dr Małgorzata Paplińska Wykład wprowadzający do

dr Małgorzata Paplińska
Wykład wprowadzający do specjalności Tyflopedagogika
Podstawowe informacje o systemie Braille’a i czytaniu dotykowym osób niewidomych
Ludzie niewidomi od wieków żyją wśród widzących. Zwykło się uważać, że przełom
w postrzeganiu osób niepełnosprawnych wzrokowo nastąpił w 1749 roku, kiedy Denis Diderot ukazał
przykłady ich kształcenia i przystosowania do życia w społeczeństwie. Światowy zasięg powstawania
zakładów wychowawczych wiąże się z założeniem w Paryżu pierwszej szkoły dla niewidomych (1784 r.).
Głównym celem, jaki postawił przed sobą jej twórca a zarazem pionier tyflopedagogiki Valentin Haüy,
stało się opracowanie sposobu umożliwiającego osobom niepełnosprawnym wzrokowo czytanie i pisanie.
Z biegiem czasu wzrastała nie tylko liczba placówek kształcących ludzi niewidomych 1 , ale również
społeczna świadomość na temat ich funkcjonalnych możliwości. Niestety wiedza ta wciąż pozostaje
owiana wieloma mitami dotyczącymi m.in. percepcji tekstu pisanego przez osoby niewidome. Wśród
ograniczeń towarzyszących ludziom z dysfunkcją narządu wzroku we wszystkich sferach funkcjonowania
psychospołecznego, do najpoważniejszych z pewnością zaliczyć trzeba utrudnienia w dostępie do
informacji zawartej w przekazie pisanym. Nie wolno ich jednak sprowadzać do recepcji tekstu. Istota
problemu tkwi bowiem w jego percepcji. Błędne jest także rozpowszechnianie poglądu, przypisującego
wszystkim niewidomym znajomość pisma Braille’a. Podobnie, jak nie można już zarzucić temu systemowi
niedostępności dla ludzi widzących. Za niesłuszne należy również uznać przyjmowanie za regułę
niemożność korzystania osób niewidomych z nowych technologii. Rozwój elektroniki i informatyki
sprawił, że wraz z tyfloinformatycznym oprzyrządowaniem trudności w dostępie do słowa pisanego
zostały pokonane, a świat stał się tym samym bardziej otwarty dla niewidomych czytelników.
Źródło: fragment artykułu Gorajewska D., Paplińska M. (2007) Niewidomy czytelnik – fakty i mity związane z dostępem do
tekstu pisanego, (w): Fedorowicz M., Kruszewski T. (red.) Biblioterapia. Z zagadnień pomocy niepełnosprawnym użytkownikom
książki. T. 2 UMK, Toruń.
Sześciopunkt Braille’a (rys. 1), czyli podstawa, z której wyprowadza się cały system, to prostokąt
złożony z sześciu wypukłych punktów, nazywany znakiem tworzącym (signe generateur). Jest on
fundamentem całego systemu i każdego znaku z osobna (Robelin 1987).
Rys. 1. Sześciopunkt Braille’a (źródło: www.braille.pl, 4.11.2007)
1
Np. Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie (1842 r.), Zakład dla Ciemnych Fundacji Wincentego Zaremby Skrzyńskiego we
Lwowie (1851 r.), szkoła w Wolsztynie (1853 r., przeniesiona w 1872 r. do Bydgoszczy, gdzie istnieje do dziś), po I wojnie światowej szkoły
w Wilnie, Laskach k/Warszawy i Łodzi.
APS Warszawa
dr Małgorzata Paplińska
Wykład wprowadzający do specjalności Tyflopedagogika
Pismo Braille'a jest najbardziej popularnym, ortograficznym, wypukłym pismem punktowym dla
niewidomych. Jest to kod, w którym litery i symbole zapisane są w postaci znaków zawierających wypukłe
punkty. Podstawą systemu i tzw. ,,znakiem tworzącym’’ jest sześciopunkt o średniej wysokości 6,5 mm.
Ilość punktów i wzajemne ich rozmieszczenie w znaku pozwala uzyskać 63 kombinacje. Międzynarodową
bazę alfabetu stanowią znaki oznaczające litery od „a” do „z” oraz znaki przestankowe i pomocnicze, które
mimo pewnych różnic między odmianami systemu w poszczególnych językach mają na ogół
międzynarodowy charakter. Brajl dla człowieka niewidomego jest ekwiwalentem czarnego druku,
umożliwia dokonanie bardziej skomplikowanego zapisu w notacji muzycznej, matematycznej, fizycznej,
chemicznej.
Specyficzne właściwości kodu brajlowskiego pozwoliły na dokonywanie zapisu w 2. rodzajach
notacji: integralnej (dokładny zapis litera po literze) i skrótowej. Pismo skrótowe polega na podstawieniu
pod poszczególne znaki brajlowskie zbiegów liter, bądź wyrazów. Zapis skrótowy nie jest zapisem
fonetycznym i dlatego dokładnie odzwierciedla postać ortograficzną pełnego tekstu (Józefowicz, Saloni,
1991). Skróty brajlowskie zostały opracowane dla poszczególnych języków i zależą od właściwości
danego języka oraz od koncepcji konkretnego systemu skrótów. Z tego powodu liczba zarówno znaków
brajlowskich, jak i skrótów ogółem jest różna dla poszczególnych odmian językowych. We wszystkich
krajach anglojęzycznych najbardziej popularny rodzaj zapisu pisma punktowego, to skróty brajlowskie,
nazywane brajlem stopnia drugiego (Braille Grade 2) lub niekiedy Contracted Braille (Hong, Erin, 2004).
Czytanie pisma Braille’a oparte jest całkowicie na zjawisku kompensacji. Czytanie dotykowe
odbywa się przeważnie przez lekki dotyk tekstu brajlowskiego palcami wskazującymi obu rąk. Czyta ręka
dominująca, a druga pełni rolę pomocniczą (Kuczyńska-Kwapisz, Kwapisz, 1996, s. 127). Dokonanie
zapisu w systemie Brailla możliwe jest dzięki różnym narzędziom, np. używając maszyny brajlowskiej,
czy tabliczki i dłutka. Technika zapisu na maszynie brajlowskiej jest jednak zupełnie inna niż na tabliczce.
Podstawowa klawiatura maszyny brajlowskiej składa się z 7 klawiszy. Każdemu punktowi sześciopunktu
przyporządkowany jest jeden klawisz, a klawisz siódmy przeznaczony jest na wykonanie spacji (odstępu).
Zasada zapisu na maszynie brajlowskiej polega na jednoczesnym przyciskaniu klawiszy odpowiadających
punktom w znaku brajlowskim. Pisząc od strony lewej do prawej, można bezpośrednio odczytywać tekst,
gdyż wypukłe punkty ukazują się na górnej stronie papieru. Przy zapisie na tabliczce brajlowskiej
obowiązuje reguła recto-verso. Znaki brajlowskie zapisuje się rozpoczynając od strony prawej
i przesuwając ku lewej stronie wersu. Pisanie na tabliczce brajlowskiej polega na wtłaczaniu za pomocą
dłutka poszczególnych punktów znaku brajlowskiego, ale w jego lustrzanym odbiciu po to, aby po
odwróceniu kartki odczytać właściwie zapisany tekst (Swenson, D'Andrea, 2002).
Współczesna tyflopedagogika zwraca szczególną uwagę zarówno na rolę systemu L. Braille'a w
edukacji niewidomych dzieci, jak i efektywność oraz szybkość nauczania pisma punktowego. Brajl dla
APS Warszawa
dr Małgorzata Paplińska
Wykład wprowadzający do specjalności Tyflopedagogika
małych, niewidomych dzieci nie jest trudny, ani łatwy do nauczenia. Nauka czytania i pisania jest
wyzwaniem dla większości dzieci, wymaga czasu, praktyki, wsparcia i zachęty ze strony rodziny i
nauczycieli.
Źródło: fragment artykułu Paplińska M. (2007), Wprowadzanie pisma Braille’a – brytyjskie i polskie podejście w nauczaniu
niewidomych dzieci. Człowiek-Niepełnosprawność-Społeczeństwo, nr5, APS, Warszawa
Wskutek braku drogi wzrokowej niewidomy czyta ręką, tzn. drogą dotykowo – kinestetyczną.
Odpoznawanie powierzchni przez dotyk jest niedoskonałe, a odpoznawanie punktów o wiele
dokładniejsze. Zakres uwagi jest ograniczony, a maksimum prostych elementów (punktów, kresek)
postrzeganych jednocześnie nie powinno przekroczyć 6 . Z tego powodu pismo punktowe Braille'a stanowi
swoisty materiał percepcyjny, w którym ilość punktów w znaku została ograniczona właśnie do liczby 6.
Ponadto dotyk rozróżnia z pewnością punkty odległe od siebie o 2,5 mm, a wypukłe linie i znaki, które
mają być rozróżniane i czytane jako osobne powinny być umieszczane nie gęściej niż co 5 mm . Ostrość
dotyku jest to funkcja zdolności rozpoznawania elementów dotykowych. Na progu ostrości dwa punkty
wypukłe mogą być odczuwane jako jeden punkt. Próg pobudliwości dotykowej nie różni się u
niewidomych i widzących. Różnice występują jedynie przy zdolności rozróżniania dwóch punktów, gdzie
wchodzi w grę codzienna praktyka różnicowania i integracji spostrzeżeń dotykowych. Dla niewidomego
dziecka „zobacz” oznacza „dotknij”. Dotyk jednak nigdy nie zastąpi w pełni wzroku. Pewne pojęcia i
zjawiska, które są poza zasięgiem poznania dotykowego, będą nadal kształtować się w umysłach
niewidomych w postaci zastępczych wyobrażeń. Ważne jednak jest, aby mając na uwadze specyficzne
cechy dotyku i rozwijając percepcję dotykową, całkowicie wykorzystać jego kompensacyjną rolę.
Źródło: fragment artykułu Paplińska M. (2007) Czy dłoń może być okiem? – o czytaniu dotykowym niewidomych dzieci (w):
Miejsce Innego we współczesnych naukach o wychowaniu Jachimczak B., Olszewska B., Podgórska-Jachnik D. (red.) Łódź,
SATORIdrukpl, s. 137-141
Bibliografia
1.
Czerwińska M. (2005), Nowoczesne formy dostępu osób niewidzących do słowa pisanego, [w:] Biblioterapia – z zagadnień
pomocy niepełnosprawnym użytkownikom książki, red. M. Fedorowicz, T. Kruszewski, Toruń
2. Gorajewska D., Paplińska M. (2007) Niewidomy czytelnik – fakty i mity związane z dostępem do tekstu pisanego, (w):
Fedorowicz M., Kruszewski T. (red.) Biblioterapia. Z zagadnień pomocy niepełnosprawnym użytkownikom książki. T. 2
UMK, Toruń.
3. Hong S. Erin N. J.(2004). The Impact of Early Exposure to Uncontracted Braille Reading on Students with Visual
Impairments. Journal of Visual Impairment& Blindness, June 2004, Vol. 98 Issue 6.
4. Józefowicz T., Saloni Z. (1991). System Polskich Ortograficznych Skrótów Brajlowskich. Omówienie systemu i jego
historia. Zeszyty Tyflologiczne nr 8. Warszawa: Polski Związek Niewidomych.
5. Kuczyńska-Kwapisz J., Kwapisz J. (1996). Rehabilitacja osób niewidomych i słabowidzących. Przewodnik metodyczny.
Biblioteczka Pracownika Socjalnego. Warszawa: Interart.
6. Olson M. R. (1981). Guidelines and Games for Teaching Efficient Braille Reading. New York: AFB Press
7. Paplińska M. (2007), Wprowadzanie pisma Braille’a – brytyjskie i polskie podejście w nauczaniu niewidomych dzieci.
Człowiek-Niepełnosprawność-Społeczeństwo, nr5, APS, Warszawa
8. Paplińska M. (2007) Czy dłoń może być okiem? – o czytaniu dotykowym niewidomych dzieci (w): Miejsce Innego we
współczesnych naukach o wychowaniu Jachimczak B., Olszewska B., Podgórska-Jachnik D. (red.) Łódź, s. 137-141
9. Robelin J. (1987), Louis Braille and Coupvray His Birthplace}. Publication of the World Blind Union, Dancy, France.
10. Swenson A., D'Andrea F. M. (2002). The Braille Trail: An Activity Book. New York: AFB Press,
APS Warszawa