Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Administracja szkolnictwa w Królestwie Polskim
Wykształcenie, górnolotnie zwane oświatą, było w Polsce prerogatywą królewską, jednakże w praktyce stało się przedmiotem (w ujęciu materialnym) administracji publicznej dopiero w wieku XVIII wraz z powołaniem pierwszego
w Europie organu administrującego tą sferą – Komisji nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mającą, czyli Komisji Edukacji Narodowej. Jednocześnie zaczyna
się historia administracji szkolnictwa w ujęciu organizacyjnym (podmiotowym).
Przejmuje się, reorganizuje i tworzy zakłady administracyjne w postaci szkół.1
Charakterystyczne jest funkcjonowanie różnych form kształcenia prywatnego:
od szkół poprzez pensje po nauczycieli domowych. Gdy w wieku XIX powstaje
stała i regularna sieć administracji terenowej, wśród jej kompetencji wyszczególnia się także administrowanie szkolnictwem. Z czasem pojawiają się organy
administracji specjalnie przeznaczone do zarządzania tym działem, a więc administracja specjalna. Założenia ideologiczne (widoczne choćby w programach
nauczania i treściach podręczników), kompetencje administracji oraz organizacja
szkolnictwa tworzą system oświaty.
Księstwo Warszawskie
Podobnie jak w wielu innych dziedzinach, także i w tej podstawy administracji stworzono w Księstwie Warszawskim. Komisja Rządowa już 26 I 1807 r.
powołała Izbę Edukacyjną do zarządzania wszystkimi zakładami oświatowymi.2
Zaś dekretem z 17 XII 1810 r.3 utworzono Dyrekcję Edukacji Narodowej podlegającą ministrowi spraw wewnętrznych. Dyrekcja ta składała się z dyrektora
edukacji narodowej, sześciu członków etatowych i 10 honorowych, wizytatorów
szkół, sekretarza generalnego i kancelarii. Przy dyrekcji działało Towarzystwo
1
Patrz szerzej: M. Elżanowski, Zakład państwowy w polskim prawie administracyjnym, Warszawa 1970; E. Ochendowski, Zakład administracyjny jako podmiot administracji państwowej, Poznań
1969.
2 Zbiór Przepisów Administracyjnych Królestwa Polskiego (ZPAKP), Wydział Oświecenia
(WO), t. I, s. 11.
3 Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego (DPKW), t. III, s. 114.
10
Naczelnicy organów rosyjskiej administracji specjalnej w Królestwie Polskim...
do Układania Ksiąg Elementarnych.4 W Księstwie zasadniczo nie wydzielono
specjalnej administracji szkolnictwa, ale powierzono ją prefektowi i podprefektowi.5 Jednak Izba Edukacyjna 12 I 1808 r. powołała Dozory Szkolne6 do nadzorowania każdej szkoły elementarnej, złożone z dziedzica, plebana lub pastora
ewangelickiego, burmistrza lub wójta gminy i jednego lub dwóch miejscowych
gospodarzy.7
Królestwo Kongresowe (1815–1839)
Konstytucja z 1815 r. utworzyła niezależny organ: Komisję Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (dalej: KRWRiOP) pod przewodnictwem ministra.8 Statut tej Komisji zatwierdzony został 2 (24) VIII 1821 r.
KRWRiOP składała się z ministra prezydującego, prymasa i dwóch biskupów
katolickich, dwóch członków innych wyznań, trzech radców stanu kierujących
wydziałami, sześciu członków mianowanych przez króla i dwóch wizytatorów
generalnych. Przy komisji zatrudniono asesora prawnego i budowniczego. Komisję obsługiwała kancelaria pod kierunkiem sekretarza generalnego. Do pomocy
w sprawach programowych przy komisji działało Towarzystwo elementarne. Komisja dzieliła się na trzy dyrekcje: 1) wyznań religijnych, 2) oświecenia publicznego oraz 3) funduszów duchownych i edukacyjnych. Dyrekcje przygotowywały
sprawy do przedstawienia ministrowi, Radzie Stanu lub Radzie administracyjnej. Do zadań dyrekcji wyznań religijnych należały sprawy wyznania rzymskokatolickiego, innych wyznań chrześcijańskich niekatolickich, a także wszelkich
wyznań. Do kompetencji dyrekcji wychowania publicznego należało administrowanie różnego rodzaju zakładami oświatowymi oraz nadzór nad zakładami
prywatnymi. Ta dyrekcja odpowiadała także za wolność druku. Wreszcie trzeciej
dyrekcji powierzono zarządzanie i nadzór nad funduszami duchownymi i edukacyjnymi. Oprócz tego przy KRWRiOP działała sekcja duchowna rzymskokatolicka. Kompetencje decyzyjne podzielone były między: ministra, radę ogólną
komisji, posiedzenie administracyjne i dyrektorów wydziałów. Towarzystwo
ksiąg elementarnych składało się z osób mianowanych przez KRWRiOP oraz
z urzędu, z rektora uniwersytetu i rektorów liceów warszawskich, a zajmowało
4
A. Okolski, Wykład prawa administracyjnego oraz prawa administracyjnego obowiązującego
w Królestwie Polskiem, t. I, Warszawa 1880, s. 160–161.
5 DPKW, t. I, s. 165, dekret z 7 II 1809 r.
6 ZPAKP, WO, t. I, s. 17.
7 A. Okolski, dz. cyt., s. 265.
8 Dziennik Praw Królestwa Polskiego (DPKP), t. I, s. 47, art. 76 i 79.
Administracja szkolnictwa w Królestwie Polskim
11
się przygotowywaniem i opiniowaniem podręczników oraz egzaminowaniem
kandydatów na nauczycieli lub założycieli pensji męskich i żeńskich.9
Zgodnie z organizacją władz wojewódzkich z 3 II 1816 r.10 ogólny nadzór nad
szkołami w województwie został powierzony komisjom wojewódzkim. W każdej zorganizowano wydział wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Przede
wszystkim wydział prowadził sprawy i przygotowywał je do decyzji kolegialnych
bądź jednoosobowych. Dotyczyły one nadzorowania: funduszy edukacyjnych,
szkół i pensji, bibliotek i zakładów oświatowych, budynków i nieruchomości
szkolnych, wpływów do kas szkolnych, moralności i dyscypliny pracy nauczycieli
w szkołach publicznych, a także wizytacji szkół. Po zmianie nomenklatury administracyjnej kompetencje te przeszły oczywiście na rządy gubernialne, a konkretnie na sekcje wyznań i oświecenia publicznego w wydziałach administracyjnych.
17 III 1817 r. KRWRiOP poleciła Komisjom wojewódzkim zreorganizowanie dozorów szkolnych, tworząc je na trzech szczeblach. Pierwszy stopień we wsi
stanowili proboszcz, dziedzic i sołtys, a w mieście – proboszcz, pastor, dziedzic,
burmistrz i ławnik; dozór drugiego stopnia tworzyli dziekan, powołani obywatele
i komisarz obwodowy, a trzeciego – biskup, prezes komisji wojewódzkiej i prezes
rady wojewódzkiej.11 Ponadto powołano „organizatorów szkół elementarnych”,
wybieranych przez komisje wojewódzkie z pomocą biskupów i komisarzy obwodowych z grona obywateli ziemskich. Ich zadanie polegało na wnioskowaniu
w sprawach rozwoju istniejących szkół i tworzenia nowych.12
Upadek powstania listopadowego oraz przegrana w wojnie polsko-rosyjskiej
1830–1831 doprowadziły do zniesienia odrębności państwowej Królestwa. Było
to zresztą zgodne z polityką cara Mikołaja I i wpisywało się w strategię nasilenia
rusyfikacji w całym Imperium Rosyjskim. Dobrym przykładem są przekształcenia administracji oświatowej na terenach b. Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Sukcesy administracji Białoruskiego Okręgu Naukowego w rusyfikacji guberni mohylewskiej i witebskiej doprowadziły do przyłączenia do tego okręgu
w 1831 r. guberni mińskiej, a w 1832 r. – wileńskiej i grodzieńskiej, a także
obwodu białostockiego. Tym samym zlikwidowano Wileński Okręg Naukowy,
w którym postępy rusyfikacji były według władz niezadowalające. Cel zmiany
wyłożono w ukazie z 4 IV 1831 r. – „upodobnienie tamtejszych mieszkańców
do rdzennych Rosjan”.13
9
DPKP, t. VII, s. 174.
DPKP, t. II, s. 31.
11 ZPAKP, WO, t. I, s. 93.
12 ZPAKP, WO, t. I, s. 103, Instrukcja dla organizatorów wydana przez KRWRIOP 29 IV 1817 r.
13 Л. М. Игнатовец, Русификация системы образования в Белорусском Учебном Округе: итоги и оценки, „Працы гістарычнага факультэта БДУ”, t. 8, Mińsk 2013, s. 52–61.
10
12
Naczelnicy organów rosyjskiej administracji specjalnej w Królestwie Polskim...
Mimo panowania takich tendencji w polityce Imperium Królestwo zachowało początkowo daleko posuniętą autonomię określoną w Statucie Organicznym
z 1832 r., którego zapisy w większości jednak nigdy nie weszły w życie. Na jego
mocy resort oświecenia i spraw duchownych połączono z zarządem spraw wewnętrznych, tworząc Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych, Duchownych
i Oświecenia Publicznego (dalej: KRSWDiOP). Dyrektorami Głównymi kolejno mianowano generałów: Józefa Rautenstraucha (1832), Aleksandra Grigorjewicza Strogonowa (1832–1834), Jewgienija Aleksandrowicza Gołownina
(1834–1937) i Siergieja Pawłowicza Szypowa (1837–1840).14 Mianowanie
wojskowych zarządcami oświaty było symptomatyczne, jednak to uwarunkowania polityczne stanowiły największą zmianę. Rozpoczął się okres silnej ingerencji rosyjskiej w szkolnictwo Królestwa. Car tak oceniał sytuację w liście
do namiestnika: „Ponieważ edukacja była zła i jej należy przypisać skłonność
młodzieży do byłego buntu, należy na tę dziedzinę zwrócić największą baczność.
Nie będzie zbytecznym wydanie polecenia Rautenstrauchowi, aby wygotował
projekt reformy całego Wydziału Szkolnego i projekt mnie przedstawić należy”.15
Po dyskusjach na tym projektem Mikołaj I powołał w Petersburgu komitet do
opracowania nowego ustroju szkolnego w Królestwie.16 Propozycje opiniowała
Rada Administracyjna Królestwa Polskiego, a następnie zatwierdził je car, zaznaczając że tylko na rok, po czym mają zostać poprawione.17
Główną władzą szkolną stała się Rada Wychowania Publicznego, powołana do tworzenia, administrowania, likwidowania i kontrolowania wszystkich
szkół oraz zarządzania personelem, zatwierdzania podręczników i programów
nauczania. Przewodniczącym był z urzędu dyrektor główny (pierwszym był Strogonow), a członkami: naczelnik wydziału wyznań i oświecenia, dwóch przedstawicieli Kościoła katolickiego, dwóch radców etatowych i członkowie honorowi.18
Opierając się na ustawie dla gimnazjów, szkół obwodowych i elementarnych
w Królestwie Polskim z 1833 r., KRSWDiOP reskryptem z 21 II 1834 r. zniosła
społeczne dozory szkolne i odtąd szkoły elementarne wiejskie i miejskie, obwodowe i rzemieślniczo-niedzielne przeszły pod dozór inspektora szkół danego obwodu, a zarządzanie przekazano dyrektorowi gimnazjum danego województwa.
14
A. Okolski, dz. cyt., s. 161–162; T. Manteuffel, Centralne władze oświatowe na terenie b. Królestwa Kongresowego (1807–1915), Warszawa 1929, s. 28, 30–31, 58–67.
15 J. Kucharzewski, Epoka Paskiewiczowska. Losy oświaty, Warszawa–Kraków 1914, s. 49.
16 D. Szewczuk, Chełmska Dyrekcja Naukowa, Lublin 2012, s. 22.
17 J. Kucharzewski, dz. cyt., s. 157.
18 K. Poznański, Sprawa przebudowy oświaty i wychowania w Królestwie Polskim po upadku powstania listopadowego, [w:] Studia z dziejów edukacji, wybór J. Miąso, Warszawa 1994, s. 194;
D. Szewczuk, dz. cyt., s. 21–23.
Administracja szkolnictwa w Królestwie Polskim
13
W miejsce dotychczasowych dozorów szkolnych powołano opiekunów, którymi
mogli być proboszczowie lub urzędnicy.19
Szkoły żydowskie w Warszawie pozostawały w zarządzie oddzielnego Dozoru, którego organizację wewnętrzną KRWRiOP ustanowiła 4 V 1821 r.20 Odezwa
KRSWDiOP z 26 IV (8 V) 1837 r.21 podporządkowywała te szkoły dyrektorowi
gimnazjum na Lesznie, nie zmieniając kompetencji i organizacji wspomnianego
dozoru.22
W kluczowym okresie (1837–1840) dyrektorem głównym KRSWDiOP był
gen. Szypow. Poza naciskiem na upowszechnienie w szkołach rosyjskiej wersji
historii ten nieposiadający żadnego wykształcenia wojskowy szczególnie usilnie
pracował nad wprowadzeniem języka rosyjskiego w Królestwie Polskim. Nazywał to ideą „literackiego zjednoczenia” narodów słowiańskich. W krótkim czasie
usunął ze stanowisk dyrektorów i inspektorów instytucji oświatowych nieznających języka rosyjskiego. W kancelariach tych instytucji i w radzie wychowania
publicznego nakazano prowadzenie spraw w języku rosyjskim. Od razu nastąpiła
rewizja podręczników szkolnych i zwiększono wymiar lekcji języka rosyjskiego,
historii powszechnej i rosyjskiej, geografii i statystyki.23
Wyrazem wspomnianych tendencji ogólnorosyjskich była polityka oświatowa Siergieja Siemionowicza Uwarowa, który był ministrem oświecenia publicznego Imperium w latach 1833–1849. Uwarow zasłynął tzw. trójjedyną formułą:
prawosławie, samowładztwo, ludowość. Jego pierwszą wielką reformą była ustawa o okręgach naukowych z 25 VI (7 VII) 1835 r., radykalnie zmieniająca porządek pod tym względem.24 To właśnie Uwarow sprawił, że szkolnictwo stało
się jednym z głównych narzędzi polityki rosyjskiej na terenach obcych etnicznie, w tym przede wszystkim na terenach byłej Rzeczypospolitej: guberniach
ostziejskich25, zachodnich i w Królestwie Polskim. Jego retoryka bardzo trafiała
do wyobraźni cara Mikołaja I, szczególnie że była przesycona nacjonalizmem
rosyjskim, a przy tym potrafił ją militaryzować. Uwarow był zwolennikiem rozprzestrzeniania języka rosyjskiego, ale ostrożnie i w sposób skryty, aby nie wyzwalać zbędnej niechęci.
19
ZPAKP, WO, t. I, s. 175.
Tamże, s. 625.
21 Tamże, t. I, s. 641.
22 A. Okolski, dz. cyt., s. 265–267.
23 И. Артамонова, Шипов, Сергей Павлович 1-й, [w:] Русский биографический словарь, oprac.
A. A. Połowcow, Sankt Petersburg 1911, t. 23, s. 298.
24 С. В. Рождественский, Исторический оброз деятельности Министерства народного просвещения 1802–1902, Sankt Petersburg 1902, s. 237.
25 Rosyjskie określenie guberni (inflanckiej, kurlandzkiej i estlandzkiej) zdominowanych przez
Niemców bałtyckich. Nazwa pochodzi od niem. Ostsee – Bałtyk.
20
14
Naczelnicy organów rosyjskiej administracji specjalnej w Królestwie Polskim...
W znaczeniu politycznym język można porównać z bronią, która może zranić
rękę obchodząca się z nią w sposób niedoświadczony. W byłych polskich i nawet
w ostziejskich guberniach można było bez zająknienia powiedzieć rosyjskim poddanym: uczcie się po rosyjsku. W Królestwie Polskim wprowadzenie rosyjskiego
wymagało innych okoliczności.
W tej kwestii Uwarow wyłożył swój zaakceptowany przez cara plan w notatce
z 1843 r.:
W miejsce bezwarunkowego polecenia o wprowadzeniu języka rosyjskiego starałem się,
zadość czyniąc wymaganiom miejsca, zasiać w umysłach szacunek do rosyjskiego wykształcenia, zaufanie do przedsięwzięć rządu i dokładne, choć nie szczere, zaznajamianie z dobrymi
zamiarami ministerstwa.
Za główny cel przekształceń szkolnictwa w Królestwie Polskim Uwarow uważał bezwzględne zakorzenienie w umysłach polskiej młodzieży „szacunku dla
pierwszeństwa Rosji wśród plemion słowiańskich, który powinien bez przymusu
i stopniowo zmienić gruntownie wszelkie jej pojęcia”.26
Królestwo Polskie (1839–1861). Warszawski Okręg Naukowy
Taktyka unikania posunięć nazbyt radykalnych i od razu odsłaniających cele
władzy doprowadziła Uwarowa do przekonania, że idea, która legnie u podstaw
przekształcenia systemu szkolnego Królestwa Polskiego, powinna być kompromisem między radykalną wizją rosyjska a polskim systemem oświatowym. Uznał,
że w Królestwie:
[...] bieg publicznego wykształcenia powinien był pod wieloma względami posiadać odrębne
cechy i różnić się od środków zastosowanych w guberniach zachodnich i ostziejskich. Im bardziej
konkretna myśl ukazu 20 XI 1839 r. przyłączającego dział szkolny Królestwa do resortu ministerstwa oświecenia publicznego, tym ostrożniejsze i bardziej bezstronne powinny być pierwsze kroki
w sprawie i sam wybór drogi. Ta droga leży między dwoma skrajnościami: między ultrarosyjskim,
uzasadnionym, ale bezpłodnym i nieprzydatnym, poczuciem otwartej pogardy dla narodu, mającego dotychczas mało praw do naszego współczucia, a między ultraeuropejską skłonnością stania
się w oczach tego narodu przedmiotem ślepego entuzjazmu. Tutaj, jak i prawie we wszystkich
działaniach państwowych, środkowa ścieżka oznaczała stałość i gwarantowała sukces.27
Popularność Uwarowa i zaufanie, jakim darzył go car, tłumaczą, dlaczego to
właśnie szkolnictwo było drugim działem, zaraz po wojennym, wyjętym spod
władzy resortowych organów Królestwa Polskiego i włączonym w system administracji oświaty Imperium Rosyjskiego jako jeden z okręgów podległych
Ministerstwu Oświecenia Publicznego w Sankt Petersburgu.
26
27
С. В. Рождественский, dz. cyt., s. 317.
Tamże, s. 310.
Administracja szkolnictwa w Królestwie Polskim
15
Ukaz z 20 XI (2 XII) 1839 r. zlikwidował administrację oświaty Królestwa
Polskiego. Jej kompetencje, organy i zarządzane przez nią zakłady oświatowe
przekazano Ministerstwu Oświecenia Publicznego Imperium Rosyjskiego w Petersburgu. Terytorium Królestwa utworzyło kolejną jednostkę podziału terytorialnego (okręg) administracji oświatowej – Warszawski Okręg Naukowy (dalej:
WON). Na czele okręgu stanął kurator. Podobnie jak inni kuratorzy w Imperium
Rosyjskim, podlegał on Ministrowi Oświecenia Publicznego. Minister sprawował nadzór nad okręgiem pod względem naukowym i „moralno-dozorującym”.
W stosunku do rady administracyjnej i innych władz w Królestwie korzystał
z praw dyrektorów głównych w komisjach rządowych, z tym wyjątkiem, że jeśli
nie był jednocześnie dyrektorem komisji spraw wewnętrznych, mógł zasiadać
w radzie administracyjnej, ale tylko w sprawach odnoszących się do jego wydziału. Z tego powodu sekcja wychowania została oddzielona od KRSW i przekształcona w administrację okręgu naukowego. Ponadto kurator otrzymywał od
namiestnika „we wszelkich specjalnych i niecierpiących zwłoki przypadkach polecenia i nakazy do bezzwłocznego wykonania”. Rada Wychowania Publicznego
przy KRSW nie została zlikwidowana, ale od tej pory działała pod przewodnictwem kuratora WON, pełniąc rolę rady kuratora w innych okręgach Imperium.
Rada miała zajmować się sprawami finansowymi i kontrolnymi, wnoszonymi na
jej obrady przez samego kuratora lub z jego polecenia przez naczelnika Wydziału
Administracyjnego Okręgu. Z poprzednich organów administracji oświatowej
zachowano także stanowiska wizytatorów generalnych, których miało być trzech.
Spod jurysdykcji WON wyłączono: Akademię Duchowną, seminaria duchowne i szkoły duchowne w Królestwie Polskim, Instytut Głuchoniemych, Instytut
Położniczy, Szkołę Felczerów i Szkolę Weterynaryjną.28
W ten sposób zlikwidowano odrębność, a nawet autonomię administracji
szkolnictwa w Królestwie Polskim, którą wprowadzała konstytucja z 1815 r.,
a po jej zawieszeniu utrzymywał Statut Organiczny. Pierwszym kuratorem WON
został mianowany generał-major Nikołaj Aleksandrowicz Okuniew (od 18 XII
1839 – do śmierci 21 XI 1850), wojskowy skierowany w 1839 r. do Rady Stanu
Królestwa Polskiego. Jego następcą został płk Paweł Aleksandrowicz Muchanow zajmujący stanowisko do jego likwidacji w 1861 r. Muchanow w latach
28
DPKP, t. XXIV, 1840, s. 232–253, ukaz stanowiący, że wszelkie publiczne i prywatne zakłady
naukowe w Królestwie Polskim mają tworzyć osobny zarząd pod nazwą Warszawskiego Okręgu Naukowego i przejść pod zwierzchnictwo Ministerstwa Oświecenia Publicznego Cesarstwa
z 20 XI/2 XII 1839 r.; DPKP, t. XXIV, s. 264, etat zarówno zarządu kuratora, jak i władz lub zakładów naukowych od niego zależnych przepisany 2 (14) VIII 1849 r.; Учебные округа, [w:] Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, в 86 т. (82 т. и 4 доп.), Sankt Petersburg 1890–1907.
16
Naczelnicy organów rosyjskiej administracji specjalnej w Królestwie Polskim...
1856–1861 był jednocześnie dyrektorem głównym KRSWiD, a po 1861 r. został
członkiem Rady Państwowej.29
WON oficjalnie utworzono m.in. w celu „uzgodnienia we wszelkich aspektach toku nauczania przygotowującego do wstępowania wychowanków instytucji oświatowych Królestwa na uniwersytety rosyjskie”. Znalazło to rozwinięcie
w przepisach z 31 VII 1846 r., które do gimnazjów i uniwersytetów Imperium
dopuszczały młodzież z Królestwa. Stało się to na wniosek Uwarowa, skierowany
do cara. Studia można było rozpocząć za zezwoleniem kuratora. Absolwenci po
przesłużeniu pięciu lat w guberniach wielkoruskich mogli się udać na służbę do
guberni zachodnich.30
19 VI (1 VII) 1840 r. wydano ustawę o WON i car zatwierdził jego organizację wewnętrzną.31 Władze WON (kurator, wiceprezes rady wychowania publicznego, naczelnik administracji okręgu) miały być mianowane bezpośrednio
przez cara. Administrację okręgu tworzyli: szef kancelarii, dwóch naczelników
wydziałów (mianowanych przez Radę Administracyjną) oraz urzędnicy mianowani przez kuratora.32 Utworzenie WON pociągnęło za sobą zorganizowanie
specjalnego wydziału w ministerstwie przy departamencie oświecenia publicznego.33 W 1842 r. powstał komitet do nadzorowania prywatnych instytucji oświatowych miasta Warszawy.34
2 (14) VIII 1849 r. został zatwierdzony na 3 lata nowy etat okręgu, upodabniający jego strukturę do innych okręgów w Imperium. Jednocześnie zatwierdzono tymczasowe etaty szkół realnych. Stanowisko wiceprezesa Rady Wychowania
29
Patrz biogram, s. 67.
С. В. Рождественский, dz. cyt., s. 314.
31 Ustawa o WON patrz także: „Журнал Министерства Народного Просвещения”, 1840,
cz. XXXVII, s. 13–31.
32 T. Manteuffel, dz. cyt., s. 33.
33 С. В. Рождественский, dz. cyt., s. 232.
34 Tamże, s. 240–241. Akty prawne o WON: Сборник постановлений по Министерству Народного Просвещения, t. 2, Царствование императора Николая I. 1825–1855, отд 1-е: 1825–
1839, wyd. 2, Sankt Petersburg 1875–1876, № 731, 20 XI (2 XII) декрет об образовании Варшавского Учебного Округа, с подчинением онаго по части учебной Министру Народного
Просвещения, и об учреждении для дел сего Округа особаго отделения при Департаменте
Народнаго Просвещения („Журнал Министерства Народного Просвещения”, cz. XXVI,
отд. 1, s. 126); t. 2, Царствование императора Николая I. 1825–1855 г., отд. 2-е: 1840–1855,
№ 39, 19 VI, положение о Варшавском Учебном Округе („Журнал Министерства Народного Просвещения”, cz. XXVII, отд. 1, s. 13); Сборник распоряжений по Министерству народного просвещения, в 16 томах, t. 2, 1835–1849, Sankt Petersburg 1866, № 351, № 489, 31 III,
Внутреннее образование Совета Народного Просвещения в Царстве Польском; № 524,
17 IX, Правила надзора за частными учебными заведениями в г. Варшаве; № 558, 3 II, Наказ
Генеральным визитаторам учебных заведений Варшавского Учебного округа.
30
Administracja szkolnictwa w Królestwie Polskim
17
Publicznego przemianowano na stanowisko pomocnika kuratora. Zlikwidowano całkowicie urząd naczelnika administracji okręgu. Do Rady wprowadzono
czterech nowych członków – wizytatorów generalnych. Ostatecznie skład Rady
ustalił car 30 XII 1850 r., likwidując stanowiska tzw. członków honorowych.35
Cechą charakterystyczną administrowania okręgami naukowymi na kresach państwa rosyjskiego było podporządkowanie ich tzw. wyższej miejscowej
administracji, mimo że ustawa z 1835 r. ustanawiała ogólny porządek, w którym kurator podlegał tylko władzy ministra. Wkrótce jednak pojawił się szereg
wyjątków od tej ogólnej zasady. Zarządzanie niektórymi okręgami naukowymi powierzono miejscowym generał-gubernatorom. W 1838 r. na wniosek hr.
Benkendorfa wydano najwyższe pozwolenie, aby zwierzchności okręgów naukowych we wszelkich sprawach, które w istocie swojej i ze względu na ogólny
porządek wchodzą w krąg władzy głównych miejscowych naczelników, okazywały im współpracę i nie powstrzymywały się od poleconych przez nich działań
policyjnych. W 1846 r. zarząd charkowskiego okręgu naukowego powierzono
generał-gubernatorowi czernihowskiemu, połtawskiemu i charkowskiemu ks.
Dołgorukowowi, a następnie jego następcy Kokoszkinowi, w 1847 r. zarząd
kijowskim okręgiem naukowym oddano miejscowemu generał-gubernatorowi
Dmitrijowi Gawriłowiczowi Bibikowowi. W 1850 r. ukazem o przywróceniu
wileńskiego okręgu naukowego zarząd nim został powierzony także miejscowemu generał-gubernatorowi Ilji Gawriłowiczowi Bibikowowi. Normalny porządek
zarządzania wszystkimi tymi okręgami naukowymi przywrócono dopiero za panowania cara Aleksandra II.36
35
Сборник постановлений по Министерству Народного Просвещения, t. 2, Царствование
императора Николая I. 1825–1855, отд. 2-е: 1840–1855, № 490, 2 (14) VIII, об утверждении
нормального штата Варшавского Учебного Округа и временных штатов реальных учебных
заведений того же Округа („Журнал Министерства Народного Просвещения”, cz. LXIV,
отд. I, s. 1); T. Manteuffel, dz. cyt., s. 36–37.
36 O podporządkowaniu okręgów naukowych miejscowym generał-gubernatorom: Сборник
постановлений по Министерству Народного Просвещения, t. 2, Царствование императора
Николая I. 1825–1855, отд 1-е, 1825–1839, wyd. 2, Sankt Petersburg 1875–1876, № 614, 10 V,
Об обязанности начальств Учебных округов во всех случаях, когда подведомственныя оным
лица будут соприкосновенны делам, которыя входят в круг власти главных местных начальства, оказывать им всякое содействие; t. 2, Царствование императора Николая I. 1825–1855,
отд. 2-е: 1840–1855, № 334, 9 II, о принятии Черниговскому, Полтавскому и Харьковскому
Генерал-Губернатору в свое главное наблюдение Харьковского Университета; № 403, 10 V,
о принятии Черниговскому, Полтавскому и Харьковскому Генерал-Губернатору в главное
наблюдение Харьковского Университета и Учебного Округа; № 457, 18 XI, о возложении
управления Киевским Учебным Округом на Киевского Военного, Подольского и Волынского Генерал-Губернатора („Журнал Министерства Народного Просвещения”, cz. LXI, отд. I,