Podstawy ekonomii prof. dr hab. Zbigniewa Madeja

 Opracowanie zagadnień z przedmiotu Podstawy ekonomii zaproponowanych przez prof. dr hab. Zbigniewa Madeja Wydział Prawa i Administracji, kierunek prawo, semestr IV, rok akademicki 2008/2009 Wyższa Szkoła Zarządzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie Opracowanie ‐‐‐‐‐‐‐‐ Sylwia Wasilewska ‐‐‐‐‐‐‐‐ Adam Zwierzchowski ‐‐‐‐‐‐‐‐ Bartosz Nawrotek ‐‐‐‐‐‐‐‐ Pomoc merytoryczna ‐‐‐‐‐‐‐‐ Elżbieta Wasilewska ‐‐‐‐‐‐‐‐ Dominika Szatanik ‐‐‐‐‐‐‐‐ 2
1. Co to jest ekonomia pozytywna i normatywna? Można przyjąć w uproszczeniu, że ekonomia pozytywna odpowiada na pytanie "jak jest?", w przeciwieństwie do ekonomii normatywnej, która odpowiada na pytanie "jak powinno być?". Ekonomia pozytywna Ekonomia pozytywna ma za zadanie wyjaśnianie zjawisk ekonomicznych, jest oparta na obiektywnej wiedzy o rzeczywistości. Bada zjawiska gospodarcze takie, jakimi są. Analizuje skutki zmian warunków ekonomicznych lub wariantów uprawianej polityki gospodarczej, bez formułowania sądów wartościujących. Jest stosowana przez ekonomistów, którzy efekty swojej pracy przedstawiają wyłącznie jako zdarzenie gospodarcze, prezentując dane empiryczne i budując niewartościujące teorie. Ekonomia normatywna Ekonomia dokonująca wartościowań faktów opisywanych przez ekonomię pozytywną. Opierając się m.in. na koncepcjach polityki społecznej, polityki gospodarczej i historii gospodarczej formułuje zalecenia co do świadomego kształtowania rzeczywistości ekonomicznej. W ekonomii normatywnej formułowane są tezy oparte na własnych systemach wartości badacza i często przyjmują formy zaleceń czy przekształcają się w odrębne szkoły ekonomiczne. 2. Co to jest rynek? Rynek to całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków w jakich one przebiegają. Na rynku konkurencyjnym dokonuje się ustalenia ceny oraz ilości dóbr. To także określona zbiorowość podmiotów gospodarujących zainteresowanych dokonywaniem operacji kupna‐sprzedaży określonych dóbr, wartości lub usług. Część zbiorowości reprezentuje podaż (oferenci) zaś część popyt (nabywcy). Przeciwstawienie się popytu podaży w określonym miejscu oraz czasie prowadzi do ustalenia ceny wartości będącej przedmiotem obrotu – sprawia to iż dochodzą do skutku transakcje kupna sprzedaży. 3. Czym jest popyt i podaż? Popyt ‐ funkcja przedstawiająca kształtowanie się relacji pomiędzy ceną dobra (towary i usługi), a ilością (liczbą sztuk) jaką konsumenci chcą i mogą nabyć w określonym czasie, przy założeniu niezmienności innych elementów charakteryzujących sytuację rynkową. Podaż ‐ ilość dóbr, oferowana na rynku przez producentów przy określonej cenie, przy założeniu niezmienności innych elementów charakteryzujących sytuację na rynku. 4. Jakie znasz główne szkoły ekonomiczne (etapy) w rozwoju myśli ekonomicznej? a.
b.
c.
d.
e.
Klasyczna szkoła ekonomiczna (Adam Smith, David Ricardo) Marksistowska (Fryderyk Engels, Karol Marks) Neoklasyczna (Alfred Marshall) Keynesowska (John Keynes) Neoliberalna (Milton Friedman) 5. Przedstaw i omów dowolny prosty model ekonomiczny. Model popytu na dobro ‐ popyt na dobro (Pp) zależy tylko od ceny (c) tego dobra. Wówczas zależność tą zapiszemy w postaci równania: Pp=f(c), które odczytujemy następująco: popyt jest funkcją ceny. 6. Czym jest gospodarstwo domowe, scharakteryzuj jego funkcje. Gospodarstwo domowe to jeden z podmiotów gospodarczych, jedna osoba lub ich zespół, razem zamieszkujących i wspólnie się utrzymujących (w ogromnej większości połączonych więzami biologicznymi i stanowiących rodziny). Funkcja wytwórczo‐zaopatrzeniowa: a. Produkowanie dóbr i usług np. budowanie domu, b. Nabywanie na rynku głównych dóbr konsumpcyjnych oraz przedmiotów wymagających przetworzenia i przygotowania do spożycia, c. Pozyskiwanie dóbr konsumpcyjnych w inny sposób niż ich wytworzenie lub nabywanie, a szczególnie poprzez system świadczeń i ubezpieczeń społecznych np. usługi medyczne, darowizna. 3
Funkcja konsumpcyjna polega na procesach zaspokajania potrzeb, czyli zużywaniu określonych dóbr materialnych oraz usług w celu zaspokajania potrzeb jego członków. W ramach tej funkcji wyróżnić można dwa rodzaje zadań: a. Zadania sprzyjające rozwojowi fizycznemu członków gospodarstw tj. prawidłowe wyżywienie, warunki mieszkaniowe, wypoczynek oraz opieka socjalna, b. Zadania sprzyjające rozwojowi intelektualnemu członków gospodarstw domowych tj. prawidłowy proces wychowania, edukacji i podnoszenia kwalifikacji, czyli kształtowanie systemu wartości i rozwoju osobowości członków gospodarstwa domowego. 7. Co to znaczy, że krzywa popytu ma nachylenie ujemne, a krzywa podaży – dodatnie? Jeśli krzywa popytu ma nachylenie ujemne, to oznacza ona, że w miarę wzrostu cen liczba nabywanych towarów spada. Jeśli krzywa podaży ma nachylenie dodatnie ‐ rośnie podaż czyli chęć sprzedawania towarów w miarę wzrostu cen. 8. Sposoby określenia reakcji konsumenta na zmiany cen i dochodów (reakcje typowe i nietypowe). Typowym zachowaniem konsumenta na rynku jest: a) Kupowanie towarów gdy tanieją b) Wstrzymywanie się z zakupem gdy drożeją Nietypowe reakcje to: a) Kupuje się towary mimo że drożeją b) Nie kupuje się towarów mimo że tanieją 9. Dobra komplementarne i substytucyjne: definicje i sposoby rozróżnienia. Dobra komplementarne to dobra, czyli towary lub usługi wzajemnie się uzupełniające, jedno dobro potrzebuje drugiego do prawidłowego działania, np. komputer i monitor, samochód i benzyna. Jeżeli rośnie popyt na dobro A to popyt na dobro B także wzrasta. Dobra substytucyjne ‐ w ekonomii, znane również jako dobra substytutywne, to towary i usługi spełniające podobne bądź zupełnie pokrywające się funkcje. Mają podobne zastosowanie i podobne właściwości np. masło i margaryna, kredyt i pożyczenie pieniędzy od znajomego. W związku z tym, że dają podobne korzyści, wzajemnie się zastępują. Gdy rośnie popyt na dobro A, maleje popyt na dobro B. 10. Dobra normalne a podrzędne, dobra pierwszego rzędu a luksusowe ‐ podstawa rozróżnienia. Dobra normalne to w ekonomii wszystkie dobra, na które popyt rośnie pod wpływem wzrostu dochodów nabywców. Natomiast popyt na dobra podrzędne rośnie pod wpływem spadku dochodów nabywców. Dobra pierwszego rzędu to takie bez którym nie moglibyśmy się obejść, natomiast dobra luksusowe to takie, bez których moglibyśmy się obejść, a kupujemy je tylko dla własnej przyjemności. 11. Scharakteryzuj cenową i dochodową elastyczność popytu. Dochodowa elastyczność popytu ‐ reakcja popytu na zmianę dochodu.
Cenowa elastyczność popytu – stosunek względnej zmiany ilości pożądanego dobra, do względnej zmiany jego ceny. 4
12. Jakie znasz rodzaje podmiotów gospodarczych, opisz różnice między przedsiębiorstwem państwowym a spółką akcyjną i spółką z o.o. Podmiotami gospodarczymi są: a) Państwo b) Przedsiębiorstwa c) Gospodarstwa domowe Podstawową różnicą między przedsiębiorstwem państwowym a spółką akcyjną i spółką z o.o. są zasady, na których funkcjonują. Przedsiębiorstwo państwowe jest osobą prawną, do której stosuje się przepisy ustawy z dnia 25.09.1981 o przedsiębiorstwach państwowych (Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981). Spółki akcyjne oraz spółki z ograniczoną odpowiedzialnością działają na podstawie Kodeksu spółek handlowych. 13. Pojęcie i sposób obliczania utargu krańcowego Utarg krańcowy ‐ to przyrost utargu całkowitego z tytułu sprzedaży dodatkowej jednostki bądź dodatkowej partii towaru. Jeśli cena sprzedaży jest ciągle jednakowa i wynosi np. 12 jednostek pieniężnych to utarg krańcowy będzie ciągle jednakowy, bo jest on rezultatem ceny i ilości wyrobów. Jaka cena taki utarg. Jeśli ceny są zmienne, np. spadają w miarę wzrostu sprzedaży to utarg krańcowy będzie także wielkością malejącą. 14. Pojęcie kosztów i ich podział. Koszt jest to wyrażone wartościowo zużycie składników majątku trwałego i obrotowego, usług obcych, nakładów pracy oraz niektóre wydatki nie stanowiące zużycia (podatki, składki ZUS) związane z prowadzeniem normalnej działalności przez jednostkę gospodarczą w określonej jednostce czasu. Dzielą się na: a) Koszty stałe ‐ nakłady, które musi ponosić przedsiębiorca, niezależnie od wielkości produkcji. b) Koszty zmienne ‐ są to nakłady przedsiębiorcy związane bezpośrednio z produkcją. 15. Przedstaw graficznie krzywe: kosztów całkowitych, kosztów przeciętnych i krańcowych. Koszty stałe (Ks) ilustrowane są linią poziomą. Kształt kosztów całkowitych (Kc) jest identyczny z kształtem krzywej kosztów zmiennych (Kz), ale przesunięty w górę o wysokość kosztów stałych (Ks). 5
Wykres krzywej przeciętnego kosztu całkowitego (Kcp) powstał przez zsumowanie wykresów krzywych przeciętnego kosztu stałego (Ksp) i przeciętnego kosztu zmiennego (Kzp). Ponadto krzywa kosztu krańcowego (Kk) przecina krzywe Kcp i Kzp w ich minimum. 16. Punkt równowagi (optimum) przedsiębiorstwa. Punkt optymalny przedsiębiorstwa ‐ to najlepsza, najkorzystniejsza sytuacja firmy. Występuje wtedy, gdy koszt krańcowy przecina się z utargiem krańcowym. Punkt równowagi przedsiębiorstwa oznacza, że koszty przeciętne są najniższe, zysk przeciętny na każdej sztuce największy i suma zysków w przedsiębiorstwie największa. 17. Co oznacza równość MC=MR, w jakich warunkach występuje równość MC=MR=P, a w jakich MR=MC < P? Równość MC=MR oznacza równość kosztu krańcowego i utargu krańcowego. Równość MC=MR=P występuje w warunkach doskonałej konkurencji i jest to jej „optimum”. Równanie MR=MC<P występuje w warunkach monopolu. 18. Ogólna charakterystyka konkurencji doskonałej oraz pozostałych form rynków. Model konkurencji doskonałej przyjmuje, że mamy do czynienia z ogromną ilością przedsiębiorstw na rynku. Jest ich tak wiele, że pojedynczo żadne z nich nie może wpływać na wysokość ceny rynkowej, popyt czy sprzedaż. Monopol ‐ to struktura rynkowa charakteryzująca się występowaniem na rynku tylko jednego dostawcy lub producenta danego towaru, który kontroluje podaż i ceny, oraz wielu odbiorców. Występują bariery uniemożliwiających innym firmom wejście na rynek Oligopol ‐ forma struktury rynkowej, w której występuje tylko kilku dużych producentów danego dobra czy też dostawców usług. Charakterystyczną cechą dla oligopolu jest brak konkurencji cenowej między uczestnikami takiego rynku. Rywalizacja przedsiębiorstw odbywa się na innych płaszczyznach (jakość, reklama, usługi dodatkowe, itp.) 19. Scharakteryzuj formy konkurencji niedoskonałej. Konkurencja monopolistyczna ‐ Konkurencja monopolistyczna w założeniu charakteryzuje się tym, że na rynku współzawodniczy wiele przedsiębiorstw i nie istnieją bariery wejścia ani bariery wyjścia, podobnie jak w konkurencji. Z drugiej strony produkty wytwarzane przez firmy są niejednorodne, dzięki czemu krzywa popytu na produkt każdej z firm jest malejąca. Jest to cecha charakterystyczna dla monopolu i różni się od konkurencji doskonałej, gdzie krzywa popytu jest pozioma. Mimo że firmy produkują zróżnicowane produkty, zakłada się, że struktura ich kosztów jest jednakowa. Oligopol ‐ forma struktury rynkowej, w której występuje tylko kilku dużych producentów danego dobra czy też dostawców usług. Charakterystyczną cechą dla oligopolu jest brak konkurencji 6
cenowej między uczestnikami takiego rynku. Rywalizacja przedsiębiorstw odbywa się na innych płaszczyznach (jakość, reklama, usługi dodatkowe, itp.) 20. Osobliwości oligopolu. Osobliwością oligopolu jest fakt, iż decyzje jednych przedsiębiorstw wpływają na decyzje innych. Zasadniczą zmienną decyzyjną jest wybór wielkości podaży. Wybór ten jest dokonywany przy uwzględnieniu decyzji podjętych przez konkurentów lub przewidywań co do ich zachowania. Na rynku oligopolistycznym mają zatem miejsce silne powiązania i oddziaływanie przedsiębiorstw na siebie. Występują powiązania między firmami, uczestnikami rynku a konkurencją. Na rynku oligopolistycznym, ceny są "ustalane" w dwojaki sposób. Decyzje co do ceny może podejmować największe, dominujące przedsiębiorstwo oligopolu (lider cenowy), a pozostałe przedsiębiorstwa uznają taką cenę jako wielkość nadaną i do niej przystosowują swoje postępowanie. Ceny mogą być też ustalane w wyniku mniej lub bardziej formalnych umów między producentami. Umowy takie to m.in.: umowa dżentelmeńska, kartel, syndykat. 21. Determinanty popytu na rynku czynników produkcji. Poziom popytu na rynku zależy od wielu czynników. Do najważniejszych należą: a) cena danego produktu, b) ceny innych produktów, c) dochód, d) moda, preferencje, gust, e) liczba kupujących, f) przewidywania dotyczące cen w przyszłości, g) pozostałe czynniki. 22. Uczestnicy rynku pracy oraz możliwe ich zachowania. 23. Kto może być monopolistą, a kto monopsonistą na rynku pracy? Monopolistą na rynku pracy może być jedyny dostawca produktu (usługi) wytwarzanego w określonej gałęzi (branży). Przedsiębiorstwo i gałąź pokrywają się. Monopsonistą na rynku pracy może być jedyny nabywca lub jedyny potencjalny nabywca dobra pochodzącego z danej gałęzi. 24. Podstawowe sposoby gromadzenia kapitału. a) Akcje b) Kredyty c) Własne zyski 25. Jaka jest różnica między czynszem dzierżawnym, a rentą gruntową? Renta gruntowa regulowana jest odgórnie przez aktualny stan popytu i podaży, a czynsz dzierżawny jest ustalany umową między wydzierżawiającym a dzierżawcą. 26. Co to jest cena ziemi? Cena ziemi ‐ cena jaką musimy zapłacić za grunt. Zależy od popytu i podaży ziemi, np. w pobliżu wielkich miast, gdzie popyt jest duży, cena gruntu rośnie. 27. Ryzyko i niepewność w działalności gospodarczej ‐ różnice i podobieństwa, ich formy i sposoby unikania. Ryzyko ‐ to możliwość odchylenia przewidywanych rezultatów od faktycznych. Możliwość, którą daje się wyszacować i ubezpieczyć się od niej w odpowiednich instytucjach ubezpieczeniowych. Typowymi ryzykami ubezpieczonymi jest ubezpieczenie od: a) pożaru b) wypadku samochodowego 7
Niepewność ‐ to pewna niespodzianka, możliwość odchylenia przewidywanych rezultatów od faktycznych jakie się zdarzą, ale możliwość taka, której nie daje się przewidzieć, wyszacować i od której żadna instytucja ubezpieczeniowa nas nie ubezpieczy. Np. wprowadzamy nowy wyrób na rynek, który niestety nie znalazł zainteresowania. Wszystkie koszty związane z przygotowaniem danego produktu poszły na marne. 28. Co to są dobra prywatne i publiczne? Dobra prywatne – w ekonomii każde dobro, które nie jest dobrem publicznym, tzn. które nie może być konsumowane przez wielu konsumentów bez uszczerbku dla któregokolwiek z nich. Dobra publiczne to dobra, które charakteryzują się tym, że nie ma możliwości wyłączenia ich z konsumpcji oraz jednocześnie nie są konkurencyjne w konsumpcji 29. Co oznacza „zawracająca” krzywa podaży pracy? „Zawracająca” krzywa podaży pracy oznacza, że krańcowa użyteczność dodatkowej godziny wypoczynku przewyższa krańcową użyteczność dóbr, których zakup sfinansowano dzięki ostatniej godzinie pracy. 30. Co to jest płaca nominalna i realna? Płaca nominalna to kwota pieniężna otrzymywana jako wynagrodzenie za pracę najemną. Płaca realna to suma dóbr i usług, które można nabyć za dane wynagrodzenie pieniężne. Wysokość płacy realnej rośnie wraz ze wzrostem płacy nominalnej, a maleje ze wzrostem kosztów utrzymania (przy innych wielkościach stałych). 31. Co to jest kapitał ludzki? Kapitał ludzki jest to nagromadzony przez pracownika zasób wiedzy fachowej, doświadczenia i umiejętności. Dzięki niemu możliwe jest uzyskanie większych dochodów. 32. Czym jest rynek kapitałowy? Rynek kapitałowy to segment rynku finansowego, na którym dokonywane są emisje średnio‐ i długoterminowych instrumentów finansowych takich jak akcje i obligacje, przeznaczone na finansowanie inwestycji. Podstawowe funkcje rynku kapitałowego: a) pozyskiwanie kapitału przez emitentów, b) uzyskiwanie dochodów przez inwestorów, którzy udostępniają kapitał emitentom (np. dywidendy), c) efektywna alokacja środków w gospodarce, d) właściwa wycena instrumentów finansowych (papierów wartościowych). 33. Dwupodmiotowy i trójpodmiotowy model gospodarki narodowej. W dwupodmiotowym modelu gospodarki narodowej gospodarstwa domowe użyczają posiadane czynniki produkcji przedsiębiorstwom, które wykorzystują je do wytwarzania produktów i usług. Przedsiębiorstwa wypłacają dochody za wykorzystywane czynniki produkcji gospodarstwom domowym, które z kolei wydają zarobione pieniądze na zakup dóbr wytwarzanych przez przedsiębiorstwa. Rozbudowaniem dwupodmiotowego modelu gospodarki narodowej jest model trójpodmiotowy. Między gospodarstwem domowym a przedsiębiorstwem pojawiło się państwo jako amortyzator przepływów, zajmujące się wtórną redystrybucją dochodów. 34. Główne miary aktywności gospodarczej w skali makro. Produkt Krajowy Brutto ‐ PKB ‐ opisuje zagregowaną wartość dóbr i usług finalnych wytworzonych na terenie danego kraju w określonej jednostce czasu. Produkt Narodowy Brutto ‐ PNB ‐ miara wartości wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych przez obywateli danego państwa oraz przez osoby prawne z siedzibą na jego terenie niezależnie od tego, czy podmioty te działają w kraju, czy za granicą. Pomijane są dochody obcokrajowców w danym państwie. 8
Produkt Narodowy Netto – PNN ‐ miara efektów rocznej działalności gospodarki, rozumiany jako różnica produktu narodowego brutto oraz wartości amortyzacji kapitału trwałego. Produkt Krajowy Netto – PKN ‐ to produkt krajowy brutto (PKB) pomniejszony o wartość amortyzacji środków trwałych. 35. Zarys pojęcia produktu narodowego brutto. Produkt narodowy brutto ‐ miara wartości wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych przez obywateli danego państwa oraz przez osoby prawne z siedzibą na jego terenie niezależnie od tego, czy podmioty te działają w kraju, czy za granicą. Pomijane są dochody obcokrajowców w danym państwie. PNB=PKB+dochody kapitału polskiego z zagranicy („PNB równa się PKB plus dkpzz”) 36. Amortyzacja, a procesy zużycia majątku produkcyjnego. Amortyzacja środków trwałych polega na sukcesywnym, na ogół comiesięcznym, ustalaniu kwoty (odpisu) zużycia się środków trwałych i wliczaniu jej w koszty działalności gospodarczej. Metody amortyzacji: a) Metoda liniowa (inaczej równomierna lub proporcjonalna) polega na odpisywaniu stałej raty (np. co miesiąc) takiego samego odsetka wartości środka trwałego (np. jeśli okres amortyzacji środka trwałego obejmuje 5 lat, czyli 60 miesięcy, to co miesiąc będzie odpisywana w koszty 1/60 część wartości tego środka trwałego). Oparta jest na założeniu, że zużycie środka trwałego i utrata jego wartości jest taka sama w każdym okresie. b) Metoda degresywna to metoda malejących odpisów amortyzacyjnych. W Polsce utożsamiana najczęściej ze specyficzną metodą opisaną w przepisach podatkowych. Polega na zastosowaniu odpowiedniego współczynnika podwyższającego, wykorzystywana w szczególnych przypadkach. Oparta jest na założeniu, że zużycie środka trwałego a zwłaszcza zmniejszenie jego wartości następuje w początkowym okresie jego używania szybciej niż w następnych okresach. c) Metoda progresywna to metoda rosnących odpisów amortyzacyjnych. Oparta jest na założeniu, że wraz z upływem czasu zużycie środka trwałego i utrata jego wartości następuje coraz szybciej. d) Metoda naturalna ‐ okresowy odpis amortyzacyjny szacuje się przez porównanie wykorzystania amortyzowanego składnika majątku (najczęściej jego produkcji lub czasu pracy w przypadku maszyn produkcyjnych lub ilości przejechanych kilometrów dla środków transportu) z określoną przez producenta maksymalną zdolnością produkcyjną w ciągu całego okresu życia. 37. Co determinuje różnice ilościowe między produktem narodowym brutto, a produktem narodowym netto. Różnice ilościowe między produktem narodowym brutto a produktem narodowym netto determinuje wartość zużycia narzędzi pracy, czyli tzw. Amortyzacja. Inaczej: PNN=PKB–amortyzacja („PNN równa się PKB minus amortyzacja”) 38. Deflator ‐ pojęcie i znaczenie dla określenia realnych zmian produktu i dochodu narodowego. Deflator jest wskaźnikiem ekonomicznym wyrażającym procentowy stosunek dochodu narodowego w ujęciu nominalnym (ceny bieżące) do dochodu narodowego w ujęciu realnym (ceny stałe). Deflator jest wskaźnikiem inflacji, rozumianej jako procentowa zmiana cen wszystkich dóbr, wchodzących w skład PKB, pomiędzy rokiem bazowym, a bieżącym. Deflator uwzględnia zatem zmiany cen dóbr zarówno konsumpcyjnych i inwestycyjnych, jak i stanowiących eksport netto. 9
39. Wpływ dochodów na wielkość popytu konsumpcyjnego. Wraz ze wzrostem dochodów, wielkość popytu konsumpcyjnego wzrasta. Jednakże, zgodnie z zasadą Krańcowej skłonności do konsumpcji, wzrost popytu konsumpcyjnego nie rośnie liniowo względem wzrostu dochodu – różne gospodarstwa domowe przeznaczają różne kwoty na konsumpcję i oszczędności. 40. Wymień znane ci jednoczynnikowe i wieloczynnikowe modele wzrostu gospodarczego. Jednoczynnikowe modele wzrostu gospodarczego: a) Model Domara b) Model Harroda c) Model Kaleckiego Wieloczynnikowe modele wzrostu gospodarczego: a) Model Cobba‐Douglasa 41. Narysuj i objaśnij przebieg cyklu gospodarczego oraz sposób określenia długości jego trwania. W ramach falującego rozwoju gospodarki wyróżniamy różne fazy. Najważniejsze to: a) faza ożywienia (faza prosperity) b) faza załamania, spowolnienia gospodarczego (depresja) 42. Związki między krańcową skłonnością do konsumpcji, a do oszczędzania. Skłonność do konsumpcji ‐ to skłonność do wydawania więcej na dobra niż do odkładania. Skłonność krańcowa ‐ ile z pozyskanego dochodu jesteśmy skłonni wydać lub oszczędzić. 43. Ekonomiczne funkcje budżetu państwa. Do ekonomicznych funkcji budżetu państwa zaliczamy funkcje: a) redystrybucyjną, b) stabilizacyjną (wyrównawczą), c) alokacyjną, d) fiskalną, e) bodźcową, f) kontrolną, g) kredytową. 10
44. Deficyt budżetowy i jego ekonomiczne konsekwencje. Deficyt budżetowy – występuje, gdy wydatki w budżecie danej instytucji (zazwyczaj państwa) są wyższe niż jej dochody. Ekonomiczne konsekwencje deficytu budżetowego: a) Wzrost deficytu budżetowego powoduje ograniczenie akumulacji kapitału b) Deficyt, ograniczając akumulację kapitału, może jednoczenie redukować zatrudnienie c) Zwiększenie deficytu w finansach publicznych może obniżać wielkość i efektywność inwestycji d) Deficyt może doprowadzić do załamania gospodarki, jeżeli w porę nie zostanie zatrzymane narastanie długu publicznego e) W wąskim ujęciu, deficyt najczęściej oznacza zwiększenie ciężarów podatkowych na przyszłość f) Deficyt powoduje przyspieszenie procesów inflacyjnych przez wzrost podaży pieniądza 45. Formuła określania niezbędnej ilości pieniądza papierowego w obiegu. P *T
M=
V
Gdzie: M ‐ ilość pieniądza w obiegu (masa pieniądza) P ‐ przeciętny poziom cen T ‐ ilość transakcji, które muszą być przez pieniądz obsłużone V ‐ szybkość obiegu pieniądza 46. Dług publiczny i jego konsekwencje. Państwowy dług publiczny ‐ suma niespłaconych przez rząd lub inne związki publicznoprawne zobowiązań zarówno wobec wierzycieli krajowych, jak i zagranicznych. Do takich zobowiązań należą: a) papiery wartościowe opiewające wyłącznie na świadczenia pieniężne (poza papierami udziałowymi), b) pożyczki (w tym papiery wartościowe, których zbywalność jest ograniczona), c) kredyty, d) przyjęte depozyty, e) zobowiązania wymagalne (tzn. zobowiązania, których termin płatności minął, a które nie zostały przedawnione lub umorzone). Konsekwencjami długo publicznego są: a) przerzucanie ciężaru finansowania bieżących wydatków na przyszłe pokolenia, b) spłata długu stanowi obciążenie dla podatników i może powodować redukcję zadań finansowanych z budżetu, c) wejście na drogę zaciągania pożyczek oznacza początek stałego wzrostu zadłużenia, może zacząć działać mechanizm pułapki zadłużenia, d) rosnący dług publiczny oznacza nasilenie presji inflacyjnej i utrudnia utrzymanie wysokiego wzrostu gospodarczego, e) nasilenie efektu wypychania, f) im większy udział kosztów obsługi długu w wydatkach tym mniejsza możliwość manewrowania poziomem i strukturą wydatków, g) rosnący udział wydatków sztywnych ogranicza dodatkowo swobodę kreowania polityki gospodarczej, narasta ryzyko utraty płynności finansowej przez budżet co w konsekwencji może doprowadzić do powstania kryzysu finansowego, h) możliwość powstania kryzysu zadłużeniowego i częściowej lub całkowitej utraty zdolności terminowej obsługi długu, i) negatywny wpływ na poziom rynkowych stóp procentowych i skuteczność polityki monetarnej, duże potrzeby pożyczkowe państwa mogą powodować pozostawanie stóp procentowych na poziomie wyższym od pożądanego. 11
47. Czynniki wpływające na skłonność do inwestowania. Najważniejsze czynniki wpływające na wydatki inwestycyjne: a) stopa procentowa kredytów, b) zmiany popytu konsumpcyjnego, c) koszty i efektywność wyposażenia kapitałowego, d) oczekiwania na ewentualne zyski w przyszłości. 48. Pojęcie współczesnego pieniądza i jego funkcje. Pieniądz traktuje się jako jeden z towarów, który został powszechnie uznany jako tzw. środek wymiany. Funkcje pieniądza: a) środek wymiany (pośrednik w wymianie towaru na towar) b) miernik wartości c) środek tezauryzacji (to funkcja odkładania, oszczędzania, funkcja gromadzenia skarbu) d) miernik odroczonych płatności 49. System bankowy w Polsce. Rodzaje banków w Polsce: a) Bank centralny b) banki komercyjne c) banki inwestycyjne d) banki spółdzielcze e) banki specjalnego przeznaczenia 50. Znaczenie szybkości obiegu pieniądza dla podaży pieniądza. Teoria monetarystów odrzuca tezę stałej szybkości obiegu pieniądza. Rozważają szybkość obiegu pieniądza jako popyt na pieniądz, toteż, o ile popyt rośnie, to podaż spada. Szybkość obiegu pieniądza ma więc dla podaży pieniądza znaczenie podstawowe i zasadnicze. 51. Instrumenty regulacji podaży pieniądza przez bank centralny. Instrumenty polityki pieniężnej są to narzędzia, za pomocą których władze monetarne dokonują zmian w podaży pieniądza. Instrumenty polityki pieniężnej można podzielić na 3 grupy: I.
Instrumenty kontroli ogólnej – oddziałują jednocześnie z jednakowym natężeniem na wszystkie banki komercyjne. Umożliwiają regulację zasobów pieniądza, które pozostają do dyspozycji banków komercyjnych. Do tego rodzaju instrumentów zaliczamy: • politykę rezerw obowiązkowych, • transakcje depozytowo‐kredytowe, • operacje otwartego rynku. II.
Instrumenty kontroli selektywnej – kontrola rozmiarów udzielonych pożyczek, kontrola stóp procentowych a także system rezerw obowiązkowych. III.
Oddziaływanie przez perswazję – polega na przekazywaniu sugestii w sprawie pożądanych kierunków polityki banków prywatnych. Bank centralny (nieoficjalnie) formułuje zalecenia i naciski, które są kierowane do banków na rzecz zaniechania lub podjęcia określonych działań. 12
52. Krzywa Laffera i jej interpretacja ekonomiczna. Krzywa Laffera ‐ koncepcja teoretyczna, która za pomocą krzywej ilustruje zależność między stawką opodatkowania a dochodami budżetowymi państwa z tytułu podatków. Krzywa Laffera jest ważnym pojęciem w ekonomii podaży. Wzrost stopy opodatkowania początkowo skutkuje wzrostem wpływów budżetowych z podatków, ale po przekroczeniu pewnego poziomu wpływy te spadają. T ‐ dochód; t ‐ wysokość podatku; „t” może być umieszczony w dowolnym miejscu wykresu, niekoniecznie w połowie. Stopy t1 i t3 dają takie same wpływy (dochody). 53. Rezerwy obowiązkowe banku. Bank centralny nakazuje bankom komercyjnym utrzymywanie tak zwanej rezerwy obowiązkowej. Są to pieniądze, które bank komercyjny musi utrzymywać na rachunku banku centralnego – wysokość rezerwy zależy od ilości środków, jakimi dysponuje dany bank. 54. Wzrost i rozwój gospodarczy. Wzrost gospodarczy – zwiększenie się rocznej produkcji dóbr i usług w kraju. Jeśli w kolejnym roku w całej gospodarce uda się sprzedać więcej towarów i usług niż w roku poprzednim – mamy do czynienia ze wzrostem gospodarczym. Rozwój gospodarczy jest długofalowym procesem przemian dokonujących się w gospodarce. Obejmuje zarówno zmiany ilościowe, dotyczące wzrostu produkcji, zatrudnienia, inwestycji, rozmiarów funkcjonującego kapitału, dochodów, spożycia i innych wielkości ekonomicznych. 55. Wpływ inwestycji i ich efektywności na wzrost gospodarczy. Inwestycje są to nakłady gospodarcze na odtworzenie zużytego majątku narodowego oraz na jego powiększenie. W potocznym rozumieniu przez pojęcie inwestycji rozumie się procesy budowy nowych obiektów produkcyjnych i nieprodukcyjnych oraz ich wyposażenia. Inwestycje dzielą się na 4 główne grupy: a) maszyny i urządzenia b) konstrukcje i budowle (mosty, drogi, budynki fabryczne, magazyny) c) wyposażenie nowych obiektów produkcyjnych w środki obrotowe d) budynki mieszkalne (szpitale, żłobki, szkoły) Inwestycje nieprodukcyjne są oczywiście tak samo niezbędne jak inwestycje produkcyjne, ale podobnie jak praca nieprodukcyjna nie wpływają bezpośrednio na wzrost produkcji i dochodu narodowego. Przyrost dochodu narodowego zależy przede wszystkim od inwestycji produkcyjnych oddanych do użytku w danym roku. Efektywność inwestycji jest ważnym czynnikiem determinującym rozmiary akumulacji. Chcąc utrzymać poziom stopy życiowej ludności, uwzględniając wzrost jej liczby, trzeba na akumulację przeznaczać tym więcej środków, im niższa jest efektywność inwestycji. 13
Inwestycje te przynoszą większą wartość dochodu narodowego niż przynosiły zamortyzowane środki trwałe. Wg modelu Kaleckiego zagadnienie przedstawia się następująco: r=
i
−a+u m
Gdzie: r ‐ tempo wzrostu dochodu narodowego i ‐ udział nakładów inwestycyjnych w produkcie krajowym brutto lub dochodzie narodowym m ‐ współczynnik strat, który powstaje na skutek likwidacji zużytych maszyn i urządzeń u = współczynnik wzrostu dochodu narodowego na skutek usprawnień majątków produkcyjnych Bierze sie pod uwagę udział inwestycji w PKB wyrażony w procentach. 56. Różnice między inwestycjami brutto, a netto. Inwestycja to nakład gospodarczy na tworzenie lub zwiększanie majątku trwałego. Inwestycje są strumieniem nowego kapitału w ciągu roku i są dodawane do zasobu kapitału. Są to inwestycje brutto. Inwestycje brutto pomniejszone o amortyzację tworzą inwestycje netto. 57. Pojęcie bezrobocia oraz pomiar jego wielkości. Bezrobocie jest zjawiskiem społecznym polegającym na tym, że część ludzi zdolnych do pracy i deklarujących chęć jej podjęcia nie znajduje faktycznego zatrudnienia z różnych powodów. Metody pomiaru bezrobocia: a)
Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) – zgodnie z metodyką Międzynarodowej Organizacji Pracy – w Polsce prowadzone przez GUS od 1992 roku. Według tej metody do bezrobotnych zalicza się badane osoby, które: • w okresie badanego tygodnia nie pracowały nawet przez okres 1 h, • aktywnie poszukują pracy, • są gotowe natychmiast podjąć pracę. b)
Przez Urzędy Pracy. Metoda wykorzystywana w statystyce, urzędach pracy (bezrobocie rejestrowane) metoda podstawowa. Wg tej metody osobami bezrobotnymi są: • zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia w ramach stosunku pracy • pozostające bez pracy i nie uczące się w szkołach ( z wyjątkiem szkół wieczorowych i zaocznych) • rejestrowane w urzędzie pracy, jeżeli: i. ukończyły 18 lat ‐ kobiety, które nie ukończyły 60 lat i mężczyźni 65 lat ii. nie nabyły prawa do emerytury iii. nie są właścicielami gospodarstwa rolnego iv. nie prowadzą pozarolniczej działalności gospodarczej 58. Krzywa Philipsa ‐ kształt i treści ekonomiczne. 14
Krzywa Phillipsa to w ekonomii krzywa ilustrująca związek pomiędzy stopą bezrobocia a stopą inflacji, przy założeniu pewnej oczekiwanej stopy inflacji. Polega na tym, że próbuje znaleźć zależność pomiędzy stopą bezrobocia a stopą inflacji. Pokazuje ona, czy jest między nimi związek i jak się kształtuje. 59. Przyczyny inflacji i jej rodzaje Inflacja ‐ zjawisko monetarne wywołane wzrostem ilości pieniądza na rynku, czego skutkiem jest wzrost cen. Przeciwieństwem inflacji jest deflacja. Przyczyny inflacji: a) nadmierna emisja pieniędzy b) niespodziewany i gwałtowny wzrost kosztów produkcyjnych (np. surowców energetycznych), który prowadzi do ograniczenia zagregowanej podaży c) wzrost zagregowanego popytu w gospodarce d) niezrównoważony budżet państwa (wydatki z budżetu przewyższają wpływy) e) przeinwestowanie gospodarki (nadmierne rozwinięcie procesu inwestycyjnego finansowanego przez państwo) f) ingerencja państwa w politykę emisyjną Banku Centralnego, co prowadzi w rezultacie do nadmiernej ilości pieniądza g) wadliwa struktura gospodarki h) import inflacji (wraz ze wzrostem cen artykułów importowanych przez dany kraj następuje wzrost kosztów produkcji, a co za tym idzie wzrost cen) i) długookresowe dodatnie saldo bilansu handlowego j) monopolizacja gospodarki k) zadłużenie głównych przedsiębiorstw w danym sektorze Inflację z punktu widzenia jakościowego rozróżniamy na: a) inflację popytową ‐ to taka, która zwiększa popyt w danym kraju i przez to prowadzi do wzrostu cen, b) inflację podażową ‐ ceny mogą rosnąć również z tego powodu, że tzw. wsad surowcowy podrożał. Surowce podrożały i w związku z tym wszystkie towary oparte na nim drożeją. Inflację dzielimy z punktu widzenia ilościowego na: a) pełzającą – nie przekracza 5% rocznie, inflację– oscyluje w granicach 5‐10% rocznie, b) inflację umiarkowaną (kroczącą) – oscyluje w granicach 5‐10% rocznie, c) galopującą ‐ roczny wzrost cen według stopy dwu‐ lub trzycyfrowej, d) megainflacja – stan pośredni między inflacją galopującą i hiperinflacją, e) hiperinflacja ‐ miesięczny wzrost cen przekracza 50 %. 60. Przesłanki handlu międzynarodowego. Do przesłanek handlu międzynarodowego zalicza się: a) zasoby wewnętrzne, b) cenę (lepiej kupić ten sam produkt wyprodukowany taniej za granicą i sprowadzić go do kraju niż wyprodukować go w kraju za większe koszty produkcji), c) import produktów konsumpcyjnych i produkcyjnych, których w kraju wytwarzać się nie da ( warunki geologiczne, klimatyczne, technologiczne), d) import produktów konsumpcyjnych i produkcyjnych , które wytwarza się w niedostatecznych ilościach, e) jakość. Import jest elementem rozwoju gospodarczego a eksport zarabia na importowane towary. 61. Wpływ eksportu na tempo wzrostu gospodarczego. Eksport pozwala wytworzyć znacznie większą i bardziej różnorodną produkcję. Pozwala tym samym lepiej i szybciej dostosować strukturę dochodu narodowego do rosnących potrzeb konsumpcyjnych społeczeństwa i potrzeb rozwojowych gospodarki narodowej. Ogólnie rzecz ujmując eksport przynosi pokaźne korzyści ekonomiczne. 15
62. Znaczenie importu dla równowagi gospodarczej. Gdy import przewyższa eksport wtedy mniej się sprzedaje za granicą niż kupuje, co powoduje zmniejszenie globalnego popytu , a to z kolei ujemnie wpływa na wzrost PNB ‐ import nie może przewyższać eksportu. 63. Bilans płatniczy kraju. Bilans płatniczy – zestawienie (dochody – wpływy kontra wydatki – płatności) wszystkich transakcji dokonanych między rezydentami (gospodarką krajową) a nierezydentami (zagranicą) w danym okresie. Jest on sporządzany dla całej gospodarki narodowej. Bilans płatniczy Polski (za poszczególne miesiące, kwartały oraz lata) publikuje Narodowy Bank Polski. Główne elementy bilansu to: a) bilans obrotów bieżących, b) bilans obrotów kapitałowych, c) saldo bilansu. 64. Pojęcie i rodzaje kursów walut. Kurs walutowy ‐ cena danej waluty wyrażona w innej walucie. Miejscem transakcji, na którym przedmiotem są waluty krajowe jest rynek walutowy sprzedaje się jedną walutę w zamian za inną. Rodzaje kursów walutowych: a) kurs sztywny ‐ ustalony przez organ państwa, nie podlega wahaniom, b) kurs stały ‐ ulega wahaniom wywołanym grą popytu i podaży, zakres wahań jest ściśle określony, c) kurs płynny ‐ kształtowany jedynie poprzez popyt i podaż. 65. Główne ośrodki gospodarcze współczesnego świata. Dotychczas gospodarka światowa integrowała się przede wszystkim w regionach, co doprowadziło do powstania trzech głównych ośrodków, dążących do stworzenia obszarów regionalnych z krajami sąsiednimi lub peryferyjnymi. Główne ośrodki współczesnej gospodarki światowej to : a) Stany Zjednoczone, wokół których skupione są: Kanada, Meksyk i pozostałe kraje Ameryki Łacińskiej, b) Unia Europejska zintegrowana głównie w sferze handlu z pozostałymi krajami Europy Zachodniej, z Europą Środkową i Wschodnią, ale także z Afryką Północną i krajami arabskimi, c) Japonia i rozwinięte kraje Azji wraz z pozostałymi państwami azjatyckimi, Australią i Nową Zelandią. W ostatnim czasie coraz większą rolę odgrywają międzynarodowe korporacje. Około 300 największych korporacji transnarodowych kontroluje 1/2 majątku produkcyjnego świata, a ich obroty roczne kształtują się w granicach 30‐40% wartości światowego handlu. Rośnie też znaczenie takich międzynarodowych organizacji jak: Światowa Organizacja Handlu, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy. 16
Bibliografia: ‐ Notatki własne z wykładów Podstaw ekonomii u prof. dr hab. Zbigniewa Madeja ‐ Opracowania zagadnień z mikro‐ i makroekonomii znalezione w Internecie ‐ Wikipedia Wolna Encyklopedia – http://pl.wikipedia.org/ ‐ Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna ‐ http://portalwiedzy.onet.pl/