Wskaźniki płodności

Zdarzenia i zasoby
W demografii wyróżniamy (w najbardziej ogólnym podziale)
pewne zdarzenia i związany z nimi stan faktyczny (zasoby).
Zdarzeniami są na przykład: liczba urodzeń, liczba zgonów,
liczba migracji. Zaś zasoby to liczba mieszkańców Polski, liczba kobiet,
liczba osób w wieku produkcyjnym.
Dane wyrażone w postaci liczby bezwzględnych muszą oczywiście
dotyczyć konkretnego obszaru i czasu. Na przykład, liczba mieszkańców
Polski w roku 2011, liczba wyjazdów za granicę na pobyt stały z Polski w
latach 2005-2010, etc.
Opracował: Marek Sobolewski
(Politechnika Rzeszowska)
2
Wskaźniki demograficzne i ich podział
Jednakże porównanie zjawisk demograficznych w czasie i w
przestrzeni na podstawie danych bezwzględnych może być trudne, a
nawet zupełnie mylące. Dlatego też wiele zjawisk demograficznych
opisuje się za pomocą wskaźników demograficznych.
Wskaźniki demograficzne dzielą się na surowe wskaźniki
demograficzne i standaryzowane wskaźniki demograficzne.
Opracował: Marek Sobolewski
(Politechnika Rzeszowska)
3
Wybrane wskaźniki (1)
W pierwszej kolejności zajmiemy się surowymi wskaźnikami
demograficznymi, które są wyliczane jako iloraz liczby interesujących
nas zdarzeń demograficznych do wielkości populacji stanowiącej punkt
odniesienia. Wskaźniki te są najczęściej podawane w przeliczeniu na 1
tys. mieszkańców.
Najbardziej popularne surowe wskaźniki
pokazujące relację zdarzeń do zasobów to:
demograficzne,
• wskaźnik urodzeń (rodność) – liczba urodzeń żywych na 1 tys. mieszk.
• wskaźnik zgonów – liczba zgonów na 1 tys. mieszk.
• wskaźnik małżeństw – liczba małżeństw na 1 tys. mieszk.
• wskaźnik rozwodów – liczba rozwodów na 1 tys. mieszk.
• wskaźnik emigracji zagranicznych – liczba wyjazdów za granicę na 1
tys. mieszk.
• wskaźnik imigracji zagranicznych – liczba imigrantów na 1 tys. mieszk.
Opracował: Marek Sobolewski
(Politechnika Rzeszowska)
4
Wybrane wskaźniki (2)
Wskaźniki pokazujące relację zasobów do zasobów, to:
• wskaźnik urbanizacji - procentowy udział mieszkańców miast w całej
populacji;
• wskaźnik feminizacji – liczba kobiet na 100 mężczyzn;
• wskaźniki obciążenia – liczba osób w wieku poprodukcyjnym na 100
osób w wieku produkcyjnym.
Opracował: Marek Sobolewski
(Politechnika Rzeszowska)
5
Próba standaryzacji wartości wskaźników
W przypadku niektórych wskaźników można rozważyć inne
punkty odniesienia, wyliczając cząstkowe wskaźniki demograficzne, na
przykład:
• liczbę rozwodów można odnieść do liczby istniejących małżeństw;
• liczbę urodzeń odnieść do liczby kobiet w wieku rozrodczym;
Wskaźniki tego typu lepiej obrazują natężenie danego zjawiska
demograficznego, ponieważ ich wartość nie jest w tak dużym stopniu
zależna od struktury danej populacji.
Opracował: Marek Sobolewski
(Politechnika Rzeszowska)
6
Wskaźniki cząstkowe
Aby dokładnie opisać, zrozumieć i co za tym idzie, przewidywać
rozwój pewnych zjawisk demograficznych konieczne jest wyznaczenie
cząstkowych wskaźników demograficznych.
Zwłaszcza w przypadku urodzeń i umieralności, analizy bez
uwzględniania specyfiki wieku nie ma większej wartości poznawczej.
Aby porównać natężenie urodzeń w różnych latach i na różnych
obszarach, konieczne jest wyznaczenie wskaźników urodzeń względem
wieku kobiet – są to tak zwane wskaźniki płodności.
Są one najczęściej wyznaczane jako liczba urodzeń w danej
grupie wiekowej kobiet w przeliczeniu na 1000 kobiet z tej grupy
wiekowej. W rocznikach statystycznych wskaźniki płodności są
podawane dla 5-letnich grup wiekowych.
Opracował: Marek Sobolewski
(Politechnika Rzeszowska)
7
Wskaźniki płodności
Poniżej przedstawiono zmiany poziomu wskaźników płodności w
Polsce w latach 1970-2010. Jak widać, w pewnych grupach wiekowych,
mimo ogólnej tendencji spadkowej, względna liczba urodzeń wzrosła.
Opracował: Marek Sobolewski
(Politechnika Rzeszowska)
8
Przykład rachunkowy
Poniżej przedstawiono prosty przykład rachunkowy, pokazujący
błędy wnioskowania o zjawiskach demograficznych, jeśli zostanie ono
oparte o wskaźniki surowe, bez uwzględniania struktury populacji
(wskaźników cząstkowych). Dane umowne, dotyczą populacji dwóch
państw A i B.
W której populacji, A czy B, poziom zdrowotności społeczeństwa jest wyższy?
Rozpatrując tylko surowy wskaźnik umieralności, wnioskujemy, że w populacji
A. Tymczasem tak naprawdę umieralność jest niższa (dla każdej grupy
wiekowej!) w populacji B, jednak większy udział grupy wiekowej 65+
powoduje, iż łączny wskaźnik prowadzi do błędnych wniosków.
Opracował: Marek Sobolewski
(Politechnika Rzeszowska)
9
Wskaźniki standaryzowane
Z przedstawionego przykładu wynika, iż porównanie pewnych
kluczowych zjawisk i procesów demograficznych w dwóch populacjach
wymaga porównywania wskaźników cząstkowych.
Ponieważ rzetelne przedstawienie takiego zjawiska wymaga
wyznaczenia wskaźników cząstkowych z większą dokładnością
(najczęściej dla 10-letnich lub 5-letnich grup wiekowych) oraz z
podziałem względem płci, więc każdorazowo mielibyśmy do czynienia z
kilkunastoma wskaźnikami dla jednej populacji.
Aby ułatwić porównania (szczególnie międzynarodowe)
wyznacza się standaryzowane wskaźniki demograficzne.
Opracował: Marek Sobolewski
(Politechnika Rzeszowska)
10
Wyliczanie wskaźników standaryzowanych
Sposób wyznaczania wskaźników standaryzowanych zostanie
zobrazowany na poprzednio rozważanym przykładzie.
W pierwszym etapie wylicza się cząstkowe wskaźniki a następnie
wylicza ich średnią ważoną, względem struktury populacji wzorcowej.
Wyznaczenie standaryzowanego wskaźnika umieralności dla obu populacji
pozwala w prawidłowy sposób porównać poziom zdrowotności – wyższa
wartość wskaźnika (7,75) wskazuje na niższy poziom życia w populacji A.
Opracował: Marek Sobolewski
(Politechnika Rzeszowska)
11
Dynamika zjawisk demograficznych
W wielu badaniach przedmiotem rozważań jest zmiana sytuacji
demograficznej w danej zbiorowości w pewnym czasie. Aby móc
obiektywnie ocenić tempo zmian pewnej wielkości, należy wyliczyć
odpowiedni indeks dynamiki.
W szczególności, bardzo często wyliczaną miarą jest zmiana
procentowa poziomu danego zjawiska. Wartość ta może być wyliczana
zarówno w odniesieniu do wielkości bezwzględnych (liczby mieszkańców,
liczby rozwodów, etc.), jak i dla wskaźników.
Aby wyznaczyć zmianę procentową pomiędzy dwiema
wielkościami, wcześniejszą (Y1) i późniejszą (Y2), należy skorzystać ze
wzoru:
Zmiana procentowa = (Y2 – Y1)/Y1· 100%1)
1) Jeśli
wykorzystujemy formuły arkusza w Excelu lub STATISTICE, nie należy mnożyć wyniku przez 100% a
jedynie zmienić format wyświetlania na procentowy.
Opracował: Marek Sobolewski
(Politechnika Rzeszowska)
12
Statystyka opisowa w demografii
W celu syntetycznego opisu zmienności zjawisk demograficznych
w ujęciu przestrzennym, można posłużyć się wybranymi
charakterystykami liczbowymi – statystykami opisowymi.
Najlepiej posługiwać się miarami pozycyjnymi (mediana,
minimum, maksimum, kwartyle), gdyż wartość średnia z poziomu
wskaźników dla poszczególnych obszarów nie musi być równoważna
wartości średniej na całym obszarze.
Opracował: Marek Sobolewski
(Politechnika Rzeszowska)
13
Kierunek zmian wielkości demograficznych
Aby sklasyfikować dane jednostki według kierunku zmian
pewnej wielkości w czasie – na przykład stwierdzić, w ilu miastach w
2011 roku wskaźnik rozwodów był wyższy niż w 2010 roku, należy
wykorzystać warunki logiczne, dostępne w programie STATISTICA, za
pomocą polecenia PRZEKODOWANIE, a następnie zestawić wyniki w
tabeli liczności.
Opracował: Marek Sobolewski
(Politechnika Rzeszowska)
14