a less intense pattern of antisocial behaviours. Nevertheless, when analysing research on correlates of psychopathy one should remember that they embrace –
apart from detainees and clinical groups – also groups
of persons who do not violate the law.
The last issue which seems to be significant in the
context of examination of emotional intelligence in
population of persons with psychopathic traits is the
accepted level of analysis. Psychopathy – similarly
like an emotional intelligence construct – is defined
as a complex, multidimensional variable. Such model
of psychopathy is present in the contemporary most
influential concepts of the disorder: two-factor model
by Hare, being a basis for PCL-R Scale and three-factor model proposed by authors of the PPI-R Questionnaire. Complex framework of both constructs – on
Problems of Forensic Sciences 2016, vol. 105, 408–417
Application of emotional intelligence concept in forensic psychology in a context of research on psychopathy
theoretical level as well as on measurement tools level
(subscales, factors) – suggests also a complex character of dependence between psychopathy and emotional intelligence. Examination of relationship between
those variables may then take place on various levels
of analysis: general (e.g. general result in MSCEIT
and sum of points in PCL-R Scale) as well as relations
between particular subscales of emotional intelligence
and factors/scales of measurements of psychopathic
traits intensity. Such approach is justified by numerous contemporary data indicating that relationships
between psychopathy and other examined constructs
are more observable on the level of particular factors
or aspects of the disorder than when assessing a general level of psychopathy. In the context of research on
relationship between psychopathy and EI the detected
dependencies also often refer only to one of dimensions of the disorder: interpersonal-affective characteristics (which diagnostic equivalents are: PCL-1
factor, PPI fearless dominance factor and primary
psychopathy), or combination of impulsivity, antisocial behaviours and poor behavioural controls defined
by PCL-2 factor, PPI self-centred impulsivity factor
411
or concept of secondary psychopathy (Vidal, Skeem,
Camp, 2010).
Reassuming: model of emotional intelligence
(ability/mixed), type of psychometric tool for measurement of emotional intelligence (test/questionnaire),
research group (penitentiary population/general population) and subtype of disorder (primary/secondary
psychopathy), as well as analysis perspective (general/
detailed) seem to be the most significant factors influencing research results on emotional intelligence of
persons with psychopathic personality structure. Apart
from the enumerated factors, as important from the
perspective of the observed complexity of relationship
between psychopathy and emotional intelligence, one
should find the fact that analyses taken into account
the mediating character of other variables, including
sex of examined person or, correlating with emotional intelligence – verbal intelligence. In the context of
obtaining various and often ambiguous data concerning relationship between emotional intelligence and
psychopathy a summarising specification of selected
research reports was prepared from a point of view of
Table 1
Review of selected research on relationship between psychopathy and emotional intelligence
Authors of research
Measurement of
Name and type of tool
psychopathy method for EI measurement
Results
PastwaWojciechowska
(2004)
PCL-R
INTE/self-report
The highest results in EI scales among detainees with psychopathic personality (when compared to detainees with diagnosis of dissocial personality disorder, other detainees and
control group of rangers)
Nowakowski (2009)
PCL-R
SIE-T/test
The highest results in EI scale in the group of detainees with
the highest level of psychopathic traits, positive correlation
between EI and PCL-1 factor as well as interpersonal and
emotional aspect of psychopathy
Vidal, Skeem, Camp PPI-R
(2010)
MSCEIT/test
Relationship between intensity of PPI self-centred impulsivity factor and lowered level of strategic EI
Grieve, Mahar
(2010)
LSRP (Levenson
Self-report
Psychopathy Scale)
SSRI/self-report
Negative relationship between EI measures and secondary
psychopathy
Lishner, Swim,
Hong, Vitacco
(2011)
SRP-III (Self-Report MSCEIT/test
Psychopathy Scale)
Primary psychopathy related to a low ability to perceive
emotions independent from sex of examined persons; poor
ability to manage emotions co-occurring with both primary
and secondary psychopathy only in group of examined men
Ermer, Kahn,
Salovey, Kiehl
(2012)
PCL-R
MSCEIT/test
Lowered level of EI in group of incarcerated psychopaths
Nowakowski (2014)
PCL-R
SIE-T, TIE/test
Positive relationship between EI measurements and interpersonal aspect of PCL-R
Sacco, Merold, Lui,
Barry (2016)
PPI
TEIQ (Trait
Emotional Intelligence
Questionnaire)/selfreport
Ability to properly assess social stimuli mediated by IE level
of examined persons with psychopathic traits, relationship
between deficits in social perception and secondary psychopathy
Problems of Forensic Sciences 2016, vol. 105, 408–417
412
K. Nowakowski
presence of above-described factors. It is presented in
Table 1.
The above analysis confirms the opinion on complex and multidimensional character of relationship
between emotional intelligence and psychopathy.
Presented results are also coherent with the earlier described two main approaches in analysis of emotional processes in psychopathy: focused on deficits and
“adaptive”, as well as they correspond to a postulate to
abandon in research the hypothesis of global damage
of emotional intelligence in psychopaths (Copestake,
Gray, Snowden, 2013). Cognitive resources defining
possibilities and boundaries of processing affective information in persons with psychopathic traits seem to
be regulated by two factors. By its function emotional
intelligence is connected with a general life strategy
of psychopaths based on instrumental exploitation of
other people. Efficiency of such strategy, based on manipulation and domination, to a great extent depend
on undisturbed ability to recognise emotions and on
knowledge of cultural rules of their manifestation. On
the other hand, it is possible that improper, damaged
pattern of affective functioning in turn affects also
complex cognitive processes, and as a result there occur limitations in development of hierarchically organised skills, such as emotional intelligence. Therefore,
the adaptive function and emotional deficits that are
specific for psychopathic personality disorder seem
to be those factors that define structure of emotional
intelligence of psychopaths (see Nowakowski, 2014).
Taking into account that the issue of relationship
between psychopathy and emotional intelligence is
a subject of intensive research explorations, the emotional intelligence construct itself seems to be relatively useful from the perspective of further studies
on psychopathic personality. A promising direction
of research constitutes a cognitive and affect trend integrating psychological knowledge in emotional and
cognitive processes, concordant especially with analyses conducted using ability models of emotional intelligence. Research on emotional intelligence conducted
within this trend may turn out to be – especially in case
of psychopathy – useful for determination of functions
of cognitive mechanisms used for regulation of emotions. Knowledge on deficits or resources within emotional intelligence possessed by psychopathic persons,
based on empirical evidence, is also useful in clinical,
judicial or corrective-rehabilitation practice. From the
perspective of forensic psychology, it is worthwhile
to indicate the following areas of practical usefulness
of emotional intelligence construct in relation to psychopathy:
1.psychological expert reporting in penal cases – extending the diagnosis with a variable that let assessment of level of cognitive functioning and deficits or cognitive resources possessed by examined
persons in the context of regulation and control of
emotions, development of regulative structures and
assessment of self-control level;
2.profiling of an unknown offender with psychopathic characteristics – knowledge on relationships between psychopathy and emotional intelligence as
an indicator in the process of profiling of this type
of perpetrators;
3.penitentiary psychology – increase in efficiency of
rehabilitation and therapeutic programmes; level of
emotional intelligence of a detainee as an indicator of depth of manifested deficits and possibilities
of psycho-corrective influences (direction, areas of
work and stimulation).
Possibilities of a potential widening of use of both
knowledge concerning relationship between psychopathy and emotional intelligence, as well as tools for
measurement of emotional intelligence in the judiciary and penitentiary practice, of course, depend on
advances in further research and evolution of theoretical models and diagnostic methods in both variables.
Dynamically developing during past years concepts
of the disorder (PPI-R, CAPP, triarchic model of psychopathy), which are alternative to operational conceptualisation of psychopathic personality and PCL-R
scale, outline new research perspectives. One can expect that persons with psychopathic traits, who do not
meet criteria of criminal psychopathy, will be analysed
more deeply. It will also give a better understanding
of complexity of relationships occurring between psychopathy and emotional intelligence.
References
1. Bar-On, R. (1997). The Emotional Quotient Inventory
(EQ-i): technical manual. Toronto: Multi-Health Systems.
2. Brackett, M. A., Salovey, P. (2008). Pomiar inteligencji
emocjonalnej skalą Mayer-Salovey-Caruso Emotional
Intelligence Test. (In) M. Śmieja, J. Orzechowski (eds.),
Inteligencja emocjonalna. Fakty, mity, kontrowersje.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
3. Copestake, S., Gray, N. S., Snowden, R. J. (2013). Emotional intelligence and psychopathy: A comparison of
trait and ability measures. Emotion, 13, 691−702.
4. Dutton, K. (2012). The wisdom of psychopaths: what
saints, spies, and serial killers can teach us about success. New York: Scientific American.
Problems of Forensic Sciences 2016, vol. 105, 408–417
Application of emotional intelligence concept in forensic psychology in a context of research on psychopathy
5. Ermer, E., Kahn, R. E., Salovey, P., Kiehl, K. A. (2012).
Emotional intelligence in incarcerated men with psychopathic traits. Journal of Personality and Social Psychology, 103, 194−204.
6. Grieve, R., Mahar, D. (2010). The emotional manipulation-psychopathy nexus: Relationships with emotional
intelligence, alexithymia and ethical position. Personality and Individual Differences, 48, 945−950.
7. Hall, J. R., Benning, S. D. (2006). The “successful”
psychopath: Adaptive and subclinical manifestations of
psychopathy in the general population. (In) C. J. Patrick
(ed.), Handbook of psychopathy. New York: Guilford
Press.
8. Hare, R.D. (2003). The Hare Psychopathy Checklist-Revised. 2nd Edition. Manual. Toronto: Multi-Health Systems.
9. Jaworowska, A., Matczak, A. (2001). Kwestionariusz
Inteligencji Emocjonalnej INTE N. S. Schutte, J. M. Malouffa, L. E. Hall, D. J. Haggerty’ego, J. T. Cooper,
C. J. Guldena, L. Dornheim. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów PTP.
10.Lilienfeld, S. O., Watts, A. L., Smith S. F. (2015). Successful psychopathy: A scientific stratus report. Current
Directions in Psychological Science, 24, 298−303.
11. Lilienfeld, S. O., Widows, M. R. (2005). Psychopathic Personality Inventory-Revised (PPI-R) professional
manual. Odessa: Psychological Assessment Resources.
12.Lishner, D. A., Swim, E. R., Hong, P. Y., Vitacco, M. J.
(2011). Psychopathy and ability emotional intelligence:
Widespread or limited association among facets? Personality and Individual Differences, 50, 1029−1033.
13.Malterer, M. B., Glass, S. J., Newman, J. P. (2008). Psychopathy and trait emotional intelligence. Personality
and Individual Differences, 44, 735−745.
14.Matczak, A., Piekarska, J., Studniarek, E. (2005). Skala
Inteligencji Emocjonalnej – Twarze (SIET). Warszawa:
Pracownia Testów PTP.
15.Matczak, A., Jaworowska, A. (2006). DINEMO – Dwuwymiarowy Inwentarz Inteligencji Emocjonalnej. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów PTP.
16.Matczak, A., Knopp K. (2013). Znaczenie inteligencji
emocjonalnej w funkcjonowaniu człowieka. Warszawa:
Liberi Libri.
17.Mayer, J. D., Salovey, P., Caruso, D. R. (2004). Emotional intelligence: Theory, findings, and implications.
Psychological Inquiry, 15, 197−215.
18.Mayer, J. D., Salovey, P., Caruso, D. R. (2002). Mayer-Salovey-Caruso Emotional Intelligence Test (MSCEIT), Version 2.0. Toronto: Multi-Health Systems.
19.Mayer, J. D., Salovey, P., Caruso, D. (2000). Models of
emotional intelligence. (In) R. J. Sternberg (ed.), Handbook of intelligence (pp. 396−420). Cambridge: Cambridge University Press.
20.Nowakowski, K. (2014). Inteligencja emocjonalna
a kompetencje społeczne osób o psychopatycznej strukturze osobowości. Kraków: WAM.
413
21.Nowakowski, K. (2009). Psychopatia a inteligencja emocjonalna u recydywistów penitencjarnych. Problems of
Forensic Sciences, 79, 283−293.
22.Pastwa-Wojciechowska, B. (2004). Naruszanie norm
prawnych w psychopatii. Analiza kryminologiczno-psychologiczna. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego.
23.Petrides, K. V., Furnham, A. (2001). Trait emotional intelligence: Psychometric investigation with reference to
established trait taxonomies. European Journal of Personality, 15, 423−448.
24.Petrides, K. V., Pérez-González, J. C., Furnham, A.
(2007). On the criterion and incremental validity of trait
emotional intelligence. Cognition and Emotion, 21, 26–
55.
25.Sacco, D. F., Merold, S., Lui, J. H. L., Barry, C. (2016).
Social and emotional intelligence moderate the relationship between psychopathy traits and social perception.
Personality and Individual Differences, 95, 95−104.
26.Salovey, P., Mayer, J. D. (1990). Emotional intelligence.
Imagination, Cognition and Personality, 9, 185−211.
27.Salovey, P., Mayer, J. D., Goldman, S. I., Turvey, C., Palfai, T. P. (1995). Emotional attention, clarity and repair:
Exploring emotional intelligence using the Trait Meta
Mood Scale. (In) J. W. Pennebaker (ed.), Emotion, disclosure, and health. Washington: American Psychological Association.
28.Schutte, N. S., Malouff, J. M., Hall, L. E., Haggerty,
D. J., Cooper, Golden, C. J., Dornheim, L. (1998). Development and validation of a measure of emotional intelligence. Personality and Individual Differences, 25,
167−177.
29.Śmieja, M., Orzechowski, J., Beauvale, A. (2007). TIE −
Test Inteligencji Emocjonalnej. Studia Psychologiczne,
45, 80−99.
30.Śmieja, M., Orzechowski, J. Asanowicz, D. (2012).
Test Inteligencji Emocjonalnej. Podręcznik. Kraków:
Wszechnica Uniwersytetu Jagiellońskiego.
31.Vidal, S., Skeem, J., Camp, J. (2010). Emotional intelligence: Painting different paths for low-anxious and
high-anxious psychopathic variants. Law and Human
Behavior, 34, 150−163.
32.Visser, B. A., Bay, D., Cook, G. L., Myburgh, J. (2010).
Psychopathic and antisocial, but not emotionally intelligent. Personality and Individual Differences, 48,
644−648.
Corresponding author
Dr Krzysztof Nowakowski
Akademia Ignatianum w Krakowie
ul. Kopernika 26
PL 31-501 Kraków
e-mail: [email protected]
Problems of Forensic Sciences 2016, vol. 105, 408–417
Problems of Forensic Sciences 2016, vol. 105, 408–417
Zastosowanie pojęcia inteligencji emocjonalnej
w psychologii sądowej w kontekście badań
nad psychopatią
Pojęcie inteligencji emocjonalnej coraz częściej
bywa wykorzystywane we współczesnej analizie uwarunkowań psychopatycznego zaburzenia osobowości.
Potrzeba badania złożonych procesów poznawczych –
takich jak inteligencja emocjonalna − odpowiadających
za przetwarzanie informacji o charakterze afektywnym
w odniesieniu do psychopatii wynika bezpośrednio z samej specyfiki zaburzenia. Odmienny, nieprawidłowy
wzorzec funkcjonowania emocjonalnego uznawany jest
zgodnie zarówno przez badaczy akademickich, jak i klinicystów, za podstawową charakterystykę psychopatii.
Brak empatii, nieumiejętność doświadczania uczuć moralnych: wstydu i poczucia winy oraz płytkość uczuciowa należą do podstawowych charakterystyk obrazu klinicznego osobowości psychopatycznej. W konsekwencji
badania nad inteligencją emocjonalną prowadzone są
przeważnie w kontekście typowych dla zaburzenia zakłóceń przebiegu procesów emocjonalnych, takich jak
deficyt lęku antycypacyjnego i trudności w uczeniu się
biernego unikania bodźców awersyjnych czy niska reaktywność emocjonalna. Przykładem badań tego typu jest
zastosowanie testu TMMS (The Trait Meta-Mood Scale)
do weryfikacji modelu modulacji reakcji zakładającego
występowanie u psychopatów szczególnego deficytu
uwagi w zakresie spostrzegania sygnałów emocjonalnych (Malterer, Glass, Newman, 2008). Jednocześnie,
równolegle do dominującego podejścia badawczego
skoncentrowanego na nieprawidłowościach procesów
emocjonalnych u psychopatów, konstrukt inteligencji
emocjonalnej pojawia się w koncepcjach podkreślających ograniczony, selektywny charakter deficytów afektywnych w psychopatii, a nawet wskazujących na współwystępowanie wraz z istniejącymi dysfunkcjami także
pewnych mechanizmów kompensujących. Podejście to,
nawiązujące do prototypowego modelu operacyjnego
psychopatii autorstwa Cleckleya i założeń psychologii
ewolucyjnej, koncentruje się na poznaniu mechanizmów
stojących za adaptacyjnymi właściwościami zaburzenia
(Dutton, 2012). Z tej perspektywy inteligencja emocjonalna traktowana jest zatem jako rodzaj zasobu poznawczego umożliwiającego jednostkom psychopatycznym
manipulowanie i wykorzystywanie innych ludzi dla swoich potrzeb oraz skuteczne realizowanie pasożytniczego
stylu życia, pomimo wykazywanych w funkcjonowaniu
emocjonalnym deficytów.
Większość badań dotyczących relacji pomiędzy inteligencją emocjonalną a osobowością psychopatyczną potwierdza występowanie obniżonych wskaźników
inteligencji emocjonalnej u psychopatów, co pozostaje
spójne z podejściem skoncentrowanym na deficytach
emocjonalnych (Ermer, Kahn, Salovey, Kiehl, 2012;
Lishner, Swim, Hong Vitacco, 2011; Visser, Bay, Cook,
Myburgh, 2010). Z drugiej strony istnieją dane wskazujące, iż osoby psychopatyczne dysponują pewnymi
umiejętnościami, które umożliwiają im posługiwanie
się językiem emocji przy jednoczesnej niezdolności do
subiektywnego ich doświadczania. W świetle dotychczasowych wyników trudno bezwarunkowo zgodzić się
z (dominującym w literaturze przedmiotu) poglądem
o ogólnym deficycie inteligencji emocjonalnej osób
o psychopatycznej strukturze osobowości. Obecny stan
badań wskazuje raczej na bardziej złożony charakter
związku; niesprowadzalny do stwierdzenia o negatywnej (podejście pierwsze – skoncentrowane na deficytach)
lub braku negatywnej (podejście drugie – podkreślające
właściwości adaptacyjne) zależności pomiędzy psychopatią i inteligencją emocjonalną (por. Copestake, Gray,
Snowden, 2013; Nowakowski, 2014). Co więcej, analiza
danych sugeruje, iż pośredniczącą rolę w kontekście złożoności tej relacji spełniają pewne dodatkowe czynniki
wynikające z charakteru obydwu zmiennych.
Wśród czynników znaczących z perspektywy badań
nad inteligencją emocjonalną psychopatów jednym z najistotniejszych wydaje się przyjęty model − sposób definiowania inteligencji emocjonalnej. W literaturze przedmiotu funkcjonują dwa podstawowe sposoby ujmowania
konstruktu inteligencji emocjonalnej. Pierwszy z nich,
obejmujący tzw. modele zdolnościowe (por. Matczak,
Knopp, 2013), zakłada, że inteligencja emocjonalna jest
złożoną zdolnością (bądź grupą zdolności) o charakterze
poznawczym, przeznaczoną do przetwarzania informacji
emocjonalnej. Przykładem takiego podejścia jest koncepcja Saloveya i Mayera (1990) rozwijana w kolejnych
latach przy współpracy z Caruso. W modelu zaproponowanym przez autorów inteligencję emocjonalną ujmuje
się jako zróżnicowaną indywidualnie zdolność opartą
na procesach umysłowych zaangażowanych w rozpoznawanie emocji, ich rozumienie, wykorzystywanie
oraz regulację zarówno w odniesieniu do własnych, jak
i cudzych stanów afektywnych (Mayer, Salovey, Caruso,
2000; Mayer, Salovey, Caruso, 2004). Tak zdefiniowana
inteligencja emocjonalna ma postać struktury złożonej
z czterech komponentów, odpowiadających zdolnościom
przeznaczonym do: 1) percepcji emocji, 2) wykorzystywania emocji do wspomagania myślenia, 3) rozumienia
emocji oraz 4) zarządzania emocjami. Z kolei wymienio-
Zastosowanie pojęcia inteligencji emocjonalnej w psychologii sądowej w kontekście badań nad psychopatią
ne składniki wchodzą w skład dwóch nadrzędnych obszarów określanych jako doświadczeniowa IE (składniki
1 i 2) i strategiczna IE (składniki 3 i 4; Brackett, Salovey,
2008).
Alternatywnym sposobem definiowania pojęcia inteligencji emocjonalnej są tzw. modele mieszane. W obrębie modeli mieszanych można wyróżnić z kolei koncepcje opisujące inteligencję emocjonalną w kategoriach
pewnej dyspozycji, cechy osobowości, a także koncepcje, które terminu „inteligencja emocjonalna” używają w odniesieniu do szerokiego zakresu umiejętności,
głównie poza-poznawczych. Przykładem modelu mieszanego pierwszego typu jest koncepcja Petrides i Furnham (2001; Petrides, Perez-Gonzalez, Furnham, 2007),
w której inteligencja emocjonalna, oprócz ujęcia jej jako
zdolności (ang. ability emotional intelligence) oznacza
cechę (ang. trait emotional intelligence) umożliwiającą
jednostce skuteczne radzenie sobie w różnego typu sytuacjach społecznych. Nacisk na przystosowawczą funkcję
inteligencji emocjonalnej obecny jest również w koncepcjach Bar-On oraz Colemana stanowiących przykłady
modeli mieszanych drugiego typu, tj. opartych na kompetencjach. Obydwie te koncepcje traktują inteligencję
emocjonalną bardzo szeroko, włączając w jej zakres rozmaite umiejętności, jak odporność na stres czy samoakceptację, których wysoki poziom warunkuje efektywne
funkcjonowanie w relacjach międzyludzkich.
Przyjęty przez badacza model inteligencji emocjonalnej znajduje odzwierciedlenie w zastosowanej metodzie
pomiaru. Poziom inteligencji emocjonalnej w przypadku
modeli zdolnościowych określany jest za pomocą narzędzi testowych, które mierzą jakość rozwiązania przez badanego określonych zadań (ang. ability-based measures).
Przykładem testu przeznaczonego do pomiaru inteligencji emocjonalnej jest MSCEIT / The Mayer-Salovey-Caruso Emotional Intelligence Test (Mayer, Salovey, Caruso, 2002) składający się z czterech skal odpowiadających
strukturze inteligencji emocjonalnej w ujęciu koncepcji
Saloveya i Mayera. Do narzędzi o charakterze testowym polskich autorów należy zaliczyć: TIE / Test Inteligencji Emocjonalnej (Śmieja, Orzechowski, Beauvale,
2007; Śmieja, Orzechowski, Asanowicz, 2012), również
skonstruowany w oparciu o model czteroczynnikowy
oraz SIE-T / Skalę Inteligencji Emocjonalnej – Twarze
(Matczak, Piekarska, Studniarek, 2005) przeznaczoną do
pomiaru głównie zdolności percepcji i nazywania emocji. Traktowanie inteligencji emocjonalnej przez modele mieszane w kategoriach dyspozycji osobowościowej
w praktyce diagnostycznej oznacza stosowanie kwestionariuszy i metod samoopisowych (ang. self-report measures). Narzędzia typu self-report są używane są w obydwu typach modeli mieszanych, tak cechowych, jak
i kompetencji. Wśród kwestionariuszy najczęściej wykorzystywanych w badaniach nad inteligencją emocjonalną warto wymienić: EQ-i / Bar-On Emotional Quotient
415
Inventory (Bar-On, 1997), TMMS / Trait Meta Mood
Scale (Salovey i in., 1995) a także SSRI / Schutte Self
-Report Inventory (Schutte i in., 1998). Poza Kwestionariuszem Inteligencji Emocjonalnej INTE (Jaworowska,
Matczak, 2001) będącym polską adaptacją SSRI, innym
dostępnym w Polsce narzędziem samoopisowym do badania inteligencji emocjonalnej jest DINEMO / Dwuwymiarowy Inwentarz Inteligencji Emocjonalnej (Matczak,
Jaworowska, 2006).
Warto zaznaczyć, że szacowanie poziomu inteligencji emocjonalnej na podstawie badania testowego opiera
się na pomiarze zachowań maksymalnych (ang. maximal performance), tj. mieszczących się w górnej granicy
możliwości wykonania przez daną osobę i dodatkowo
ma miejsce w sytuacji nietypowej, niestandardowej dla
badanego, jaką jest rozwiązywanie testu. Z kolei osadzone na modelach cech kwestionariusze inteligencji emocjonalnej − podobnie jak kwestionariusze osobowości –
z założenia mierzą zachowania przeciętne, typowe (ang.
typical performance), przejawiane w codziennych sytuacjach (Matczak, Knopp, 2013). Ze względu na specyficzną grupę badawczą, jaką stanowią psychopaci, należy
zwrócić tutaj uwagę na pewną ogólną trudność związaną ze stosowaniem narzędzi psychometrycznych w badaniach osób o cechach psychopatycznych. Do podstawowych charakterystyk klinicznych psychopatii należą
patologiczna kłamliwość oraz umiejętność manipulowania wywieranym na odbiorcy wrażeniem. Sposobem na
zabezpieczanie się przed wpływem efektu autoprezentacji badanego przy szacowaniu nasilenia cech psychopatycznych w Skali PCL-R jest zastosowanie „podwójnej”
procedury polegającej na konfrontowaniu danych z akt
sądowo-penitencjarnych z informacjami uzyskiwanymi w czasie wywiadu z osadzonym. W kontekście stosowania narzędzi do pomiaru inteligencji emocjonalnej
u badanych o osobowości psychopatycznej wydaje się,
że bardziej odporne na wpływ autoprezentacji oraz aprobaty społecznej są metody testowe oparte na modelach
zdolnościowych. Bazujące na deklaracjach i samowiedzy osoby badanej narzędzia kwestionariuszowe mogą
być mniej czułe w tym zakresie, zwłaszcza w przypadku
psychopatów ze skłonnościami do manipulowania obrazem siebie i przedstawiania się w korzystnym świetle.
Na konieczność uwzględnienia wspomnianych różnic
pomiędzy obydwoma typami narzędzi wskazują ponadto rozbieżności pomiędzy wynikami badań inteligencji
emocjonalnej uzyskiwanymi przy zastosowaniu metod
testowych oraz samoopisowych.
Poza sposobem definiowania pojęcia inteligencji
emocjonalnej i powiązaną z nim metodą pomiaru, kolejnym czynnikiem, który należy wziąć pod uwagę, analizując wyniki badań nad związkiem pomiędzy psychopatią
a inteligencją emocjonalną, jest dobór próby badawczej
uwzględniający występowanie dwóch grup spełniających kryteria diagnostyczne psychopatii. W literaturze
Problems of Forensic Sciences 2016, vol. 105, 408–417
416
K. Nowakowski
poświęconej zagadnieniu osobowości psychopatycznej
tradycyjnie przyjmuje się pogląd o rozpowszechnieniu
zaburzenia wśród osób naruszających normy prawne,
osadzonych, względnie pacjentów oddziałów sądowopsychiatrycznych. Jednocześnie coraz częściej pojawiają
się opracowania dotyczące subkryminalnego wariantu
psychopatii (psychopaci industrialni, ang. succesful psychopats) czy też problematyki występowania cech psychopatycznych w populacji ogólnej, pozapenitencjarnej
(Hall, Benning, 2006; Lilienfeld, Watts, Smith, 2015).
Możliwości badania symptomów psychopatii w tej grupie pojawiły się wraz z wprowadzeniem narzędzi pomiarowych typu self-report: PPI-R (Psychopathic Personality Inventory; Lilienfeld, Widows, 2005) i TriPM
(Triarchic Psychopathy Measure; Patrick, 2010), będących odpowiedzią na ograniczenia skali PCL-R (Hare,
2003) przeznaczonej docelowo do diagnozy psychopatii
kryminalnej. Potrzeba badania nasilenia cech psychopatycznych w obydwu grupach, zarówno osób naruszających, jak i nienaruszających norm prawnych, wynika
dodatkowo z ewolucji samego konstruktu psychopatii
(postulowana przez wielu autorów jego heterogeniczność, podział na psychopatię pierwotną i wtórną, wyodrębnienie subtypów zaburzenia) oraz coraz częstszego
kwestionowania podejścia kategorialnego na rzecz ujęcia
dymensjonalnego w diagnozie zaburzeń osobowości. Co
prawda, w środowisku naukowym brakuje jednolitego
stanowiska w kwestii, czy niekryminalna postać psychopatii jest jednostką diagnostyczną o odrębnej etiologii
i obrazie klinicznym, czy też stanowi podtyp zaburzenia
o mniej nasilonym wzorcu zachowań antyspołecznych.
Niemniej jednak, analizując dane z badań nad korelatami psychopatii, warto pamiętać, iż obejmują one − poza
osadzonymi i grupami klinicznymi – również grupy osób
niewchodzących w konflikt z prawem.
Ostatnią kwestią, która wydaje się znacząca w kontekście badań inteligencji emocjonalnej w populacji
osób o cechach psychopatycznych, jest przyjęty poziom
analizy. Psychopatię − podobnie jak konstrukt inteligencji emocjonalnej − ujmuje się jako zmienną złożoną, wielowymiarową. Taki model psychopatii występuje
w najbardziej współcześnie wpływowych koncepcjach
zaburzenia: modelu dwuczynnikowym Hare’a będącym
podstawą Skali PCL-R oraz trójczynnikowym, zaproponowanym przez autorów kwestionariusza PPI-R. Złożona budowa obydwu konstruktów – tak na poziomie
teoretycznym, jak i narzędzi pomiarowych (podskale,
czynniki) – sugeruje również złożony charakter zależności psychopatii i inteligencji emocjonalnej. Badanie
relacji pomiędzy tymi zmiennymi może zatem odbywać
się na różnych poziomach analizy: ogólnym (np. wynik
ogólny w MSCEIT oraz suma punktów w Skali PCL-R),
a także powiązań między poszczególnymi podskalami
inteligencji emocjonalnej i czynnikami/skalami miar
nasilenia cech psychopatycznych. Takie podejście uza-
sadniają liczne współczesne dane wykazujące, iż związki między psychopatią a innymi badanymi konstruktami
bardziej obserwowane są na poziomie poszczególnych
czynników czy aspektów zaburzenia niż przy oszacowaniu ogólnego poziomu psychopatii. W kontekście badań
nad relacją psychopatia – IE wykrywane zależności także często odnoszą się jedynie do jednego z wymiarów
zaburzenia: charakterystyk interpersonalno-afektywnych
(których diagnostycznymi odpowiednikami są czynnik
PCL-1, czynnik fearless dominance PPI oraz psychopatia pierwotna) lub kombinacji impulsywności, zachowań
antysocjalnych i behawioralnego rozhamowania określanych przez czynnik PCL-2, czynnik self-centered impulsivity PPI czy pojęcie psychopatii wtórnej (Vidal, Skeem,
Camp, 2010).
Reasumując: model inteligencji emocjonalnej (zdolnościowy/mieszany), typ narzędzia psychometrycznego
do pomiaru inteligencji emocjonalnej (test/kwestionariusz), grupa badawcza (populacja penitencjarna/populacja ogólna) i subtyp zaburzenia (psychopatia pierwotna/
wtórna) oraz perspektywa analizy (ogólna/szczegółowa)
wydają się najbardziej znaczącymi czynnikami wpływającymi na wyniki badań nad inteligencją emocjonalną
osób o psychopatycznej strukturze osobowości. Poza
wymienionymi czynnikami, za istotne z perspektywy
obserwowanej złożoności relacji psychopatia – IE należy
uznać uwzględnienie w analizie pośredniczącego charakteru innych zmiennych, w tym wpływu płci badanych
czy skorelowanej z inteligencją emocjonalną inteligencji werbalnej. W kontekście uzyskiwania różnorodnych
i często niejednoznacznych danych dotyczących związku
inteligencji emocjonalnej i psychopatii dokonano podsumowującego zestawienia wybranych doniesień badawczych pod kątem obecności wyżej scharakteryzowanych
czynników. Zestawienie zostało przedstawione w tabeli 1.
Analiza potwierdza pogląd o złożonym i wielowymiarowym charakterze zależności pomiędzy inteligencją emocjonalną a psychopatią. Zaprezentowane wyniki
pozostają również spójne z opisanymi uprzednio dwoma
głównymi podejściami w analizie procesów emocjonalnych w psychopatii: skoncentrowanym na deficytach
i „adaptacyjnym”, a także korespondują z postulatem
odejścia w badaniach od hipotezy globalnego uszkodzenia inteligencji emocjonalnej psychopatów (Copestake,
Gray, Snowden, 2013). Zasoby poznawcze wyznaczające możliwości i granice przetwarzania informacji o treści
afektywnej u osób o cechach psychopatycznych wydają
się regulować dwa czynniki. Funkcjonalnie inteligencja
emocjonalna związana jest z ogólną strategią życiową
psychopatów polegającą na instrumentalnym wykorzystywaniu innych. Skuteczność takiej, opartej na manipulowaniu i dominacji strategii, w dużej mierze zależy od
niezaburzonej zdolności do rozpoznawania emocji oraz
znajomości kulturowych reguł ich ujawniania. Z drugiej
Problems of Forensic Sciences 2016, vol. 105, 408–417
Zastosowanie pojęcia inteligencji emocjonalnej w psychologii sądowej w kontekście badań nad psychopatią
strony nieprawidłowy, uszkodzony wzorzec funkcjonowania afektywnego być może zwrotnie oddziałuje również na złożone procesy poznawcze, czego efektem są
ograniczenia w rozwoju hierarchicznie zorganizowanych
zdolności, takich jak inteligencja emocjonalna. Zatem
funkcja adaptacyjna oraz specyficzne dla psychopatycznego zaburzenia osobowości deficyty emocjonalne jawią
się jako te czynniki, które wyznaczają strukturę inteligencji emocjonalnej psychopatów (por. Nowakowski,
2014).
Biorąc pod uwagę, iż zagadnienie relacji psychopatia – inteligencja emocjonalna jest przedmiotem intensywnych eksploracji badawczych, sam konstrukt inteligencji emocjonalnej wydaje się również stosunkowo
użyteczny z perspektywy dalszych badań nad osobowością psychopatyczną. Obiecujący kierunek badań stanowi nurt cognitive and affect integrujący psychologiczną
wiedzę w zakresie procesów emocjonalnych i poznawczych, w który wpisują się analizy prowadzone zwłaszcza z wykorzystaniem zdolnościowych modeli inteligencji emocjonalnej. Prowadzone w tym nurcie badania
inteligencji emocjonalnej mogą okazać się − szczególnie w przypadku psychopatii − przydatne do określenia
funkcji mechanizmów poznawczych wykorzystywanych
do regulacji emocji. Oparta na dowodach empirycznych
wiedza o posiadanych przez osoby psychopatyczne deficytach lub zasobach w zakresie inteligencji emocjonalnej
znajduje ponadto zastosowanie w praktyce klinicznej,
sądowej czy korekcyjno-resocjalizacyjnej. Z perspektywy psychologii sądowej warto wskazać na następujące
obszary praktycznej użyteczności konstruktu inteligencji
emocjonalnej w związku z psychopatią:
1. opiniowanie psychologiczne w sprawach karnych –
poszerzenie diagnozy o zmienną, która umożliwia
określenie poziomu funkcjonowania poznawczego
oraz posiadanych przez badanego deficytów bądź zasobów poznawczych w kontekście regulacji i kontroli
emocji, rozwoju struktur regulacyjnych oraz oceny
stopnia samokontroli;
2. typowanie nieznanego sprawcy o rysach psychopatycznych – wiedza o zależnościach pomiędzy psychopatią a inteligencją emocjonalną jako wskazówka
w procesie profilowania tego typu sprawców;
3. psychologia penitencjarna – zwiększenie skuteczności programów resocjalizacyjnych i terapeutycznych;
poziom inteligencji emocjonalnej osadzonego jako
wskaźnik głębokości przejawianych deficytów oraz
możliwości (kierunku, obszarów do pracy i stymulowania) oddziaływań psychokorekcyjnych.
Możliwości potencjalnego rozszerzenia zastosowania zarówno wiedzy dotyczącej zależności psychopatia –
IE, jak i narzędzi do pomiaru inteligencji emocjonalnej
w praktyce sądowo-penitencjarnej, zależą oczywiście od
postępów dalszych badań oraz ewoluowania modeli teoretycznych i metod diagnostycznych w zakresie obydwu
417
zmiennych. Dynamicznie rozwijające się w ostatnich latach, alternatywne wobec ujęcia operacyjnego osobowości psychopatycznej i skali PCL-R koncepcje zaburzenia
(PPI-R, CAPP, triarchiczny model psychopatii), zarysowują nowe perspektywy badawcze. Można oczekiwać,
że objęcie dzięki nim pogłębioną analizą osób o cechach
psychopatycznych, jednak nie spełniających kryteriów
psychopatii kryminalnej, pozwoli również na lepsze zrozumienie złożoności relacji występujących pomiędzy
psychopatią a inteligencją emocjonalną.
Problems of Forensic Sciences 2016, vol. 105, 408–417