docANALIZA ZAG DOBRAMI KUL ŚWIATOWEGO O pOczątkach
download 
Reklamacja Transkrypt
ANALIZA ZAG DOBRAMI KUL ŚWIATOWEGO O pOczątkach
O początkach klasyfikacji zabytków. ANALIZA ZAGROŻEŃ W PLANACH ZARZĄDZANIA O wadachKULTUROWYMI i zaletach polskich systemów DOBRAMI wartościowania zabytków ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA JakubFortuna-Marek Lewicki Anna Summary: This article discusses na practices meritochrony (art. 3.1): zabytków the form of a property or 1. Zagrożenia oddziałujące dobroofWH– wartistic systemie classificationi ich of historic monuments and sites which a group of properties (quality and scope of their znaczenie w kontekście zarządzania miejscami światowego dziedzictwa have been adopted in Poland so far. The author of this influence – European, supraregional, and local) – scientific andi academic (art. 3.1): authenticity of the article Zagadnienie presents criteria pertaining to categorising andsystemu zagrożeń jest częścią składową ochrony systemumerit zarządzania dziedzictwem. idea, material, function as well as construction, material, making inventory of historic monuments and sites Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako and innovation on local and supraregional scale. developed in the first half of the twentieth century by zagadnienie ważne Zdzisław w systemie ochrony wielokrotnie pojawia merit się w(art. polskim jestof – historical 3.1): theustawodawstwie, value and significance Jan Zachwatowicz, Bieniecki, and– Michał też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet the site, people and events - European, supraregional, Witwicki. Furthermore, what is also presented is local scale składnikiem procesów monitoclassification of materials that are relevant by their use jest and Światowego Dziedzictwa. Charakterystyka zagrożeń nieodłącznym or invention, classification of modernism monuments, 1 is necessary to define the significance and rowania oraz planów zarządzania sporządzanych dla miejscIt WH. and classification of historic monuments and sites which value of historic monuments and sites of European Każdeoutdobro od jego typu narażone jest na szereg różnorodnych czynników was carried in the niezależnie years 19590–1962, at the time (supranational), regional, and local importance. when classes 0 and 1–4stanowi were introduced. zagrażających jego (czynniki antropogeniczne i naturalne). skutecznie jakieś Classification of bothBysingle historic chronić monuments and future, historic monumentskonieczne and sites sites and their groups should be clear, and dobro Ini efektywnie nim zarządzać jest ustalenie czynników, które mogą musimple, zagrażać should be classified members of different expert include the smallest possible number of valuing criteria. (czynników obecniebywystępujących i potencjalnych), monitorowanie tych zagrożeń oraz określenie teams cooperating with each other on different levels Furthermore, it should be compliant with Polish laws in działań środków zapobiegających wszystkim kowanym zagrożeniom. Dlatego też nie(regional iand supralocal). The lists must be verified by zidentyfi force. When applied, the classification should result in zbędnym elementemfrom każdego planu zarządzania miejsca Światowego Dziedzictwa być academic authorities various communities (art dlafactual selection of properties and sites -powinna not on creating and architecture historians, conservators, etc.) and alljak eliminować identyfi kacja, monitorowanie oraz wskazanie przynajmniej new groups ofbądź properties and sites minimalizować of great historical works must be carried out in compliance with currently importance and new categories of values being difficult zagrożenia. binding regulations. The criteria should be developed in to define. It is not possible to have standardised cirtieria Poznanie przyczyn i mechanizmów, wpływają na niszczenie zabytkowej substancji, accordance with the regulations set forth in thektóre Polish matching all requirements and assigning high na rankde-to gradację wartości and przestrzennych, wartościeach niematerialnych, jak również na nieprawidłowe Act on Protection Guardianshipzanikanie of Monuments historic monument and site. and Sites of 23 July 2003, ochrony unless major amendments funkcjonowanie systemu pozwala lepiej i skuteczniej chronić dziedzictwo. Key words: Classification, historic are made to it. The author of this article suggests the Charakterystyka zagrożeń i ich monitorowanie ma duże znaczenie w ochronie i zarządzaniu, following criteria, compliant with the legal regulations monuments and sites in Poland, historic preservation, gdyż działania te nastawione są przede wszystkim na ochronę prewencyjną, zapobiegawczą. Identyfikaheritage management in force: cja potencjalnych zagrożeń i odpowiedzialne reagowanie na nie pozwala uniknąć rzeczywistego ryzyka i zapobiegać niszczeniu. Klasyfikacja jest przedmiotem coraz liczniejszych wypowiedzi i prac naukowych.1 Jest to efektem zmian, jakie nastąpiły w ostatnimdziedzictwa czasie, gdyż apostulat Zagrożenia dóbr światowego polskieprzeprowadzenia prawodawstwopowtórnej klasyfikacji zabytków budził sprzeciw większości środowiska konserwatorskiego. Jeżeli przywoływano zagadnienie W ramach istniejącego systemu ochrony zabytków w Polsce problemy związane z pojawiającymi się zagrożeniami obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych rozwiązywane są przede wszystkim po1 Byłyegzekwowanie to prace wydawane z inicjatywy ICOMOS B. Szmygina: value assessprzez zapisów Ustawy oPolskiego ochronieKomitetu zabytków i opiecepod nadred. zabytkami wrazHeritage z wykonawczymi 1 ment systems – The problems and the current state of research Lublin –Warsaw 2015; Wartościowania dziedzictwa. Stan badań i problemy systemy. Lublin – Warszawa 2014; Wartość funkcji w obiektach zabytkowych, Warszawa 2014; zabytkówm.in. architektury, w ochronie i konserwacji zabytków, OWartościowanie monitoringu zagrożeń Z. Mirek, Warszawa Monitoring 2013; miejsc Wartościowanie światowego dziedzictwa, /w:/ Wyjątkowa Uniwersalna Wartość, a monitoring światowego dziedzictwa, red. aB.monitoring Szmygin, Warszawa 2011, s.dziedzictwa, 49 Warszawa-Lublin 2012;dóbr Wyjątkowa uniwersalna wartość dóbr światowego Warszawa 2011. 92 54 Anna Fortuna-Marek Jakub Lewicki klasyfikacji zabytków, to wypowiedzi te zazwyczaj byłyznaczenie bardzo krytyczne. Obecnie poglądy wzagrożeń tej dzierozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok niej pewne dla zagadnień dotyczących mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu dzinie uległy znaczącej zmianie. Uważa się, że niezbędna jest kompleksowa ocena wartości zabytków, przestrzennym w Ustawie z 7 metody lipca 1994 roku o prawie budowlanym. ale zupełnie nieoraz są sprecyzowane jej przeprowadzenia i zakres przyszłych prac. Dlatego też poniUstawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie nie tylko do żej omówiono dotychczasowe doświadczenia związane z klasyfikacją zabytków,narzędzia podkreślając kryteria, reagowania zagrożenie,wykorzystać, które już wystąpiło lecz równieżsię.doPrzedstawiono zapobiegania niekorzystnym które możnanapowtórnie ale i te,(aktualne), które nie sprawdziły też propozycje zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną dotyczące zasad prowadzenia przyszłej klasyfikacji zabytków. prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejPierwsze próby kategoryzacji i klasyfikacji szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chronionych obiektów i obszarów zabytkowych są ustawowo poprzez działań Pierwsze próby klasyfikacji pojawiły zdefi się naniowane początku XX wiekum.in. i wiązały się zokreślenie początkiem katazabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora logowania zabytków sztuki. Historia inwentaryzacji i katalogowania zabytków została precyzyjnie Zabytków. na innym miejscu, tam też wymieniono powstałe wówczas opracowania.2 Inwentaryzacje omówiona W Ustawie o ochronie zabytków i opiecenaukowe nad zabytkami wśród asześciu działań okrezabytków prowadziły najpierw organizacje i społeczne, także podstawowych poszczególni konserwatorzy ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej i badacze. W 1929 roku powołano w Warszawie Centralne Biuro Inwentaryzacji Zabytków, wymiektórego nione jest celem zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek zabytków. dla wartościWówczas zabytkówdostrzeżono oraz udagłównym była zakrojona na szeroką skalę akcja inwentaryzacji remnianie niszczenia i niewłaściwego zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre konieczność stosowania klasyfikacji korzystania i naukowej zoceny wartości zabytków. Prowadzący inwentaryzację z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela Stanisław Tomkowicz zauważył, że określona przez konserwatora wartość zabytku wpływałaby bezpolub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na średnio na zasięg i formę ochrony konserwatorskiej.3 Zaplanowana na okres dwudziestu lat inwentaryzapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie zacja zabytków została przerwana II trwałe wojny zachowanie światowej. Była to pierwsza próba kategoryzacji oraz korzystania z zabytku w sposób wybuchem zapewniający jego wartości, czyli na eliminowaniu 4 izagrożeń) klasyfikacji zabytków. . Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu7. Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytkówA.na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 2 K. Malinowski, Aby pamiątki uczynić powszechnie wiadomymi i wieczno trwałymi... [w:] Spis zabytków Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). architektury i budownictwa, „Biblioteka Muzealnict wa i Ochrony Zabytków”, seria A, T. 1, Warszawa 1964, 4 Ustawa o ochronie, Art.Lewicki, 5. s. VII–XXVII; Jakub Inwentaryzacja zabytków w okresie dwudziestolecia międzywojennego, „Ochrona 5 Ustawa o ochronie, 28.nr 4, s. 375–390. Zabytków, R. LII, Art. 1999, 63 o ochronie, Rozdz.Znaczenie 4. Ustawa Stanisław Tomkowicz, i zadania inwentaryzacji zabytków w Polsce, „Ochrona Zabytków Sztuki”, 7 z.1–4, cz. 2, Warszawa 1930–31, s. 406. Ustawa o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2. 2 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego dziedzictwa O początkach klasyfikacji zabytków. O wadach i zaletach polskich systemów wartościowania zabytków 93 55 Ponadto dobra o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym planie ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przewidywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konflikt zbrojny8. Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczasowe rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w Warszawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapisami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfikują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowymi, niesystemowymi. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizowanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo prowadzonego monitoringu tych miejsc. Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń pojawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, B. poz. 190) 12 Fot. 1. Opracowanie będące for efektem pierwszej polskiej klasyfikacji zabytków – Spis zabytków Operational Guidelines the implementation of kompleksowej the World Heritage Convention. Dokument ten jestarchitektury okresowo i budownictwa,Tłumaczenie Warszawa 1964, Kultury i Sztuki, Zarząd Muzeów i Ochrony ZabytkówOperacyjne oraz Ośrodek aktualizowany. na wyd. językMinisterstwo polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne do Dokumentacji Zabytków, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria T. 1, Warszawa 1964,jest Wydawnictwo realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B.A,Szmygina dostępne na stronie Katalogów i Cenników (!). A. Strona tytułowa; B. Zestawienie ilościowe zabytków wg poszczególnych klas. Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 8 94 54 Anna Fortuna-Marek Jakub Lewicki Wnioski: do tejże ustawy2. Obok niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń rozporządzeniami mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie dniakatalogowania 27 marca 2003i r.inwentaryzowana o planowaniu i zagospodarowaniu Dziś po upływie blisko stu lat inne są zcele zabytków. Akcja przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. ta rozwinęła się bardzo szeroko, wypracowano odmienne cele i metody działania. Dlatego przyjęte Ustawy te, anależą zwłaszcza o ochronie zabytkówidają też teoretycznie narzędzia tylko do wówczas kryteria raczejUstawa do historii katalogowania inwentaryzacji i dlatego trudnonie je wykorzyreagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym stywać i stosować obecnie. Najważniejszym osiągnięciem tego okresu jest jednoznaczne określenie przyzjawiskommetody czy działaniom wobec zespołówzabytków. czy obszarów zabytkowych objętych ochroną datności porównawczej do obiektów, oceny i klasyfikacji W 1931 Stanisław Tomkowicz określił prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym to w sposób następujący: „Aby sobie zdać sprawę, co ma być zaliczone do zabytków klasyfikowanych... stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejnależy wpierw dobrze poznać cały zasób zabytków danego okręgu, ich rodzaj i uwzględnić ich wartość szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro4 jednych drugich”. nionych do obiektów i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Kryteria Jana Zachwatowicza Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nadi zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okreKolejny etap związany z kategoryzacją klasyfikacją rozpoczął się po II wojnie światowej. ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymieOgromne zniszczenia wojenne i konieczność odbudowy licznych zabytków zmusiły do zmiany dotychnione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udaczasowych poglądów konserwatorskich. Kompleksowy program i zasady ochrony zabytków ogłosił remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre Jan Zachwatowicz w 1946 roku.5 Pisał, że zabytki mają pomnikowy charakter, ale i posiadają sugez zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela stywną siłę przejawiającą się w kilku formach – oddziaływanie emocjonalne, artystyczne lub m.in. starożytlub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega na 6 nicze, a także dydaktyczne, które uznał za „szerokie i ważne”. Według Zachwatowicza niezbędne było zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie wypracowanie kryteriów wartościtrwałe zabytków i zakresu ogromny oraz korzystanianowych z zabytku w sposóboceny zapewniający zachowanie jegorekonstrukcji, wartości, czyliponieważ na eliminowaniu 4 zakres zniszczeń wojennych zmusił dozabytku przeprowadzenia kompleksowej i odrzucenia dotychzagrożeń) . Właściciel lub posiadacz jest też zobowiązany do odbudowy niezwłocznego powiadomienia czasowych „zasad głoszonych kongresy konserwatorskie”. Odbudowane po 1945 zabytki, które WKZ o zagrożeniu dla zabytku5przez . nie posiadają „starożytniczej”posiadają ze względu kształt architektoniczny miałyby wartość Ponadtowartości służby konserwatorskie całynaszereg prerogatyw do kontroli stanumieć zachowania emocjonalno – architektoniczną idydaktyczną prowadzeniai nadzoru konserwatorskiego, co ma7. m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania 6 . akcji inwentaryzowania zabytków prowadzonej przez Wydział Architektury na zagrożenia Wówczaszabytków w ramach Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekęWprowadziła nad zabytZabytkowej Biura Odbudowy Stolicy, sporządzono instrukcję oceny wartości zabytkowej. kami uwzględnia się przy sporządzaniu ona podział zabytków na trzy kategorie8:i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego 1. Budowle o istotnym znaczeniu dla historii architektury polskiej, powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego 2. Budowle o cechach posiadające znaczenie miejscowe, decyzji o warunkach gmin oraz mpzp albo decyzji indywidualnych o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, 3. Budowle pozbawione cech indywidualnych, ale posiadające znacznie dla historii architektury zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, lubanalizach, urbanistyki (np. pozwalające stwierdzić określonychokreślić latach rozwiązania wyglądała dana ulica). strategiach, planach i studiach należy m.in.jak ww szczególności niezbędne do zapobiegania dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji orazwojenprzyKategorie tezagrożeniom dotyczyły oceny wartości budowli ocalałych w Warszawie po zniszczeniach 7 wracania zabytków dokategorii jak najlepszego stanu nych. Ustalenie tych opierało się .na doświadczeniach Zachwatowicza, ale i innych autorów: Stanisława Żaryna i Piotra Biegańskiego zdobytych podczas akcji inwentaryzowania warszawskich 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie zabytków i pracy w Wydziale Architektury Zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy. Podział miał pomóc 4 5 3 6 4 7 5 8 6 7 prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 op. sierpnia r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego K. Malinowski, cit., s.2004 XVII. i J.sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 nr 212, poz.zabytków, 2153). „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, R. VIII, 1946, Zachwatowicz, Program i zasadyr., konserwacji Ustawa nr 1/2,zs.dnia 48. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). Ibidem, s. 48. Ustawa Art. 5. Ibidem,o s.ochronie, 52. Ustawa o ochronie, Art. 28. Piotr Majewski, Ideologia i Konserwacja. Architektura zabytkowa w Polsce w czasach socrealizmu, Warszawa Ustawa ochronie, Rozdz.Gawlicki, 4. 2000, s.o 74–75; Marcin Rejestr zabytków w praktyce ochrony konserwatorskiej, „Ochrona Zabytków”, 2008, nr 2, s. 58. Art. 18 ust. 2 pkt 2. Ustawa o ochronie, Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego dziedzictwa O początkach klasyfikacji zabytków. O wadach i zaletach polskich systemów wartościowania zabytków 95 55 w ocenie wartości budowli zniszczonych w wyniku wojennych, a także miał być umożliwić planoPonadto dobra o największym znaczeniu dla działań dziedzictwa kulturowego winny uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym wanie wydatków na zabezpieczenie i odbudowę najcenniejszych budynków. Opracowane kryteria mogły i gminnym planie ochrony wypadek konflobszarach. iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu być też zastosowane w innychzabytków miastachna i na pozostałych ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do Zachwatowicza zagrożeń (przeNajważniejszym nowym kryterium weryfikacji zabytków wprowadzonym przez widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; było kryterium chronologiczne. Za zabytki uznawano budynki powstałe do 1850 roku. Pozostałe budowle powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, wzniesione po tej dacie, niezależnie od ich rangi artystycznej, nie podlegały ochronie. Wprowadzone chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konkryterium było 8 podstawą weryfikacji zabytków, którą przeprowadzono po II wojnie światowej i obowiąflikt zbrojny . zywałoPomimo ono do czasu wprowadzenia nowej ustawyprzepisów O ochronieodnoszących dóbr kultury się i muzeach w 1962 roku wraz tak zdawałoby się rozbudowanych do zagrożeń dotychczaso9 Wprowadzeniezagrożeniom cezury chronologicznej przejaw zwe nową klasyfikacją zabytków. rozwiązania w zakresie przeciwdziałania dotyczącymnależy miejscrozpatrywać, Światowego jako Dziedzictwa 10 ideologizacji ochrony zabytków po 1945 roku. Dość szybko okazało się, że przyjęcie kryterium w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami wchroWarnologicznego zabytkową szkodliwe. Wprowadzone propozycje(zgodnie przyczyniły się szawie czy weoceniającego Wrocławiu. wartość W praktyce bowiemjest służby konserwatorskie odpowiedzialne z zapido rozbiórek i zniszczenia wielu budowli powstałych po 1850 roku. Często zdarzało się, że chroniono sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku przeciętne zabytki powstałe(w przed cenne zespoły lub mieszkalne powstałe po do obiektów zabytkowych tym 1850 dóbr rokiem, WH), alea nie identyfi kująpałacowe i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO sposób systemowy. Ocena zagrożeń monitorowanie w obecnym systemie prawnym tej dacie niewpodlegały ochronie i zostały rozebrane.i ich Także i dzisiejsza praktyka potwierdza szkodliwość w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowypodobnych propozycji. mi, niesystemowymi. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizowanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo prowadzonego monitoringu tych miejsc. Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural11 nego2.Gdańsk, , a przepisy wykonawcze realizacji śluza, Konwencji dokument Operacyjne do Fot. fortyfikacje miasta,dokamienna XVII zawiera w. Zabytek technikiWytyczne o wartości europejskiej realizacji Konwencji wpisany Światowego Dziedzictwa (dalej: Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń po(ponadkrajowej) do rejestru zabytków. Fot. J.Wytyczne Lewicki 2016. jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. Wnioski: Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na Z wypracowanych przez Zachwatowicza kryteriów aktualność zachowały zaproponowane trzy wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych kategorie dotyczące budowli mających znaczenie ogólnopolskie (mające istotne znaczenie dla architek9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa turyNarodowego polskiej), ponadlokalne (mające z dnia 23 stycznia 2014 r.znaczenie lokalne, ale noszące cechy indywidualne) oraz lokalne (nieposiadające cech indywidualnych, ważne jedynie dla stwierdzenia, że dana ulica w pewnym okresie 10 j.w. wyglądała tak a nie inaczej). Propozycje te po modyfikacji, stanowićParyż podstawę do klasyfikacji 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnegomogą i naturalnego, 1972 (DzU 1976 Nr 32, zabytków. poz. 190)Stosowanie cezury chronologicznej jest niezasadne i szkodliwe. 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 9 Ustawa dnia 15 lutego 1962 „ODziedzictwa ochronie zabytków i o muzeach”, „Dziennik Ustaw”, 1962, nr 10, realizacjiz Konwencji Światowego autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jestpoz. na 48. stronie 10 Polskiego Komitetu P. Majewski, op. cit.Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 8 96 54 Anna Fortuna-Marek Jakub Lewicki 2 rozporządzeniami tejże ustawy . Obokklas niej I–IV pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń Klasyfikacjadozabytków według mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu Klasyfikacja efektem weryfikacji zabytków przestrzennym oraz wbyła Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawieprowadzonej budowlanym.do 1962 roku i poprzedzono ją 11 ewidencją zabytków przeprowadzoną w latach 1959–60. Klasyfikacja obowiązywała do nie początku lat Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia tylko do 70, a niektóre postanowienia (np.wystąpiło wybór najcenniejszych klasy „0”) były niekorzystnym przywoływane reagowania na jej zagrożenie, które już (aktualne), leczzabytków również do zapobiegania powszechnie do 1989 roku, a nawet do 2003 roku, pomimo że dużo wcześniej utraciły oneochroną znaczezjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych nie administracyjne. Przeprowadzona klasyfikacja nie obejmowała ma ł ej architektury oraz budownicprawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym twa ludowego i budobiektów ownictwaobjętych przemysłowego. Dlategobez teżspecjalnego spośród tych grup poddanych weryfikacji stopniu wszystkich ochroną prawną wyodrębnienia dóbr najcenniejszych jakimi sątylko miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom chrouwzględniono niektóre najbardziej interesujące przykłady. Już wówczas zdawano wobec sobie sprawę nionych obiektów i opracowania, obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie z niekompletności gdyż istniało prawdopodobieństwo pominięcia zabytków działań położozabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora nych daleko od głównych szlaków komunikacyjnych. Głównym zadaniem przeprowadzonej wówczas Zabytków. ewidencji były także względy „praktyczno-konserwatorskie – prowadzenie realnej i celowej polityki konserW Ustawie o ochroniewartości zabytków i opiece nad zabytkami wśród ich sześciu podstawowych okrewatorskiej uwzględniającą zabytkowe obiektów i społeczną przydatność w okreśdziałań lonych możliślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymiewościach finansowych”. Chciano zwrócić uwagę na zabytki, które „z racji swoich bezwzględnych wartości nione jestbyć zapobieganie mogącym spowodować dla 12wartości udapowinny zachowane zagrożeniom za wszelką cenę jako kulturalna spuśuszczerbek cizna narodu”. Przebiegzabytków i zasady oraz klasyfikaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre cji szczegółowo scharakteryzowano poniżej. z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela Do przeprowadzenia weryfikacji ekspertów posiadają cych najwyższe kwalifikacje i doskolub posiadacza też pośrednio odwołujewybrano się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na nale znających teren. Na początku powołano Zespół Konsultatywny w składzie: mgr Maria Charytańska, zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie mgr Jerzy Łoziński, doc. w drsposób Kazimierz Malinowski mgr Przemysław Maliszewski, oraz korzystania z zabytku zapewniający trwałe(przewodniczący), zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu 4 doc. dr Adam Miłobędzki, dr Hannazabytku Pieńkowska, Olgierd Puciata. Zespół ten powiadomienia przedyskutował zagrożeń) . Właściciel lub posiadacz jest teżmgr zobowiązany do niezwłocznego WKZ o zagrożeniu dlawykonawców. zabytku5. założenia prac i listę W terenie weryfikację przeprowadzili Zdzisław Bieniecki, Tadeusz Chrzanowski, Dziurla, Andrzej posiadają Fischinger,cały Jerzy Frycz, Henryk Gawarecki, PonadtoHenryk służby konserwatorskie szereg prerogatyw do kontroliMaria stanuGąsiorowska, zachowania iEugeniusz prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania Gąsiorowski, Marian Kornecki, Lech Krzyżanowski, Józef Lepiarczyk, Jerzy Łoziński, Adam 6 . na zagrożenia zabytków Miłobędzki, Andrzej Olszewski, Hanna Pieńkowska, Olgierd Puciata, Jerzy Rozpędowski, mgr Teresa Dodatkowo zgodnieAniela z art. 18 UstawyJerzy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekęŚwiechowski nad zabytRuszczyńska, Jan Samek, Sławska, Stankiewicz, Bożena Steinborn, Zygmunt kami uwzględnia przy i aktualizacji strategii rozwoju województw, planówPotem, zagospoi Mieczysław Zlat.sięByli to sporządzaniu najlepsi historycy sztuki, architekci i konserwatorzy zabytków. aby darowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego przebieg prac nie budził wątpliwości założenia weryfikacji przedyskutowano podczas kilku kolejnych powiatu, strategii rozwojui gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego zjazdów konserwatorów historyków sztuki (1961, 1962, 1963). Dopiero wówczas wybrani autorzy gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach w grupach 2—3 osobowych w oparciu o karty ewidencyjne zabytków architektury i budownictwa poszczezabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, gólnych województw, materiały Instytutu Sztuki PAN i konserwatorów oraz własną znajomość terenu strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne przystąpili do sporządzania listdla zabytków z pozapewnienia działem na grupy wartościujące. Autorzy po przedyskutodo zapobiegania zagrożeniom zabytków, im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywaniu list za b ytków najpierw przedstawiali 7je na protokołowanych zebraniach Zespołu Konsultatywnego wracania zabytków do jak najlepszego stanu . w obecności konserwatora danego terenu. W razie rozbieżności zdań wszystkie wątpliwości były grun2townie analizowane. Weryfikację przeprowad ziły 24 osoby. Pomimo starań nie udałoby się uniknąć Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich eksponowania jednych grup zabytków przed innymi. Specjalny Zespół Konsultatywnyi architektonicznych różnice te niwea także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań poszukiwań lował, aby wyniki w całej Polsce były jednakowe i zgodnie z założeniami.archeologicznych W lipcu 1962 iroku pierwukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra szy etap weryfikacji został zakończony. Zespół Konsultatywny przeanalizował jeszcze raz najbardziej Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego dyskusyjną grupę najcenniejszych nazwanych i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r.,obiektów nr 212, poz. 2153). grupą „O”. Z proponowanych przez weryfika3torów ponad 100 najcenniejszych obiektów wybrano 82. Wyniki pracy zostały zweryfikowane przez Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), członków Głównej Weryfikacyjnej. W skład jej weszli prof. Ksawery Piwocki (przewodniczący), Art. 4 (dalej: UstawaKomisji o ochronie). 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. o ochronie, Art. 28. i budownictwa, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria A, T. 1, Ustawa Spis zabytków architektury 6 Warszawa 1964. Wydawnictwo Katalogów i Cenników (!). Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. 12 7 Ustawa M. Charytańska, weryfikacji o ochronie, Przebieg Art. 18 ust. 2 pkt 2. [w:] Ibidem, s. XXVIII. 511 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego dziedzictwa O początkach klasyfikacji zabytków. O wadach i zaletach polskich systemów wartościowania zabytków 97 55 Jan Dąbrowski, Guerquin,znaczeniu prof. Zdzisław Kępiński, prof. Stanisławwinny Lorentz, Łoziński, Ponadto prof. dobraBohdan o największym dla dziedzictwa kulturowego byćJerzy uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym doc. Kazimierz Malinowski, doc. Adam Miłobędzki, dyr. Mieczysław Paśnik, prof. Jerzy Szabłowski, i gminnym zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu prof. Michał planie Walickiochrony i prof. Jan Zachwatowicz. W dniu 5 października 1962 roku odbyło się posiedzenie ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przeGłównej Komisji Weryfikacyjnej z udziałem Wiceministra Kultury i Sztuki Zygmunta Garsteckiego, widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; podczas którego przedyskutowano raz jeszcze skład grupy najcenniejszych zabytków klasy „0” i ustapowodzie, zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, lono ich listęulewy na 47lub obiektów. chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konflikt zbrojny8. Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczasowe rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w Warszawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapisami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfikują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowymi, niesystemowymi. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizowanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów 10 podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką dziedzictwem i niematerialnym , Fot. 3.Kanał Elbląski, zabudowa pochylni Oleśnica, 1860.nad Zespół zabytków materialnym techniki o wartości europejskiej do rejestru zabytków i uznany za Pomnik Historii. Fot.Światowego J. Lewicki 2016. a więc(ponadkrajowej) m.in. realizacjawpisany zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym W praktyce Istotne było to, że zopracowaną listę opiniowali nie tylko specjaliści, ale izagrożeniom. urzędowi konserwatorzy jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo proobszarów, gdzie znajdowały się zabytki. Wówczas Rada Ministrów zaleciła wojewódzkim i miejskim wadzonego monitoringu tych miejsc. Komisjom do Spraw Zagospodarowania Zabytków ustosunkowanie się do weryfikacji z punktu widzenia realnych możliwości zagospodarowania zabytków nieużytkowanych. Kilka Komisji Wojewódzkich Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa czy Miejskich zgłosiło drobne wnioski, które zostały uwzględnione lub uzgodnione – m.in. wprowa Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzono do grupy najcenniejszych zabytków „O” zespół Ostrowia Tumskiego we Wrocławiu, klasztor dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturali kościół w Lubiążu, Wieżę ratuszową i Sukiennice w Krakowie itp., tym samym powiększono listę grupy nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do zerowej do 52 obiektów.Światowego Również uzgodniono m. Łodzi listę zabytków 12 tego miasta. Największe realizacji Konwencji Dziedzictwaz Komisją (dalej: Wytyczne Operacyjne) . Kwestia zagrożeń porozbieżności powstały wwRzeszowie, gdzie Komisja doi Spraw Zagospodarowania nie negując jawia się wielokrotnie Wytycznych operacyjnych omawiana jest w bardzo Zabytków różnych kontekstach. obiektywnej ich wartości zakwestionowała zaliczenie do grup dużej liczby budynków. Komisja biorąc 8 pod uwagę trudność ich utrzymania to przeważnie drewniane) zaproponowała ich prze Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia(były 25 sierpnia 2004 r. wbudynki sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na niesienie do grupy IV. Weryfikatorzy stojąc na sta n owisku utrzymania jedności kryteriów nie zgodzili wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 na większość proponowanych zmian. Ostatecznie opracowane materiały skierowano do rozpatrzesię Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa z dnia stycznia 2014 r. niaNarodowego przez Główną Ko23 misję Weryfikacyjną, która jeszcze raz przeanalizowała przedstawione materiały. 10 j.w. Ostatecznie w maju 1963 roku zatwierdzono weryfikację i wówczas po wielokrotnych dyskusjach 11 Konwencja sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnegostan i naturalnego, 1972 (DzU powstały listywza bytków. Wykonana weryfikacja przedstawiła na dzień Paryż 1 stycznia 19631976 roku.Nr 32, poz.Od 190)początku podjęcia akcji weryfikacji zakładano, że jej wyniki nie będą ostatecznie i raz na 12 Operational Guidelines for thewimplementation of the World Heritage ten jest wokresowo zawsze ustalone. Jak napisano instrukcji „weryfikacja opierała sięConvention. głównie naDokument ewidencji przepro adzonej aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do w latach 1959/60, a zaproponowany podział na grupy nie może być uznany za ostateczny i w miarę nowych realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie odkryć czy też zmianNarodowego kryteriów naukowych, będą następować przesunięcia w grupach wartościujących”. Polskiego Komitetu ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne Podkreślano, że weryfikacja nie może być traktowana jako „ostateczne zamknięcie stanu ilościowego zabytkowej architektury i budownictwa i w miarę uzupełniania przeprowadzanych ewidencji, katalogów i innych opracowań, weryfikacja będzie uzupełniana”.13 Podstawą dla ustalenia kryteriów weryfikacyjnych były postanowienia projektu ustawy „O ochronie dóbr kultury i o muzeach”, którą później uchwalono 15 lutego 1962.14 Już wówczas zdawano sobie też sprawę, że raz sklasyfikowany zabytek może stracić lub zyskać na wartości na skutek nowych odkryć i opracowań naukowych. I tak np. już w czasie trwania weryfikacji musiano zmienić grupę kościoła w Zagości w Województwie Kieleckim na skutek odkryć (znalezienie romańskich reliktów), które spowodowały wyższą klasyfikację tego kościoła. Planowano że wnioski o wprowadzenie do weryfikacji nowych obiektów i przegrupowanie będą w przyszłości rozpatrywane na zasadach ustalonych ustawą o ochronie dóbr kultury i w oparciu o założenia przyjęte przy weryfikacji. Także podczas prowadzonej weryfikacji na wielką skalę zetknięto się z problemem architektury drugiej połowy XIX wieku i początków XX wieku. Architekturę tego okresu planowano włączyć do wykazów, aby najlepsze jej przykłady chronić od zniszczenia i od niekorzystnych przeróbek. Dokonano tego tylko w wypadku najwybitniejszych rozpoznanych budowli z tego okresu. Już wówczas zdawano sobie także sprawę z pionierskiego charakteru pracy i krótkiego terminu jej wykonania. Podkreślano, że przeprowadzona weryfikacja jest materiałem „pozwalającym na rozeznanie w naszym dorobku kulturalnym w tym zakresie oraz ułatwia praktyczną działalność władz konserwatorskich w ochronie zabytków”.15 Fot. 4.Swołowo, k. Słupska tradycyjna zabudowa wsi, XIX/XX w. Zespół zabytków o wartości lokalnej wpisany do rejestru zabytków. Fot. J. Lewicki 2016. Bardzo ważne było zdefiniowanie zasad podziału na grupy wartości. Były one następujące: Grupa 0, którą dziś można określić jako światową lub ponad krajową. Do grupy tej zostały zaliczone zabytki architektury, budownictwa i ich zespoły o najwyższej wartości artystycznej, historycznej i naukowej w skali światowej, które mogły być przedstawione do uznania jako Pomniki Historii. Ibidem, s. XXX. 13 „Dziennik Ustaw”, 1962, nr 10, poz. 48. 14 M. Charytańska, op. cit., s. XXX. 15 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego dziedzictwa O początkach klasyfikacji zabytków. O wadach i zaletach polskich systemów wartościowania zabytków 99 55 Grupa I, którą można określić jako krajową. Do tej grupy zostały zaliczone zabytki architekPonadto dobradziś o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym tury, budownictwa i ich zespoły: i gminnym planie ochrony zabytków na wypadek iktuartystyczne, zbrojnego i historyczne sytuacji kryzysowych w celu 1. reprezentacyjne w skali krajowej przez swekonfl walory czy naukowe dla ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przedanego okresu, rodzaju lub grupy artystyczno-historycznej; widywanych i realnych), należystylistycznym, uwzględnić wtypolo tych planach w szczególności: pożar; 2. prekursorskie podktóre względem gicznym,zaliczono technicznym itd.; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, 3. o wartości artystycznej, historycznej czy naukowej mniejszej od wymienionych powyżej, które chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konw zasadzie powinny być zaliczone do grupy niższej, lecz zostają ujęte w grupie I ze względu na flikt zbrojny8. unikalność występowania w skali kraju; Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso4. o minimalnych lub bez wartości naukowych czy artystycznych – ale o dużych wartościach we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa torycznych z racji– związku z osobami wydarze niami ozwiązane pierwszorzędnym, ogólnonarow Polsce his są niewystarczające jak pokazują choćbyczy ostatnie problemy z inwestycjami w Wardowym, czy ogól n oświatowym znaczeniu. szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- Obiekty wymienione w punktach 2), 3), miał cechować dobry stan zachowania ich w zabytkowej sami ustawowymi) za ochronę zabytków1),sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne stosunku postaci; nie mogą zostać tu (w ujęte obiekty gruntownie wane w czasach nowszych. do obiektów zabytkowych tym dóbr WH), ale nie przebudo identyfikują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocenasięzagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym Wszystkie obiekty kwalifikujące swą wartością do grupy I zostały tu zaliczone bez względu na w Polsce – takżewwjakim stosunku do dóbr oznajdują. najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowystan techniczny się aktualnie mi, niesystemowymi. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizowanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo prowadzonego monitoringu tych miejsc. Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalFot. sanatorium Patria, proj. Pniewski,1933. Budynek dokument o wartości ponadregionalnej i prawdo11 nego5.Krynica, , a przepisy wykonawcze do Bohdan realizacji Konwencji zawiera Wytyczne Operacyjne do podobnie najcenniejszy budynek z okresu 20-lecia międzywojennego w Polsce 12 do niedawna nie wpisany do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne) . Kwestia zagrożeń porejestru zabytków. Fot. J. Lewicki 2013. jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. Grupa II, którą dziś można określić jako ponadlokalną. Do grupy tej zostały zaliczone zabytki 8 Rozporządzenie Ministra Kultury dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na architektury, budownictwa i ich zzespoły: wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 1. reprezentatywne w skali regionu lub miejscowości przez swe walory artystyczne, historyczne 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa czy naukowe dla danego okresu, rodzaju lub grupy artystyczno-historycznej; Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 2. o wartości artystycznej, historycznej czy naukowej mniejszej od wymienionych powyżej, 10 j.w. które w zasadzie powinny być zaliczone do grupy niższej, lecz zostały ujęte w grupie II ze 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, względu na unikalność występowania w skali regionu lub miejscowości; poz. 190) 3. których wartość artystyczna, historyczna czy naukowa może być niewielka, ale które zostały 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo zaliczone do grupy IInazjęzyk następujących względów:wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do aktualizowany. Tłumaczenie polski wg angielskiej a. zachowanie cech tradycyjnej architektury downictwa co ma szczególne dla realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K.i bu Piotrowskiej i B.– Szmygina dostępne znaczenie jest na stronie utrzymania historycznych układów urbanistycz n ych i zespołów zabytkowych; Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 100 54 Anna Fortuna-Marek Jakub Lewicki 2 b. wybitnych walorów szczególnie, gdydlachodzi o zachowanie cechzagrożeń tradycyjrozporządzeniami do tejże ustawykrajobrazowych, . Obok niej pewne znaczenie zagadnień dotyczących mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu nego zagospodarowania przestrzeni; przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca lub 1994osobistościami roku o prawie god budowlanym. c. związku z wydarzeniami nymi upamiętnienia; Ustawy te, ao zwłaszcza o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie do 4. obiekty pierwotnieUstawa wysokich wartościach, przebudowane w czasach nowszych, lecztylko z zachoreagowaniawaniem na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym dużej części pierwotnej substancji zabytkowej. zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną którą dziś można określić jako lokalną. DoCotejistotne grupy przepisy zostały zaliczone archiprawnąGrupa czyli III, do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. te dotyczązabytki w równym tektury, budownictwa i ich zespoły: stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej1. o przeciętnej miernej, choć bezspornej wartości artystycznej, historycznej naukowej; szych jakimi są miejscalub światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniomczywobec chronionych i obszarówktóra zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzezdookreślenie działań– 2.obiektów o takiej wartości, pozwoliłaby je w stanie pierwotnym zaliczyć grupy wyższej zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Konserwatora przebudo wane w czasach nowszych z zachowaniem części pierwWojewódzkiego otnych bądź w układzie, bądź Zabytków.w szczegółach; W o ochronie i opiece nad zabytkami sześciu podstawowych działańterenie okre3. Ustawie zachowujące formyzabytków tradycyjnej architektury i budwśród ownictwa, występujące na danym ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymiew stosunkowo dużej liczbie, a nie wchodzące w skład określonego zespołu zabytkowego. nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udaGrupa IV. Byłyi to obiekty: korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre remnianie niszczenia niewłaściwego 3 1. które w pierwotnym stanie należy do grup wyższych, aledoznajdujące się w tak złym . Także ustawowe określenie opiekizaliczyć nad zabytkiem, które należy kompetencji właściciela z zagrożeń) lub posiadacza pośrednio się do zagrożeń (opieka stanieteż tech nicznym,odwołuje że wyklucza ichpotencjalnych konserwację czy odbudo wę; bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymaniaczy zabytku oraz otoczenia w ijak najlepszym stanie 2. których wartość artystyczna, historyczna nauko wa jego jest minimalna których zachowanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu nie jest determinowane usytuowaniem w zespole, krajobrazie itd. zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia 5 kryteria stanowiły podstawę do przeprowadzonej klasyfikacji. Dziś po latach można WKZ oPrzytoczone zagrożeniu dla zabytku . zastanowić się nad ichkonserwatorskie przydatnością i aktualnością. Ponadto służby posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania W klasyfikacji udział najwybitniejsi sztuki, swym architekci i konserwatorzy zabytków i prowadzenia nadzorubrali konserwatorskiego, co ma historycy m.in. w zamiarze być narzędziem do reagowania 6 . na zagrożenia zabytków doskonale znający wyniki najnowszych badań jak i zabytki w terenie. Weryfikacja była wiarygodną Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków zabytków i opiekę nad zabyti na owe czasy obiektywną. Jednak wówczas zauważono liczne ochronę negatywne tendencje. Pierwszą stanokamiceluwzględnia sporządzaniu strategii rozwoju województw, planów zagospowił prac, jakimsiębyłprzy wybór zabytków idoaktualizacji zagospodarowania, a opracowane klasy stanowiły ranking darowania ich przestrzennego analizklas i studiów zakresu na zagospodarowania przestrzennego kolejności prowadzenia.województw, Zabytki niższych zostałyzskazane długie oczekiwanie na zagospopowiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego darowanie i były na końcu kolejki w oczekiwaniu na finansowanie prac. Już wówczas podkreślano, gmin oraz mpzpzabytków albo decyzji o ustaleniu celuserwator publicznego, decyzji o warunkach że zniszczenia niższych klas sąlokalizacji tak duże, inwestycji że nawet kon nie jest w stanie wiedzieć zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, o losie każdego obiektu z III czy IV grupy w terenie. Nie było to jednak efektem klasyfikacji, ale skutstrategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne kiem wieloletnich zaniedbań. Weryfikacja pokazała, że nikt nie chciał chronić zabytków niższych klas, do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przyawracania ich los nie obchodził lokalnych władz wojewódzkich czy powiatowych. Był to raczej skutek wcześniej7 . zabytków do jak najlepszego stanu szych działań, a weryfikacja pokazała tylko skalę zjawiska. To było głównym powodem dość szybkiego 2 wycofania się z wklasyfikacji podobnych działań. stan zabytków efekNajważniejsze tej kwestii isązaniechania zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Pogarszający Kultury z dnia się 9 czerwca 2004 r. wbył sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, robótfinansowania budowlanych, badań i architektonicznych tem braku bieżących remontów i restauratorskich, niedostatecznego prac konserwatorskich konserwatorskich, a nie wynikał a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań z przeprowadzonej klasyfikacji. ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Wnioski: Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego Omówiona powyżej byłapoz. najpoważniejszą inicjatywą w tej dziedzinie, jaką dotychi sytuacji kryzysowych (DzU klasyfikacja z 2004 r., nr 212, 2153). 3 czas przeprowadzono. Kryteria dotyczące wyższych grup (0, I i II)(tekst w duże mierze Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami jednolity Dz. zachowały U. 2014 poz.aktual1446), Art. W 4 (dalej: Ustawaklasy o ochronie). ność. kryteriach 3 i 4 zbyt wiele jest elementów uzależniających ochronę zabytków od ich 4 stanu zachowania podkreślania przeciętnego charakteru zaliczonych do tej grupy budowli. Dlatego też Ustawa o ochronie,i Art. 5. 5 w wypadku zabytków Ustawa o ochronie, Art. o28.znaczeniu lokalnym winny być określone nowe kryteria ich wyboru. Także 6 wiele zabytków, które określono jako przeciętne i zaliczono do grupy 3 i 4 dziś należałoby uznać za Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. 7 bardziej cenne i zakwalifikować do wyższych kategorii. Ustawa o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2. Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego dziedzictwa O początkach klasyfikacji zabytków. O wadach i zaletach polskich systemów wartościowania zabytków 101 55 Ponadto dobra o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane Kryteria ochrony architektury najnowszej Zdzisława Bienieckiego w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym Zdzisław Bieniecki zainicjował ograniczeniem uznania zai sytuacji zabytek kryzysowych budowli powstałych i gminnym planie ochrony zabytkówzerwanie na wypadek konfliktu zbrojnego w celu do 1850 roku, jaką wprowadzono po 1945 roku. Postulaty i kryteria ochrony architektury z tego okresu ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (prze16 Bieniecki przedstawił w artykule opublikowanym łamach kwartalnika Zabytków”. widywanych i realnych), które należy uwzględnić wnatych planach zaliczono „Ochrona w szczególności: pożar; Zostały oneulewy powtórzone w Poznaniu w 1970 roku podczas Problemy ochrony architektury najnowpowodzie, lub zalania z innych przyczyn; wichury;sesji katastrofy budowlane, awarie techniczne, 17 szej (1850–1939). Wygłoszone referatyuliczne, publikowano ramach Bibliotekiatak Muzealnictwa i Ochrony chemiczne; demonstracje i rozruchy rabunkiwlub akty serii wandalizmu; terrorystyczny i kon18 8. flikt zbrojny Zabytków. Konsekwencją opublikowanego artykułu i podjętych działań było stopniowe obejmowanie tak zzdawałoby sięi rozbudowanych przepisów się dopróby zagrożeń dotychczasoochronąPomimo zabytków XIX wieku wieku XX (do 1939 roku). odnoszących Były to pierwsze objęcia urzędową we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania miejsc Światowego Dziedzictwa opieką budowli powstałych w 2 połowie XIXzagrożeniom i 1 połowiedotyczącym XX wieku. Z. Bieniecki wprowadził obiekw Polsce są niewystarczające – jakpomocnicze pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w Wartywne kryteria podstawowe oraz – subiektywne. szawieGrupę czy wekryteriów Wrocławiu. W praktyce bowiem konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie zapipodstawowych podzieliłsłużby na kryteria natury praktycznej i kryteria naturyzteoresami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku tycznej czyli wartości naukowej. Na wartość naukową czyli kryteria natury teoretycznej składały się do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfikują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc wiek obiektu, unikalność lub rzadkość występowania, typowość rozwiązania, stopień postępowości UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym wwstosunku do ówczesnego krajowego i światowego, stopień wykazywania specyfiki Polsce – także w stosunkupoziomu do dóbr orozwoju najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowymiejscowej w skali regionalnej i krajowej (np. charakterystyczne przejawy poszukiwań tzw. „stylu naromi, niesystemowymi. dowego”), autorstwo wybitnych twórców, wartość historyczna (np. związek z wybitnymi osobistościami Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają lub pamiętnymi wydarzeniami). kryteria natury praktycznej się stopień przetrwania, stan działania Narodowego InstytutuNa Dziedzictwa, którego jednym zskładały zadań jest monitorowanie i analizo19 techniczny, wartość użytkowa i istosunek do przewidywań planu zagospodarowania przestrzennego. wanie zagrożeń dla dziedzictwa wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w 9 Z. Bieniecki podkreśłał, że podczas klasyfikacji podczas analizy należy jest wszystkie kryteria . Instytutowi przypisana także realizacja szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)wnikliwej w zakresie równoważnie powierzonym przez Ministra wynikających wyboru. z porozumień, konwencji i innych dokumentów traktować i kierować się zadań wszechstronnością podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, Wnioski: a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa Kryteria opracowane przez Z. Bienieckiego były pierwszą próbą ochrony dużej grupy zabytków z UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem XIX i z 1 poł. wieku.zDziś ochrona zabytków tego okresu ewentualnym jest oczywista,zagrożeniom. wypracowano jej zagrożeń, gdyżXX jednym celów monitoringu jest wzapobieganie Wreguły praktyce naukowej analizy. Wypracowane wówczas kryteria obiektywne mogą być w pełni wykorzystywane do jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo prooceny zabytków i mogą stanowić część nowego systemu wartościowania. wadzonego monitoringu tych miejsc. Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Metody wypracowywane na uczelniach wyższych Dziedzictwa Podstawą wszelkich wyższych działań związanych z dobrami wpisanymi nakryteriów Listę Światowego DzieTakże na uczelniach podejmowano próby wypracowania ochrony zabytdzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalków. 11Próby takie podejmowano w ramach nauczania historii architektury i badań architektonicznych nego , a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do 20 na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej (prof. Maria Brykowska). Do przyjętych metod realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń ponawiązywali uczniowie, wychowankowie i pracownicy W. A. P. W., jak np. wymieniony powyżej jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. Z. Bieniecki. Mniejszy zasięg miały kryteria opracowywane na innych uczelniach np. na UMK w ramach Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek Z. Bieniecki, Potrzeba i drogi ochrony obiektów architektury najnowszej, „Ochrona Zabytków”, R. XXII, konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 1969 nr 2, s. 83–116. Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa 17 Narodowego Andrzej Jeleński, z dniaKonferencja 23 stycznia „Problemy 2014 r. ochrony architektury najnowszej”, „Ochrona Zabytków”, R. XXIV, 10 1971 nr 2, s. 145–147. j.w. 18 Problemy architektury najnowszej dziedzictwa 1850–1939,kulturalnego Biblioteka Muzealnictwa Ochrony B, 11 Konwencjaochrony w sprawie ochrony światowego i naturalnego, iParyż 1972Zabytków, (DzU 1976Seria Nr 32, T. XXIX, Warszawa 1971. poz. 190) 19 12 Z. Bieniecki,Guidelines op. cit., s. for 94. the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo Operational 20 aktualizowany. językarchitektury polski wg angielskiej wersji językowej 2012 r. Wytyczne Operacyjne do M. Brykowska, Tłumaczenie O nauczaniu na historii i konserwacji zabytków na zWydziale Architektury Politechniki realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa Piotrowskiej B. Szmygina dostępne jesti na stronie Warszawskiej [w:] Ochrona i konserwacja dóbrautorstwa kultury w K. Polsce 1944–89;i Uwarunkowania polityczne społeczne. Polskiego Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne Doroczna Komitetu sesja naukowa Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków, 10–12 XI 1994 r., Warszawa 1996, s. 201–221. 8 16 102 54 Anna Fortuna-Marek Jakub Lewicki dydaktyki prowadzonej na studium konserwatorstwa (doc. Kazimierz Malinowski). rozporządzeniami do tejże ustawy2. zabytkoznawstwa Obok niej pewne iznaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu Kryteria te były bardzo różnorodne i opierały się z jednej strony na teorii W. Frödla, jak i na tradycjach przestrzennym w Ustawie z 7 lipca 1994 rokuP.o W. prawie budowlanym. lokalnych szkółoraz – np. na Wydziale Architektury na dorobku Jana Zachwatowicza. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do Wnioski: reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym Wspomniane powyżej zasady nigdy nie zostały szerzej upowszechnione i najczęściej pozostały zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną w formie coraz trudniej dostępnych maszynopisów powstałych na wymienionych wyższych uczelniach. prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym Dlatego wszystkich też trudno obiektów mówić o ich wykorzystywaniu czy stosowaniu. stopniu objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejszych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chronionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań określających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymienione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego Fot. 6. Szczawnica, budynek sanatoryjny, lata 30 XX wieku, proj. Z. Rzepecki (?). Budynek o wartości ponadrepowiatu,gionalnej strategiinie rozwoju studiów uwarunkowań i kierunków wpisanygmin, do rejestru zabytków. Fot. J. Lewicki 2016. zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planachbudynków i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne Kryteria klasyfikacji P.P. PKZ do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przyPodobne uwagi kryteriów klasyfikacji opracowywanych w ramach działalności pracowni 7 . wracania zabytków do dotyczą jak najlepszego stanu dokumentacji historyczno-naukowych P.P. P.K.Z. Ich powstanie było efektem zastosowania doświad2 czeń związanychw ztejopracowywaniem dokumentacji historycznych zabytków Najważniejsze kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9architektury czerwca 2004i urbanistyki. r. w sprawie prowadzenia konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badańróżniły konserwatorskich i architektonicznych Kryteria miałyprac charakter wewnętrzny i w poszczególnych oddziałach się między sobą (odrębne a także innych działań iprzy zabytku wpisanym do rejestru oraz badań archeologicznych i poszukiwań dotyczyły urbanistyki architektury). Posługiwano się zabytków nimi w dokumentacjach opracowywanych dla ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra poszczególnych miejscowości i pojedynczych zabytków. Kryteria opierały się o dotychczasową polską Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego literaturę teorię A. Riegla Frödla. i sytuacjii kryzysowych (DzU iz W. 2004 r., nr 212, poz. 2153). Wnioski: Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Art. Wspomniane 4 (dalej: Ustawapowyżej o ochronie). zasady pozostały w formie wydawnictw opublikowanych w niskich nakła4 Ustawa o ochronie, Art. 5. dach i wydawanych metodą małej poligrafii (zeszyty P.P. P.K.Z.) i w formie prac niepublikowanych 5 Ustawa o ochronie, 28. (w wypadku analizyArt. konkretnych zabytków). Obecnie są one bardzo trudno dostępne i nie wzmianko6 Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. wane w późniejszej literaturze. Dlatego też trudno mówić o ich wykorzystywaniu czy zaadoptowaniu 7 do nowych celów. Art. 18 ust. 2 pkt 2. Ustawa o ochronie, 3 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego dziedzictwa O początkach klasyfikacji zabytków. O wadach i zaletach polskich systemów wartościowania zabytków 103 55 Ponadto dobra o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane Kryteria Michała Witwickiego w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym Zupełnie odmienna dotyczy opracowanych kryteriów Michała Witwickiego. Witwicki, i gminnym planie ochronysytuacja zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu architekt o wieloletnim doświadczeniu i gruntownym przygotowaniu humanistycznym omówił ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeńi rozbu(przedował kryteriai zawarte w Ustawie o ochronie zabytków opieceplanach nad zabytkami z 2003 roku (Dz. U. pożar; z dnia widywanych realnych), które należy uwzględnić w itych zaliczono w szczególności: 17 wrześniaulewy 2003 r., 162 poz.z innych 1568, art. 3, §. 1).21wichury; W opublikowanym artykule szczegółowo przeanapowodzie, lubnrzalania przyczyn; katastrofy budowlane, awarie techniczne, lizował i opisał kryteria i izasady wartościowania. Witwicki wartośćatak historyczną jako autenchemiczne; demonstracje rozruchy uliczne, rabunki lub aktyokreślił wandalizmu; terrorystyczny i kon8 flikt zbrojny . tyczność substancji, formy i funkcji, wartość artystyczną jako składającą się z wartości przestrzennych Pomimo atak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do historii. zagrożeń22dotychczasoRozważania i estetycznych, wartość naukową jako wartość dokumentu dziejów i świadka rozwiązania w zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa teweopublikowane nazakresie łamach przeciwdziałania kwartalnika „Ochrona Zabytków” były najszerszym rozwinięciem wartości w Polsce są niewystarczające – jakroku. pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w Warwymienionych w ustawie z 2003 szawieWnioski: czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapisami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku Wymienione powyżej opracowanie M. Witwickiego jest powszechnie stosowane w praktyce do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfikują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc konserwatorskiej i może stanowićOcena doskonałą podstawę dalszych działań w tej dziedzinie. UNESCO w sposób systemowy. zagrożeń i ich do monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowyLokalne próby wypracowania metod klasyfikacji mi, niesystemowymi. Zapewnieniu jak najwyższych standardów polskich miejsc metod z Listyklasyfikacji UNESCO służyć mają Podejmowane w lokalnych ośrodkach próbyochrony opracowania własnych cechowała działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizoduża różnorodność i absolutna swoboda kryteriów oraz niewielki zasięg oddziaływania. Przykładowo wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w opracowanie dotyczące obszarów ochrony konserwatorskiej m. st. Warszawy wykonane na zlecenie szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja Mazowieckiego Konserwatora Zabytków wprowadzało następujące kryteria: 1. Wartość historyczna; w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów 2.podpisanych Wartość artystyczna: krajobrazowa; Wartość naukowa; 4. Wartość 10 przez Polskęprzestrzenna, związanych z architektoniczna, ochroną i opieką nad dziedzictwem3.materialnym i niematerialnym , 23 niematerialna. Stanowiły odniesienie do kryteriów zawartych w Ustawie o ochronie zabytków i opiece a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa nad zabytkami z 2003 roku i modyfikowały teorię A. Riegla UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążąi W. się Frödla. w bezpośredni sposób z zagadnieniem Wnioski: zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednakNiewielki dotychczas nie oddziaływania wypracowano i tych nie wdrożono realizacjiich zestandaryzowanego, prozasięg opracowańdoutrudnia wykorzystywaniu i systemowo zaadoptowanie wadzonego monitoringu tych miejsc. opracowanych kryteriów do nowych celów. Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa Kryteria ochrony architektury przemysłowej Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego DziePoważny problem w ocenie wartości zabytkowych stanowiładziedzictwa architekturakulturalnego przemysłowa. Próby dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego i natural11 jej oceny podejmowano już w latach 70 i 80 XX wieku. Jednak znaczące przekształcenia gospodarcze nego , a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do jakie dokonały sie poŚwiatowego 1989 roku Dziedzictwa i upadek wielu zakładów przemysłowych, realizacji Konwencji (dalej: Wytyczne Operacyjne)12wymusił . Kwestiapotrzebę zagrożeńoprapojawia siękryteriów wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawianaJedną jest wz prób, bardzoopartą różnych kontekstach. cowania wartościowania architektury przemysłowej. na najnowszych Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 21 M. T. Witwicki, Kryteria ocenyświatowego wartości zabytkowej obiektów architektury jako podstawa wpisu(DzU do rejestru zabyt11 Konwencja w sprawie ochrony dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 1976 Nr 32, ków, „Ochrona Zabytków”, R. LX, 2007, nr 1, s. 77–98. poz. 190) 22 12 M. Witwicki,Guidelines Kryteria oceny…, s. 82–86. Operational for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 23 aktualizowany. Tłumaczenie na językM.polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r.naukowo-badawcze Wytyczne Operacyjne do „Obszary Ochrony Konserwatorskiej St. Warszawy. Wprowadzenie. Opracowanie wykorealizacji Światowego Dziedzictwa autorstwa Piotrowskiej B. Szmygina jest na stronie nane przezKonwencji zespół w składzie: arch. Jolanta Lipińska, arch.K.Mirosław Poć, iarch. Agnieszkadostępne Tratkiewicz-Nawrocka, Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne arch. Marcin Ratajczak, arch. Michał Witwicki”, Warszawa 2004. 8 104 54 Anna Fortuna-Marek Jakub Lewicki zachodnioeuropejskich i światowych opracowaniach Affelt.24 Kryteria te są rozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok niej pewne przeprowadził znaczenie dla Waldemar zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu nieustannie modyfikowane i trudno jest określić kierunek zmian. Także nigdy szerzej nie zostały one przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca roku o prawie budowlanym. przykładami, których wartość zastosowane do analizy szerszej grupy1994 obiektów, poza pojedynczymi te, bardzo a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do zawszeUstawy oceniano wysoko. reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym Wnioski: zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną architektury przemysłowej są nieustannie modyfikowane i trudno w jestrównym określić prawnąKryteria czyli dodotyczące zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą ich finalną wersję. Nie zostały one kompleksowo zastosowane do dużej grupy obiektów, a analiza przestopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejprowadzona w odniesieniu do pojedynczych obiektów zawsze wykazywała znaczną wartość zabytku szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chrotechniki.obiektów Dlatego też trudno zabytkowych mówić o rzeczywistej weryfikacji wartości której działań metody nionych i obszarów zdefiniowane są ustawowo m.in.i klasyfikacji, poprzez określenie zostaną dopiero w wyszczególnienie przyszłości opracowane. zabronionych oraz działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W UstawieOddziału o ochronie Warszawskiego zabytków i opiece nad zabytkami Kryteria SARP i inne wśród sześciu podstawowych działań określających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie-25 je wzagrożeniom latach 2000–2003 inicjatywy członków Warszawskiego SARP. nione Opracowano jest zapobieganie mogącymz spowodować uszczerbekOddziału dla wartości zabytków oraz udaIch celem było przeprowadzenie klasyfikacji architektury powstałej w 2 połowie XX wieku (określanej remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre 1945–60). Kryteriaopieki obejmowały 8 punktów (1.należy Kryterium nowatorstwa zarówno Takżelata ustawowe określenie nad zabytkiem, które do kompetencji właściciela zpoczątkowo zagrożeń)3. jako w architektonicznych, jak i technicznych; 2. Kryterium konteklubkontekście posiadaczarozwiązań też pośrednio odwołuje się do przestrzennych potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na stu, współistnienia zarówno na etapie tworzenia, i późniejszego rozwoju przestrzennego zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymaniajak zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszymmiejsca stanie oraz korzystania z zabytku tradycji w sposóbmiejsca, zapewniający zachowanie jego wartości, czyli nanowych eliminowaniu lokalizacji; 3. Kryterium w tymtrwałe zaprzeczenia jako próby stworzenia warto4 zagrożeń) . Właściciel lub posiadacz jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia ści lub twórczego nawarstwiania się zabytku dziedzictwa pokoleń; 4. Kryterium symbolu w ujęciu ogólnym, 5 WKZ o zagrożeniu dla zabytku . np. dla przyjezdnych; 5. Kryterium uznania współczesnych – nagrody, wyróżnienia, plebiscyty; Ponadto służby konserwatorskie posiadająprzestrzennych cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania 6. Kryterium próby czasu, zachowania walorów i estetycznych pomimo degradacji będąicej prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania efektem technicznego zużycia lub/i niedbalstwa zarządcy, czy też spontanicznego rozwoju zagospo6 . na zagrożenia zabytków darowania terenów przyległych; 7. Kryterium artystyczne oraz 8. Kryterium unikalności, np. jedyny Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie ochronę zabytków iListę opiekę nadKultury zabytobiekt zachowany w formie nie przekształconej). Nazabytków tej podstawie opracowano Dóbr kami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospoWspółczesnej w Warszawie, z których większość budowli uległa potem przekształceniu lub zniszczedarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego niu. Analogiczne kryteria opracowywały później inne Oddziały SARP – np. kryteria wyboru zespołu powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego poznańskiego (2007–2008).26 Stanowiły one z reguły przeredagowaną i uzupełnioną wersję kryteriów gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach warszawskich. kolejne oddziały SARP –analizy Wrocław, Kraków, Gdańsk, Białystok, Łódź i inne zabudowy (…) Wkrótce I co bardzo istotne w kontekście zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, opracowały własne kryteria i były one wzorowane na wcześniejszych opracowaniach warszawskich strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne idopoznańskich. zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu7. Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie Waldemar Affelt, Dziedzictwo techniki jako cząstka kultury. Część 2. W stronę dziedzictwa zrównoprowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych ważonego, „Ochrona zabytków”, R. LXII, 2009, nr 1, s. 53–82; Tenże, Dziedzictwo techniki – jego a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań różnorodność i wartości, „Kurier konserwatorski”, nr 5, 2009, s. 5–20; Tenże; Karta Technitas: w sprawie ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra zachowania dziedzictwa techniki i miejsc je upamiętniających, oprac. przez Waldemara J. Affelta, Toruń 2014; Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego Tenże; TECHNITAS. Konteksty dziedzictwa kulturowego techniki, Zabrze 2015, s 142–168 (s. 255–257 – wykaz i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). prac Autora). 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 25 Jakub Lewicki, Ochrona i konserwacja architektury modernistycznej. Polska praktyka ostatnich lat [w:] Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). Prolegomena do ochrony obiektów architektonicznych i zespołów urbanistycznych Poznania XX wieku, red. Hanna 4 Ustawa o ochronie, Art.Gabriela 5. Grzeszczuk Brendzel, Klause, Grażyna Kodym-Kozaczko, Piotr Marciniak, Wydawnictwo Politechniki 5 Ustawa o ochronie, Art.2009, 28. s. 79–86; Tenże, Wartościowanie zabytków w Polsce [w:] Wartościowanie zabytków Poznańskiej, Poznań 6 architektury”, red.Rozdz. Bogusław Ustawa o ochronie, 4. Szmygin, Warszawa 2013, s. 164–165. 2 24 Ustawa Prolegomena o ochronie, do ochrony Art. 18obiektów ust. 2 pktarchitektonicznych…, 2. wyd. 1 Poznań 2008; wyd. 2 Poznań 2009. 26 7 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego dziedzictwa O początkach klasyfikacji zabytków. O wadach i zaletach polskich systemów wartościowania zabytków 105 55 Wnioski: Ponadto dobra o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym Opracowane kryteria miały jednąorganizacyjnej zasadniczą wadę – mnogość kryteriów nie pozwalała na przei gminnym planie ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu prowadzenie rzeczywistej analizy budowli modernistycznych o klasie międzynarodowej, ponadlokalich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przenej i lokalnej. Prawie wszystkie analizowane obiekty można było zaklasyfikować jako wyróżniające widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; się i wybitne. Wypracowane kryteria ochrony dóbr kultury współczesnej nie przyczyniły się także do powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, ochrony zabytków tej grupy.27 Dlatego w wypadku budowli modernistycznych możliwe jest wykorzystachemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konnie fliktniektórych zbrojny8. kryteriów, ale opracowanie nowej metody klasyfikacji, która wyróżniłaby grupy o klasie światowej, ponadlokalnej (ponadprzeciętnej) i lokalnej. Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczasowe rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa Kryteria oceny zabytków modernistycznych w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w WarszawieKolejną czy we próbę Wrocławiu. W praktyce bowiem służbymodernizmu konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapiklasyfikacji zabytków z okresu podjął zespół Kolegium doradczego sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku ds. ochrony zabytków architektury modernistycznej w Polsce. Został on powołany przez Marcina do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfikują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc Gawlickiego w Krajowym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków.28 Podczas obrad plenarnych koleUNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym gialnie wypracowano kryteria wartościowania architektury. Rozpoczęto także klasyfikacje obiektów w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowywmi, poszczególnych województwach. Opracowano wówczas następujące kryteria: niesystemowymi. –Zapewnieniu wartość artystyczna – formastandardów obiektu lubochrony zespołu polskich (jakość i miejsc oddziaływanie) jak najwyższych z Listy UNESCO służyć mają – wartość naukowa – autentyzm idei, materiału, funkcji, konstrukcja, nowatorstwo działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest materiał, monitorowanie i analizowanie–zagrożeń dziedzictwa i wypracowywanie przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w wartośćdla historyczna – tożsamość miejsca, metod ludzi, zdarzeń szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo prowadzonego monitoringu tych miejsc. Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń pojawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych Fot.wypadek 7.Warszawa, modernistyczny budynek na ul. Rakowieckiej 19, 1927, jeden z pierwszych obiektów funkcjo9 nalizmu w Polsce.Instytutu BudynekDziedzictwa o wartości ponadregionalnej do rejestru zabytków, Statut Narodowego §4 – Załącznik nie do wpisany Zarządzenia Ministra Kultury przebudowany i Dziedzictwa i nadbudowany. Fot. J. Lewicki 2016. Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, 27 Jakub Lewicki, Zabytek – historyczny zespół urbanistyczny i budowlany – dobro kultury współczesnej [w:] 10 lat poz. 190) 12 obowiązywania ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Rozważania de lege lata i de lege ferenda, Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo Materiały z ogólnopolskiej w Gdańsku-Gdyni, Kamil Zeidler, Gdańsk 2014, s. 93–101. aktualizowany. Tłumaczeniekonferencji na język polski wg angielskiej red. wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 8 realizacjiPowołanie Konwencjikolegium Światowego Dziedzictwa autorstwazabytków K. Piotrowskiej i B. modernistycznej Szmygina dostępne jest na stronie Tenże, doradczego ds. ochrony architektury w Polsce, „Ochrona Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne Zabytków”, R. LX, 2007, nr 1, s. 21–22. 28 106 54 Anna Fortuna-Marek Jakub Lewicki Wnioski: do tejże ustawy2. Obok niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń rozporządzeniami mają też regulacje prawne w Ustawie z dnia 27 marca prawie 2003 r. –o art. planowaniu Opracowane kryteriazawarte były oparte na obowiązującym 3 par. 1i zagospodarowaniu Ustawy o ochronie przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. zabytków i opiece nad zabytkami z 23 VII 2003 roku. Kryteria umożliwiają rzeczywistą ocenę i selekcję te, aDlatego zwłaszcza Ustawa ochronie zabytków dająkonserwatorskiej też teoretycznie inarzędzia nie tylko do zbioruUstawy zabytków. też mogą byćo stosowane w praktyce mogą stanowić doskoreagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym nałą podstawę do dalszych działań w tej dziedzinie. zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejszych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chronionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań określających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymienione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Fot. 8.Warszawa, ul. Marszałkowska, pawilon Cepelii, proj. Zygmunt Stępiński, konstr. Aleksander Haweman, Ponadto konserwatorskie posiadają całybudynek szereg prerogatyw do kontroli stanuniezachowania realizacja służby do marca 1966. Doskonale zachowany o wartości ponadregionalnej wpisany do i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co madegradacji. m.in. w zamiarze swym 2016. być narzędziem do reagowania rejestru zabytków podlegający coraz większej Fot. J. Lewicki na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytPodsumowanie kami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów zakresupropozycje zagospodarowania przestrzennego Omawiając dotychczasowe doświadczenia należy zokreślić konkretnych rozwiązań powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego w przyszłości. Będą one podstawą zarządzania dziedzictwem i skutecznego funkcjonowania urzędów gmin oraz mpzp albo o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, o warunkach konserwatorskich. Abydecyzji poprawnie przeprowadzić przyszłą klasyfikację konieczne decyzji jest precyzyjne zdefizabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, niowanie etapów i metod działania. Winny one obejmować: strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne – określenie zasad prowadzonych praczapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przydo zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, – ewidencja zbioru zabytków poddawanych klasyfikacji wraz z ewentualną weryfikację wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. w terenie 2 Najważniejsze w tej weryfikacja kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie – komisyjna przez autorytety naukowe z różne środowiska prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych – innych ewentualne przez kolejne do autorytety i środowiska zewnętrzne a także działańpoprawki przy zabytku wpisanym rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań – przyjęcie ostatecznej pracy ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego Klasyfikacja zabytków powinna się poz. odznaczać i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, 2153). precyzją naukową podjętych działań i określać ponadprzeciętne wartości zabytków, które do dziś zachowały swoje znaczenie. Istotne byłoby zachowa3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), nieArt. następujących zasad: 4 (dalej: Ustawa o ochronie). 4 1. Klasyfikacja Ustawa o ochronie, Art.musi 5. zostać przeprowadzona kolegialnie przez różne zespoły specjalistów na 5 różnych szczeblach Ustawa o ochronie, Art. 28. (wojewódzkim i ponadlokalnym). 6 2. oWykonane wykazy Ustawa ochronie, Rozdz. 4. muszą zostać zweryfikowane przez autorytety naukowe z różnych środo7 wisk (historyków sztuki, i konserwatorów). Ustawa o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt architektury 2. Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego dziedzictwa O początkach klasyfikacji zabytków. O wadach i zaletach polskich systemów wartościowania zabytków 107 55 3. Podstawą działań powinno znaczeniu być obowiązujące prawo, kulturowego a kryteria winny na Ponadto dobra o największym dla dziedzictwa winnybyć byćopracowane uwzględniane w planie podstawie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 VII 2003 roku, o ile nie i gminnym planieona ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu ulegnie znaczącej zmianie. ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przeProponuje się zastosowanie następujących kryteriów, z obowiązującą Ustawą o ochronie widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tychzgodnych planach zaliczono w szczególności: pożar; zabytków powodzie,i opiece ulewynad lub zabytkami: zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy akty lub wandalizmu; atak terrorystyczny i kon-– – Wartość artystyczna (art. 3uliczne, par. 1):rabunki forma lub obiektu zespołu (jakość i oddziaływanie 8 flikt zbrojny . europejskie, ponad regionalne i lokalne) taknaukowa zdawałoby się3rozbudowanych przepisów odnoszących do zagrożeń dotychczaso–Pomimo Wartość (art. par. 1): autentyzm idei, materiału, funkcjisięoraz konstrukcja, materiał, we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa nowatorstwo ponad regionalne i lokalne w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War– Wartość historyczna (art. 3 par. 1): wartość miejsca, ludzi, wydarzeń – europejska, ponad szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapiregionalna i lokalna sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfikują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowymi, niesystemowymi. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizowanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo prowadzonego monitoringu tych miejsc. Fot. 9.Ostrołęka, kościół Św. Antoniego, na sklepieniu, mal. Walenty Żebrowski 1762–1765. Zagrożenia dóbrbernardyński WH a wytyczne Komitetufreski Światowego Dziedzictwa Zespół zabytków ruchomych, zniszczny pożarem po pełnej rekonstrukcji. Obecnie należałoby go zakwaliPodstawą związanych z dobrami fikować jakowszelkich bez wartościdziałań zabytkowej. Fot. J. Lewicki 2015. wpisanymi na Listę Światowego Dzie- dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do W powyższych kategoriach wymieniono kryterium rangi zabytku. Konieczne jest określenie jego realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń poznaczenia skala wartości: jawia się iwielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. – ranga europejska (ponadkrajowa). W skład tej grupy wchodziłyby wszystkie obiekty z listy 8 UNESCO, zabytki proponowane do wpisu z listy Pomników oraz Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004i r.wybrane w sprawieobiekty organizacji i sposobu ochronyhistorii) zabytków na wypadekwybrane konfliktu obiekty zbrojnegodawnej i sytuacjiklasy kryzysowych 0 z klasyfikacji z lat 1958–62. 9 Statut Dziedzictwa Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury – Narodowego ranga ponadInstytutu regionalna. W skład§4tej–grupy wchodziłyby pozostałe zabytki z listyi Dziedzictwa Pomników Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. do wpisu na tę listę oraz pozostałe wybrane zabytki dawnej historii, obiekty proponowane 10 j.w. klasy 0 i 1. Warto też dokonać weryfikacji dawnego spisu klasy 2 pod kątem nowych odkryć 11 Konwencja w sprawieiochrony kulturalnego i naturalnego, (DzU 1976 Nr 32, naukowych nowychświatowego wynikówdziedzictwa inwentaryzacji naukowej, co być Paryż może 1972 pozwoliłoby włączyć poz. 190) lub wyłączyć pojedyncze budowle z tej grupy. 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo – ranga lokalna. W skład tej grupy wchodziłyby pozostałe zabytki dawnej klasy 2 oraz 3 i 4. aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do też uwzględnić wyniki inwentaryzacji naukowej, icoB. być może dostępne pozwoliłoby realizacjiNależy Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej Szmygina jest nawłączyć stronie pojedyncze nowe budowle do tej listy. Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 108 54 Anna Fortuna-Marek Jakub Lewicki 2 Powyższe uwagi dotyczą klasyfikacji całejpewne grupyznaczenie polskich zabytków. W wypadku pojedynczych rozporządzeniami do tejże ustawy . Obok niej dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu zabytków konieczne byłoby zastosowanie następujących kryteriów wartościowania: przestrzennym oraz wwartości Ustawie bezwzględnie z 7 lipca 1994 chronionych roku o prawie(fazy budowlanym. – określenie przemian i części budynku). Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają teżprzemian teoretycznie narzędzia nie tylko do – określenie wartości możliwych do przekształcenia (fazy i części budynku). reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym – określenie wartości utraconych koniecznych do odtworzenia/rekonstrukcji. zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawnąPrzeprowadzona czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te się dotyczą w równym klasyfikacja grup zabytków i pojedynczych budowli winna odznaczać trzema stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejcechami: szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro– powinna być prosta i klarowna przez precyzyjnie określone kategorii oraz operująca możliwie nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań najmniejszą liczbą kryteriów wartościujących zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora – powinna być zgodna z obowiązującym w Polsce prawem Zabytków. – Ustawie winna dokonywać rzeczywistej selekcji, a nie bezrefleksyjnie kolejne działań grupy wartoW o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciumnożyć podstawowych okreściowych zabytków i trudnych do sprawowana zdefiniowania wartości. kryteria nie mogą ślających na czym polega ochrona zabytków przez organyPrzygotowane administracji publicznej wymiedo wszystkiego klasyfikować zabytki, gdyż kto wybieraoraz wszystko nione jestpasować zapobieganie zagrożeniomi wysoko mogącym spowodowaćwszystkie uszczerbek dla wartości zabytków udaremnianie nie niszczenia korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre wybierai niewłaściwego niczego. z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela Klasyfikacja zabytków odwołuje winna być przez bowiem współpracujące ze sobą lub posiadacza też pośrednio się przeprowadzona do potencjalnych kolegialnie zagrożeń (opieka polega m.in. na środowiska fachowe historyków sztuki i architektury, architektów, konserwatorów i prawników. Jeżeli zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie przyszła klasyfikacja nie będzie zgodna z obowiązującym stanem jego wiedzy i prawa i nie zostanie przeoraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie wartości, czyli na eliminowaniu 4 prowadzona kolegialnie, i wyrywkowodowykonana odwoławczymi decyzagrożeń) . Właściciel lub zostanie posiadaczfragmentarycznie zabytku jest też zobowiązany niezwłocznego powiadomienia 5 zjami oadministracyjnymi i wyrokami sądów, co byłoby najgorszym rozwiązaniem dla polskiej ochrony WKZ zagrożeniu dla zabytku . zabytków. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia konserwatorskiego, co ma m.in. wzabytków zamiarze swym narzędziem reagowania Należy nadzoru podkreślić, że przyszła klasyfikacja winnabyćbyć podstawądo zarządzania 6 . na zagrożenia zabytków dziedzictwem. Także skuteczne działanie urzędów konserwatorskich nie będzie możliwe bez jej Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytprzeprowadzenia. kami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu7. 2 3 4 5 6 7 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). Ustawa o ochronie, Art. 5. Ustawa o ochronie, Art. 28. Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. Ustawa o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2.
