SZKOŁA PODSTAWOWA W LIGOWIE opr. mgr Kowalska Elżbieta

SZKOŁA PODSTAWOWA W LIGOWIE
opr. mgr Kowalska Elżbieta
KSZTAŁTOWANIE POJĘĆ HISTORYCZNYCH W NAUCZANIU ZINTEGROWANYM.
W polskiej literaturze dydaktycznej nie ma sprecyzowanych poglądów na kształtowanie pojęć historycznych. W.
Moszczeńska twierdzi, że opanowanie pojęć historycznych zależne jest od wiedzy ucznia w zakresie faktów historycznych.
Cechy pojęcia historycznego tkwią w faktach odzwierciedlających rzeczy, wydarzenia i procesy. Trzeba te cechy wydobyć i
uogólnić, by powstało pojęcie. Dlatego im rozleglejsza jest wiedza ucznia o faktach, tym poprawniej ujmuje on treść
pojęć i dokładnie je określa. Z kolei opisując jakikolwiek fakt historyczny, uczeń posługuje się odpowiednimi pojęciami.
Pojęcia tworzące mikrostrukturę wiedzy historycznej w klasach I – IV są bardzo niejednolite zarówno ze względu na
treść, jak i stopień uogólnień. Tylko desygnaty nielicznych pojęć historycznych są dostrzegalne, (np. kołowrotek, łuczywo,
herb). Wśród pojęć są i takie, których tylko pewne elementy treści dadzą się skonkretyzować (np. bitwa). Przy zetknięciu
się z takimi pojęciami powstaje w umyśle skojarzenie, które ma wpływ na lepsze rozumienie treści odpowiadających im
pojęć.
W literaturze reprezentowane są różne próby klasyfikowania pojęć historycznych. T. Pawłowski wyróżnia trzy etapy pojęć
historycznych: pojęcia klasyfikujące, porządkujące i typologiczne.
Pojęcia klasyfikujące są wynikiem operacji logicznej, która polega na wyróżnianiu przedmiotów na podstawie posiadania
przez nie pewnej cechy oraz łączenia tych przedmiotów w klasy. Funkcją tego pojęcia jest wyodrębnianie odpowiedniej
klasy przedmiotów o wspólnej własności np. gród, zabytek. Pojęcia klasyfikujące odgrywają szczególną rolę w
poznawaniu faktów historycznych występujących w klasach I – IV. Opis faktu historycznego wymaga znajomości właśnie
tej kategorii pojęć.
Pojęcia porządkujące mają nieci inną strukturę i zarazem funkcję. Pozwalają one na uporządkowanie odpowiedniego
zbioru przedmiotów według stopnia natężenia którejś ich własności, np. ruch bardziej radykalny, ruch wyraźniej
rewolucyjny.
Pojęcia typologiczne są pojęciami złożonymi z pojęć klasyfikujących i porządkujących. Pojęcia te pozwalają
systematyzować zjawiska historyczne. Są bardzo przydatne przy wyznaczaniu szeregów ewolucyjnych badań zjawisk. Do
tej kategorii pojęć zaliczyć można pojęcia społeczeństwa bezklasowego. Pojęcia tego typu funkcjonują w charakterze
wzorca. Z wzorcem porównuje się przedmioty i stwierdza ich większe lub mniejsze podobieństwo do niego.
Podziału pojęć historycznych można dokonać również od strony psychologicznej i dydaktycznej. Psychologowie
klasyfikują pojęcia z punktu roli podmiotu w procesie poznania. S. Rubinsztejn dowodzi, że poziom przyswajania sobie
przez dziecko różnych pojęć zależy w sposób istotny od jego bliskości czy odległości wobec treści naocznej.
G. Kufit przyjęła kryterium odległości pojęć historycznych od ich treści naocznej i podzieliła je na trzy kategorie.
1. Pojęcia i treści dostępne dla bezpośredniej bądź pośredniej obserwacji, np. ogród, pałac, zbroja.
2. Pojęcia o pewnych tylko elementarnych treści możliwych do skonkretyzowania, np. bitwa, partyzant, strajk.
3. Pojęcia o treści wykluczającej możliwość skonkretyzowania, np. niepodległość, rozejm, konstytucja, rząd.
Proces opanowania treści pojęć historycznych w klasach I – III jest długotrwały dlatego, że od zapoznania ucznia z
określonym faktem historycznym trzeba długo czekać do porównania danego faktu z innymi.
Pojęć nie podajemy uczniom w postaci gotowej. Pojęcie tworzy sam uczeń na drodze dużego wysiłku umysłowego.
Nauczyciel tylko kieruje procesem kształtowania pojęć, których zakres został określony programem nauczania
zintegrowanego.
Pojęcia historyczne kształtowane w klasach niższych, cechuje duże zróżnicowanie ze względu na ich treść i zakres.
Odzwierciedlają różne strony życia społecznego i to w przyszłości, jak i współczesności. Wystarczy wymienić kilka nazw
pojęć historycznych, jak np. zamek, pałac, pomnik, bohater, niepodległość, państwo, naród, godło, by się przekonać , że
oznaczają one zarówno fakty historyczne, jak i fakty społeczne życia współczesnego. Dlatego w procesie kształtowania
pojęć historycznych ważne jest kierowanie uwagi uczniów na te cechy desygnatów pojęć, które w przeszłości były
cechami ważnymi i charakterystycznymi dla danej klasy przedmiotów. Na przykład dla zamku cechą istotną jest funkcja
obronna i ochrona zamku w przeszłości. Dziś jest tylko budowlą zabytkową.
Wśród wymienionych nazw pojęć są i takie, których funkcja oznaczenia nie zmieniła się. Cechą istotną pomnika zawsze
było upamiętnianie wydarzeń historycznych, ludzi lub symbolizują abstrakcję zjawiska (np. przyjaźń, bohaterstwo broni).
Zmieniają się wydarzenia historyczne, ale sens pojęcia pomnik nie ulega zmianie.
Pojęcia historyczne powstają w ścisłym związku z czasem. W historii, jako nauce nie ma pojęć nie osadzonych w czasie.
Cechy pojęcia tkwią w faktach z przeszłości, trzeba te cechy wydobyć i uogólnić, by utworzyć pojęcia historyczne.
Dlatego w kształtowaniu pojęć historycznych musimy raczej odwoływać się do faktów z przeszłości, a nie faktów
społecznych z teraźniejszości.
Ze względu na zakres wyróżniamy pojęcia historyczne jednostkowe i ogólne. Taki podział pozostaje w społeczności z
charakterem pojęć jako myśl o przedmiotach. Każde pojęcie jest ogólne, bo odnosi się do klasy przedmiotów złączonych
jedną lub kilkoma cechami. Pojęcia jednostkowe odzwierciedlają cechy pojedynczych faktów, ale są to cechy istotne dla
pojęcia ogólnego. Tego co ogólne nie da się oddzielić od tego, co jednostkowe. Przybliżając uczniom treść pojęcia II
wojna światowa, ułatwiamy im zarazem zrozumienie pojęcia – wojna w sensie ogólnym.
W klasach początkowych kształtujemy przede wszystkim pojęcia jednostkowe, których źródłem są epizodyczne fakty
jednostkowe odnoszące się do wąskich odcinków rzeczywistości społeczno – przyrodniczej.
Proces kształtowania pojęć historycznych jest procesem długofalowym. W pierwszej kolejności uczniowie analizują fakty
jednostkowe, wyodrębniają przysługujące im cechy, by tworzyć jeszcze niedokładne pojęcia. Po nagromadzeniu
materiału faktograficznego dochodzi do wtórnej abstrakcji i wtórnego uogólnienia cech wspólnych dla dwóch czy więcej
faktów. Powstaje pojęcie ogólne w znaczeniu, jaki nadaje im nauka historii.
W procesie kształtowania pojęć historycznych w klasach początkowych należy uwzględnić różne źródła powstawania
pojęć. Źródłem pojęć mogą być przedmioty materialne, cechy ludzkie, rezultaty działań itp.
O przebiegu procesu tworzenia się pojęć w umyśle ucznia decyduje nauczyciel. W pracy nad kształtowaniem u uczniów
pojęć historycznych nauczyciel ma do spełnienia dwa zadania.
1. Przekształcanie pojęć potocznych w elementarne pojęcia naukowe.
2. Kształtowanie historycznych pojęć naukowych na poziomie elementarnym.
Ustalone w dydaktyce etapy kształtowania pojęć sugerują drogę od konkretu do abstrakcji jako jedyną drogę
kształtowania pojęć. Tymczasem pojęcia historyczne kształtuje się też na drodze od abstrakcji do konkretu.
Jeżeli pojęcia historyczne posiadają wyraźną postawę spostrzeżeniowo – wyobrażeniową, to można je ukształtować na
drodze od konkretu do abstrakcji. Uczeń odkrywa (abstrahuje) od 2 – 3 konkretnych przedmiotów lub wyobrażeń cechy,
które z kolei systematyzuje i uogólnia jako cechy podobne i wspólne dla klasy przedmiotów, tworząc pojęcia, np.
pomnika, zabytków, miejsca pamięci.
Aby powstało w świadomości ucznia jakiekolwiek pojęcie historyczne, nie wystarczy sam opis faktu. Opis nie aktywizuje u
uczniów tych operacji myślowych, dzięki którym kształtują się pojęcia. Utrwalony w pamięci ucznia obraz opisanego faktu
stanowi tylko podbudowę następnego etapu poznania tego samego faktu w formie uogólnionej. Należy liczyć się z tym,
że przejście od wyobrażeń przeważa u nich myślenie konkretno – obrazowe.
W kształtowaniu pojęć historycznych, niezależnie od przyjętej drogi, chodzi o tworzenie uogólnień na coraz wyższym
poziomie i na coraz szerszym materiale. Wraz z bogaceniem się treści pojęć (o coraz to nowe cechy) powinien poszerzać
się zakres desygnatów pojęć. Na przykład w klasie I kształtujemy pojęcia zabytku na podstawie obiektów nieruchomych,
ale w klasie II także na podstawie obiektów ruchomych. Poszerzając zakres poznawanych przedmiotów likwidujemy
rozbieżność między znanym uczniom zakresem pojęcia a jego zakresem rzeczywistym.
Treści historyczne na szczeblu nauczania zintegrowanego są bardzo zróżnicowane i rozproszone w kilku przedmiotach
nauczania. Treści te nie tworzą swoistej harmonii opartej na przechodzeniu od faktów prostych do coraz bardziej
złożonych, stanowią jednak wystarczającą podstawę do ukształtowania elementarnych pojęć historycznych u uczniów
klas początkowych.
Kształtowanie pojęć historycznych nie jest celem samym w sobie. Opanowane przez ucznia pojęcia stają się
instrumentem w poznawaniu nowej dla niego rzeczywistości historycznej.
Literatura:
1. W. Moszczeńska, A. Bornholtzowa „Nauczanie historii w szkole a nauka historyczna”PZWS, Warszawa 1969 r.
2. T. Pawłowski „Metodyczne zagadnienia humanistyki”.PWN, Warszawa 1969 r.
3. M. Przetacznikowa, T. Wróbel „Z zagadnień psychodydaktyki nauczania początkowego” WSiP, Warszawa 1977 r.
4. S.L. Rubinsztejn „Podstawy psychologii ogólnej” KiW, Warszawa 1962 r.
5. G. Kufit „Kształtowanie pojęć historycznych w klasach I – III” „Życie Szkoły”, 1985 r.
Poniżej zamieszczam przykładowe scenariusze zajęć z kształtowania wybranych pojęć historycznych (godło Polski, herb
Warszawy, pomnik)